ʻOku Maʻu ʻe he Kau Sevāniti ʻa Sihová ʻa e ʻAmanaki Moʻoni
“Koe toega o Jekobe e i he lotolotoga oe gaahi kakai, hage koe hahau mei a Jihova . . . aia oku ikai ke tatali ki he tagata.”—MAIKA 5:7, PM.
1. ʻOku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e ʻIsileli fakalaumālié ko ha matavai ʻo e fakaivifoʻoú?
KO Sihova ʻa e Tokotaha-Ngaohi lahi ʻo e ʻuhá mo e hahaú. Ko e kulanoa ʻa e ʻamanaki ki he tangatá ki he hahaú pe ko e ʻuhá. Naʻe tohi ʻe he palōfita ko Maiká: “Koe toega o Jekobe e i he lotolotoga oe gaahi kakai, hage koe hahau mei a Jihova, hage koe uha i he mohuku, aia oku ikai ke tatali ki he tagata, be tuku koeuhi koe gaahi foha oe tagata.” (Maika 5:7, PM) Ko hai ia ʻi he ʻahó ni ʻa e “toega o Jekobe”? Ko kinautolu ia ʻa e kau ʻIsileli fakalaumālié, ʻa e toenga ʻo e “Isileli oe Otua.” (Kaletia 6:16, PM) Ki he “gaahi kakai” ʻo e māmaní, ʻoku nau hangē ko e “hahau [fakaivifoʻou] mei a Jihova” mo e “uha i he mohuku.” ʻIo, ko e kau Kalisitiane pani ʻi he ʻaho ní ko ha tāpuaki ia mei he ʻOtuá ki he kakaí. ʻI he tuʻunga ko e kau fanongonongo ʻo e Puleʻangá, ʻoku ngāueʻaki kinautolu ʻe Sihova ke ʻoatu ki he kakaí ʻene pōpoaki ʻo e ʻamanaki moʻoní.
2. Ko e hā ʻoku tau maʻu ai ha ʻamanaki moʻoni neongo ʻetau moʻui ʻi he māmani faingataʻaʻia ko ení?
2 ʻOku ʻikai totonu ke fakaʻohovale ʻa e ʻikai ha ʻamanaki moʻoni ʻi he māmani ko ení. Ko e fetōʻaki fakapolitikalé, hōloa fakaeʻulungāngá, faihiá, faingataʻa fakaʻekonōmiká, tautoitoí, mo e taú—ʻoku tau ʻamanekina ʻa e ngaahi meʻa peheé ʻi ha māmani ʻoku puleʻi ʻe Sētane ko e Tēvoló. (1 Sione 5:19) ʻOku manavahē ʻa e tokolahi ʻi he meʻa ʻoku ngali tuʻu mei he kahaʻú. Kae kehe, ʻi he tuʻunga ko e kau lotu ʻa Sihová, ʻoku ʻikai te tau manavahē, he ʻoku ʻi ai ʻetau ʻamanaki papau ki he kahaʻú. Ko ha ʻamanaki moʻoni ia koeʻuhí he ʻoku makatuʻunga ia ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku tau maʻu ʻa e tui kia Sihova pea ki heʻene Folofolá koeʻuhi ko e meʻa ʻokú ne leaʻakí ʻoku hoko maʻu pē.
3. (a) Ko e hā naʻe teu ai ʻa Sihova ke fai hifo ʻa e ngāue fekauʻaki mo ʻIsileli pea mo Siutá? (e) Ko e hā ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi lea ʻa Maiká ki he ʻaho ní?
3 Ko e kikite fakamānavaʻi fakaʻotua ʻa Maiká ʻokú ne fakaivimālohiʻi kitautolu ke ʻaʻeva ʻi he huafa ʻo Sihová pea ʻomi ai kia kitautolu ha makatuʻunga ki he ʻamanaki moʻoní. ʻI he senituli hono valu K.M., ʻi he taimi naʻe kikite ai ʻa Maiká, ko e kakai fuakava ʻa e ʻOtuá naʻe vahevahe ia ki he puleʻanga ʻe ua—ko ʻIsileli mo Siuta—pea naʻá na fakatou tukunoaʻi ʻa e fuakava ʻa e ʻOtuá. Ko hono olá ko e hōloa fakaeʻulungaanga, tafoki mei he lotú, mo e ʻofa lahi ki he meʻa fakamatelié. Ko ia ai, naʻe fakatokanga ʻa Sihova te ne fai hifo ʻa e ngāue fekauʻaki mo kinautolu. Ko e moʻoni, ko e ngaahi fakatokanga ʻa e ʻOtuá naʻe fakahanga ia ki he ngaahi toʻumeʻa ʻo Maiká. Kae kehe, ko e tuʻunga ʻi he lolotonga ní ʻoku mātuʻaki hangē ia ko e taimi ʻo Maiká ʻo toe hoko ai ʻene ngaahi leá ʻo ngāueʻaki ki he taimí ni. ʻE hoko ʻo hā mahino eni ʻi heʻetau lāulea ko ia ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ʻe niʻihi ʻo e ngaahi vahe ʻe fitu ʻo e tohi ʻa Maiká.
Meʻa ʻOku Fakahā ʻe ha Vakai Fakalūkufua
4. Ko e hā ʻa e fakamatala ʻoku tokonaki mai ʻe he Maika vahe 1 ki he 3?
4 Tau sio nounou angé ki he kakano ʻo e tohi ʻa Maiká. ʻI he vahe 1, ʻoku fakaeʻa ai ʻe Sihova ʻa e angatuʻu ʻa ʻIsileli mo Siutá. Ko e ola leva ʻo ʻena talangataʻá, ʻe fakaʻauha ai ʻa ʻIsileli pea ko e tautea ʻo Siutá ʻe ʻalu ia ʻo aʻu ki he ngaahi matapā ʻo Selusalemá. Ko e vahe 2 ʻoku fakaeʻa ai ko e tuʻumālié mo e mālohí ʻokú na lōmia ʻa e vaivaí mo e masiva tokoní. Neongo ia, ʻoku toe ʻi ai foki ha talaʻofa fakaʻotua. Ko e kakai ʻa e ʻOtuá ʻe fakatahatahaʻi fakataha ʻi he fāʻūtaha. Ko e vahe 3 ʻoku līpooti ai ʻa e ngaahi fanongonongo ʻa Sihova fekauʻaki mo e kau taki fakapuleʻangá pea mo e kau palōfita talangataʻá. Ko e kau takí ʻoku nau mioʻi ʻa e fakamaau totonú, pea ko e kau palōfitá ʻoku nau tala ʻa e ngaahi loi. Neongo ʻa e meʻá ni, ʻoku fakaivia ʻa Maika ʻe he laumālie māʻoniʻoní ke talaki ʻa e fakamaau ʻa Sihova ʻoku tuʻunuku maí.
5. Ko e hā ʻa e meʻa mahuʻinga ʻo e Maika vahe 4 mo e 5?
5 Ko e vahe 4 ʻokú ne tomuʻa tala ko e konga fakaʻosi ʻo e ngaahi ʻahó, ʻe haʻu ai ʻa e ngaahi puleʻangá ki he moʻunga ʻoku mahiki hake ʻo e fale ʻo Sihová ke ne hanga ʻo akoʻi kinautolu. Ki muʻa aí, ʻe fakaheeʻi ʻa Siuta ki Pāpilone, ka ʻe hanga ʻe Sihova ʻo fakahaofi ia. Ko e vahe 5 ʻoku fakaeʻa ai ko e Mīsaiá ʻe ʻaloʻi ia ʻi Pētelihema ʻo Siutá. Te ne hanga ʻo tauhi ʻene kakaí pea fakahaofi kinautolu mei he ngaahi puleʻanga fakafeʻātungiá.
6, 7. Ko e hā ʻa e ngaahi poini ʻoku ʻomai ʻi he vahe 6 mo e 7 ʻo e kikite ʻa Maiká?
6 Ko e Maika vahe 6 ʻokú ne lēkooti ʻa e ngaahi tukuakiʻi ʻa Sihova fekauʻaki mo ʻene kakaí ʻi he founga ʻo ha hopo. Ko e hā kuó ne fai ke fakatupunga ai kinautolu ke angatuʻú? Halaʻatā. Ko hono moʻoní, ko ʻene ngaahi fiemaʻú ʻoku ʻuhinga lelei ʻaupito. ʻOkú ne fiemaʻu ʻene kau lotú ke nau fai ʻa e fakamaau totonú pea ke anga-lelei mo anga-fakanānā ʻi heʻenau ʻaʻeva mo iá. ʻI he ʻikai ke nau fai iá, kuo muimui ʻa ʻIsileli mo Siuta ia ki ha ʻalunga ʻo e angatuʻu pea ʻe pau ai ke nau tofanga ʻi hono ngaahi nunuʻá.
7 ʻI he vahe 7 fakaʻosi ʻo ʻene kikité, ʻoku talatalaakiʻi ai ʻe Maika ʻa e fulikivanu ʻo hono toʻumeʻá. Kae kehe, ʻoku ʻikai ke ne loto-siʻi ai, he ʻokú ne fakapapau ke “nofoʻaki tali” kia Sihova. (Maika 7:7) ʻOku fakaʻosiʻaki ʻe he tohí ha fakamatala ʻo e loto-falala ʻe faimeesi hifo ʻa Sihova ki heʻene kakaí. ʻOku fakamoʻoni ʻa e hisitōliá ko e ʻamanaki ko ení naʻe fakahoko ia. ʻI he 537 K.M., ʻi he taimi naʻe kakato ai hono tautea ʻe Sihova ʻene kakaí, naʻá ne toe fakafoki ai ʻi he faimeesi ha toenga ki honau fonua ʻonautolú.
8. ʻE anga-fēfē haʻo fakanounou ʻa e kakano ʻo e tohi ʻa Maiká?
8 He fakamatala lelei moʻoni ē ʻoku fakaeʻa mai ʻe Sihova fakafou ʻia Maiká! ʻOku tokonaki mai ʻi he tohi fakamānavaʻi ko ení ʻa e ngaahi fakatātā fakatokanga ʻo e founga ʻo e feangainga ʻa e ʻOtuá mo e faʻahinga ko ia ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau tauhi kiate ia ka ʻoku nau taʻefaitōnungá. ʻOkú ne tomuʻa tala ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hoko he ʻaho ní. Pea ʻokú ne ʻomai ʻa e faleʻi fakaʻotua fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke tau tōʻongaʻaki ʻe kitautolu lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho faingataʻa ko ení koeʻuhi ke ʻai ke mālohi ai ʻetau ʻamanakí.
ʻOku Folofola Mai ʻa e ʻEiki Hau ko Sihová
9. Fakatatau ki he Maika 1:2, ko e hā naʻe teu ke fai ʻe Sihová?
9 Tau sivisiviʻi angé he taimí ni ʻa e tohi ʻa Maiká ʻo toe fakaikiiki angé. ʻI he Maika 1:2, ʻoku tau lau ai: “Mou fanongo mai ā, ʻa e ngaahi kakai katoa; tokanga mai, ʻa e fonua, mo e meʻa kotoa ʻoku ʻi ai; pea ke tuʻu mai ʻa Atonai Sihova ko e fakamoʻoni kiate kimoutolu—ʻa Atonai mei hono temipale tapu.” Kapu naʻá ke moʻui ʻi he taimi ʻo Maiká, ko e ngaahi lea ko iá ʻoku ʻikai ha veiveiua te ne puke hoʻo tokangá. Ko e moʻoni, ʻoku nau puke hoʻo tokangá koeʻuhi ko Sihova ʻoku folofola mai mei hono temipale tapú pea ʻokú ne folofola ʻo ʻikai ngata pē ki ʻIsileli mo Siuta ka ki he kakai ʻi he feituʻu kotoa pē. ʻI he ʻaho ʻo Maiká, naʻe tukunoaʻi ai ʻe he kakaí ʻa e ʻEiki Hau ko Sihová ʻo fuʻu fuoloa. ʻIkai fuoloa, ʻe liliu ʻa e meʻa ko iá. Naʻe fakapapau ʻa Sihova ke fai ha meʻa pau.
10. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kia kitautolu ʻa e ngaahi lea ʻo e Maika 1:2?
10 ʻOku pehē pē ʻa hotau ʻahó ni. ʻOku fakahā ʻe he Fakahā 14:18-20 ko Sihová ʻoku toe fetuʻutaki mai mei hono temipale tapú. Kuo vavé ni ke ne fai ha meʻa pau, pea ʻe toe hanga ʻe ha ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo luluʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he taimi ko ení, ko e “vaine [fulikivanu] ʻo mamani” ʻe laku ia ki he fuʻu tataʻonga kālepi ʻo e houhau ʻa Sihová, ʻo iku ki hono fakaʻauha fakaʻaufuli ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa ʻa Sētané.
11. Ko e hā ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e ngaahi lea ʻa Maika 1:3, 4?
11 Fanongo ki he meʻa ʻe fai ʻe Sihová. ʻOku pehē ʻe he Maika 1:3, 4: “Vakai, ʻoku haʻele mai ʻa Sihova mei hono feituʻu, pea te ne hifo mai, ʻo mala ʻi he ngaahi potu maʻolunga ʻo e fonua. Pea ʻe vai ʻa e ngaahi moʻunga heʻene tuʻu ai, pea ʻe mafahi ʻa e ngaahi teleʻa, hange ko e uakisi ʻi he ʻao ʻo e afi, hange ko e vai kuo malingi ʻi ha tahifohifo.” ʻE mavahe nai ʻa Sihova mei hono ʻafioʻanga fakahēvaní pea hāʻele fakaesino ʻi he ngaahi moʻungá mo e ngaahi tokalelei ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá? ʻIkai. ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke ne fai pehē. Ko ʻene fakahanga hifo pē ʻana ʻene tokangá ki he māmaní ke fakahoko hono finangaló. ʻIkai ko ia pē, ʻoku ʻikai ko e fonua fakamatelié ia, ka ko e kau nofo aí te nau tofanga ʻi he ngaahi meʻa kuo fakamatalaʻí. ʻI he taimi ʻoku fai ngāue hifo ai ʻa Sihová, ko e olá ʻe fakatuʻutāmaki ki he faʻahinga taʻefaitōnungá—ʻo hangē ia kuo vaia hifo ʻa e moʻungá hangē ha uakisí pea ko e ngaahi tokaleleí kuo fahi ʻe ha mofuike.
12, 13. ʻI he fehoanaki mo e 2 Pita 3:10-12, ko e hā ʻokú ne ʻai ke pau ʻetau ʻamanakí?
12 Ko e ngaahi lea fakaekikite ʻa Maika 1:3, 4 te ne fakamanatu mai nai kia koe ha toe kikite fakamānavaʻi ʻokú ne tomuʻa tala ha ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki ʻi he māmaní. Hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he 2 Pita 3:10, naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “ʻE hoko mai pe ʻa e ʻaho ʻo e ʻEiki ʻo hange ha kaihaʻa; ʻa ia ʻe mole ai ʻa e ngaahi langi mo e longoaʻa, pea ʻe vela ʻa e ngaahi fetuʻu ʻo movetevete, pea ko e fonua mo e ngaahi ngaue ʻoku ʻi ai ʻe vela ʻo ʻosi ai.” ʻI he meimei tatau mo e kikite ʻa Maiká, ko e ngaahi lea ʻa Pitá ʻoku ʻikai ke ngāueʻaki ia ki he ngaahi langi mo e māmani fakamatelié. Ko e lave ia ki ha mamahi lahi ʻoku hoko hifo ki he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa taʻefakaʻotua ko ení.
13 Neongo ʻa e fakatamaki ʻoku hoko mai ko iá, ʻe lava ke maʻu ʻe he kau Kalisitiané ha loto-falala ki he kahaʻú, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Maiká. ʻO anga-fēfē? ʻAki ʻa e muimui ʻi he akonaki ʻoku maʻu ʻi he ngaahi veesi hoko mai ʻo e tohi ʻa Pitá. ʻOku lea ʻa e ʻapositoló: “Pea fakaʻuta muʻa ki he anga ʻoku totonu ke mou angaʻaki, taka he toʻonga maʻoniʻoni mo e lotu moʻoni [anga-līʻoa fakaʻotua, NW], ʻo mou nofoʻaki tali ki he hoko mai ʻa e ʻaho ʻo e ʻOtua!” (2 Pita 3:11, 12) Ko ʻetau ʻamanaki ki he kahaʻú ʻe pau ia kapau te tau fakatupulekina ha loto talangofua pea fakapapauʻi ko ʻetau tōʻongá ʻoku māʻoniʻoni pea ko ʻetau moʻuí ʻoku fonu ʻi he ngaahi ngāue ʻo e anga-līʻoa fakaʻotuá. Ke ʻai ke pau ʻetau ʻamanakí, kuo pau ke tau toe manatuʻi foki ko e ʻaho ʻo Sihová ʻe pau moʻoni ʻene haʻú.
14. Ko e hā naʻe tuha ai ʻa ʻIsileli mo Siuta mo e tauteá?
14 ʻOku fakamatalaʻi ʻe Sihova ʻa e ʻuhinga ʻoku tuha ai hono kakai ʻi he kuohilí ke tauteá. ʻOku pehē ʻe he Maika 1:5: “Koeʻuhi ko e faihala ʻa Sekope ʻoku ʻi ai ʻa e fuʻu meʻa ni, pea koeʻuhi ko e ngaahi angahala ʻa e fale ʻo Isileli. ʻOku meia hai ʻa e faihala ʻa Sekope? ʻIkai ko Samelia? Pea ʻoku meia hai ʻa e ngaahi sia ʻo Siuta? ʻIkai ko Selusalema?” ʻOku moʻuaʻaki ʻe ʻIsileli mo Siuta ʻenau ʻi aí kia Sihova. Neongo ia, kuo nau angatuʻu kiate ia, pea ko ʻenau angatuʻú ʻoku aʻu tonu ia ki hona ongo kolomuʻá, ʻa Samēlia mo Selusalema.
Hulu Fau ʻa e Ngaahi Tōʻonga Fulikivanú
15, 16. Naʻe halaia ʻa e ngaahi toʻumeʻa ʻo Maiká ʻi he ngaahi ngāue kovi fē?
15 Ko ha fakatātā ʻo e fulikivanu ʻo e ngaahi toʻumeʻa ʻo Maiká ʻoku fakamatalaʻi maeʻeeʻa lelei ia ʻi he Maika 2:1, 2: “ʻOiaue ʻa kinautolu ʻoku fakakaukauʻi [“faʻufaʻu,” NW] ha pango, mo teuteu ha kovi ʻi honau mohenga! ka māma ʻa e ʻaho, ʻoku nau fai ia, koeʻuhi ʻoku mafai noa pe ʻe honau nima. Pea ʻoku nau manumanu ki he ngaahi ʻapi, ʻo nau faʻao; pea ki he ngaahi fale, ʻo nau ʻave: ʻio, ʻoku fakamalohi ʻa e helo mo hono fale, ʻa e tangata mo hono tofiʻa.”
16 Ko e niʻihi tāutaha ʻoku mānumanú ʻoku nau tokoto ʻāʻā he poʻulí ʻo faʻufaʻu pe ʻe anga-fēfē haʻanau faʻao ʻa e ngaahi ngoue mo e ngaahi fale honau ngaahi kaungāʻapí. ʻI he pongipongí, ʻoku nau fakavave atu ke fakahoko ʻenau ngaahi faʻufaʻú. Heʻikai ke nau fai ha ngaahi ngāue kovi pehē kapau naʻa nau manatuʻi ʻa e fuakava ʻa Sihová. ʻOku ʻi he Lao ʻa Mōsesé ʻa e ngaahi tokonaki ki hono maluʻi ʻa e masivá. ʻI hono malumalú, ʻoku ʻikai totonu ki ha fāmili ke mole tuʻuloa meia kinautolu honau tofiʻá. Kae kehe, naʻe ʻikai ha tokanga ia ki ai ʻa e niʻihi mānumanú. Naʻa nau tukunoaʻi ʻe kinautolu ʻa e ngaahi lea ʻo e Livitiko 19:18, ʻa ia ʻoku pehē: “Te ke ʻofa ki ho kaungaʻapi, ʻo hange ko hoʻo ʻofa kiate koe.”
17. Ko e hā ʻe lava ke hoko ʻi he taimi ʻoku hanga ai ʻe he faʻahinga ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau tauhi ki he ʻOtuá ʻo fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa fakamatelié ʻi heʻenau moʻuí?
17 ʻOku fakahaaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e meʻa ʻe lava ke hoko ʻi he taimi ʻoku mole ai mei he faʻahinga ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau tauhi ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi taumuʻa fakalaumālié pea kumi muʻomuʻa ki he ngaahi meʻa fakamatelié. Naʻe fakatokanga ʻa Paula ki he kau Kalisitiane ʻi hono ʻahó: “Ko kinautolu kuo pau honau loto ke koloaʻia, ʻoku nau to ki he ʻahiʻahi, mo e tauhele, mo e ngaahi holi kehekehe, ʻa ia ʻoku fakasesele pea ko e meʻa ʻoku te lavea ai; ko e faʻahinga meʻa ʻoku nau lomekina ʻa e kakai ki he ʻauha mo e malaʻia.” (1 Timote 6:9) ʻI he taimi ʻoku ʻai ai ʻe ha taha ʻa hono maʻu mai ʻo e paʻangá ko ʻene taumuʻa tefito ia ʻi he moʻuí, ʻokú ne iku leva, ʻo lotu ki ha ʻotua loi—ʻa Koloa. Ko e ʻOtua loi ko iá ʻoku ʻikai ke ne ʻomai ʻe ia ha ʻamanaki pau ki he kahaʻú.—Mātiu 6:24.
18. Ko e hā naʻe teu ke hoko ki he kau fakamatelié ʻi he ʻaho ʻo Maiká?
18 Ko e tokolahi ʻi he ʻaho ʻo Maiká ʻoku nau ako ʻi he founga faingataʻa ko e falala ki he ngaahi meʻa fakamatelié ko e muna pē. Fakatatau ki he Maika 2:4, ʻoku pehē ai ʻe Sihova: “ʻI he ʻaho ko ia ʻe ofaʻaki ha taʻanga kiate kimoutolu, ʻo tengihia ʻaki ha tangilaulau. ‘Ta kuo hoko’—ko e taʻanga ia—kuo tau lala, kuo fakalala kitautolu: ko e tofiʻa ʻo hoku kakai ʻoku ne liliu: ʻoi! ʻene ʻave meiate au! ʻOku ne tufa ki he angatuʻu hotau ngaahi ʻapi.” ʻIo, ko e kau kaihaʻa ko ia ʻo e ngaahi ʻapí mo e ngaahi ngoué ʻe mole honau tofiʻa fakafāmilí tonu. ʻE fakaheeʻi kinautolu ki ha fonua muli, pea ko ʻenau ngaahi koloá ʻe hoko ko e koloa vete ʻa e “angatuʻu,” pe kakai ʻo e ngaahi puleʻangá. Ko e ngaahi ʻamanaki kotoa ki ha kahaʻu lakalakaimonuú ʻe maumau ia.
19, 20. Ko e hā naʻe hokosia ʻe he kau Siu naʻa nau falala kia Sihová?
19 Kae kehe, ko e ʻamanaki ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau falala kia Sihová ʻe ʻikai siva. ʻOku faitōnunga ʻa Sihova ki heʻene ngaahi fuakava mo ʻĒpalahame mo Tēvitá, pea ʻokú ne faimeesi ki he faʻahinga ko ia, hangē ko Maiká, ʻoku nau ʻofa kiate ia mo mamahi ʻi he mavahe honau kaungā tangataʻifonuá mei he ʻOtuá. Koeʻuhi ko e kau faitotonú, ʻe ʻi ai ha toe fakafoʻou ʻi he taimi kotofa ʻa e ʻOtuá.
20 ʻOku hoko ia ʻi he 537 K.M., hili ʻa e tō ʻa Pāpiloné mo e taimi ʻoku toe foki ai ha toenga ʻo e kau Siú ki honau fonua tupuʻangá. ʻI he taimi ko iá, ko e ngaahi lea ʻo e Maika 2:12 ʻoku fakahoko ʻuluaki ai. ʻOku pehē ʻe Sihova: “Te u matuʻaki fakataha, ʻe Sekope, ho kotoa; te u matuʻaki tanaki ʻa e toenga ʻo Isileli: te u ʻai fakataha kinautolu hange ko e fanga sipi ʻo Posila: hange ha takanga ʻi honau loto kaikaiʻanga, ʻe uʻulu ha uouotuʻu ʻa e kakai.” He anga-ʻofa moʻoni ko Sihova! Hili hono tauteaʻi hono kakaí, ʻokú ne fakaʻatā ha toenga ke foki ʻo tauhi kiate ia ʻi he fonua naʻá ne foaki ki heʻenau fanga kuí.
Ngaahi Faitatau Hā Mahino ʻi Hotau ʻAhó Ni
21. ʻOku anga-fēfē hono fakahoa atu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e ʻaho ní ki he ngaahi meʻa ʻi he ʻaho ʻo Maiká?
21 ʻI heʻetau lāulea ki he ʻuluaki ongo vahe ʻa Maiká, naʻá ke moʻutāfuʻua ʻi he anga ʻo e faitatau ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻi he ʻahó ni? Hangē ko ia ʻi he taimi ʻo Maiká, ʻoku taukaveʻi ʻe he tokolahi ʻi he taimí ni ʻoku nau tauhi ʻa e ʻOtuá. Kae kehe, hangē ko Siuta mo ʻIsilelí, kuo nau māvahevahe pea kuo aʻu ʻo nau toe fetauʻaki pē ʻia kinautolu. Ko e tokolahi ʻo e kau tuʻumālie ʻi he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané kuo nau lōmekina ʻa e masivá. ʻOku lahi mo lahi ange, ʻa e hanga ʻe he kau taki lotú ʻo fakamolemoleʻi pē ʻa e ngaahi tōʻonga ʻoku fakahalaiaʻi mahino ʻi he Tohitapú. ʻOku ʻikai ha ofo ai ko e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻe vavé ni ke ne aʻusia hono ngataʻangá fakataha mo e toenga ʻo “Babilone koe lahi,” ʻa e ʻemipaea ʻi māmani ʻo e lotu loí! (Fakahā 18:1-5, PM) Kae kehe, ko e muimui ki he sīpinga ʻo e taimi ʻo Maiká, ʻe ʻai ai ʻe Sihova ha kau sevāniti faitōnunga ke toe atu ʻi he māmaní.
22. Ko e hā ʻa e kulupu ʻe ua kuo tuku ʻena ʻamanakí ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
22 ʻI he 1919, naʻe fai ai ʻe he kau Kalisitiane pani faitōnungá ha mavahe fakaʻosi mei he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané pea ʻalu atu ke fanongonongo ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē. (Mātiu 24:14) Ke kamataʻaki, naʻa nau kumi ki he faʻahinga ʻoku toe ʻo e ʻIsileli fakalaumālié. Naʻe toki kamata leva hono fakatahatahaʻi mai ʻa e “fanga sipi kehe,” pea naʻe hoko ʻa e ongo kulupu ko iá ko e “takanga pe taha, pea taha pe ʻa e tauhi.” (Sione 10:16) Neongo ʻoku nau tauhi ki he ʻOtuá he taimí ni ʻi he fonua ʻe 234, ko e kātoa ʻa e kau lotu faitōnunga ko eni ʻa Sihová kuo nau “fakataha” moʻoni. ʻI he taimí ni, ko e lotoʻā sipí ʻoku “uʻulu [ai] ha uouotuʻu ʻa e kakai,” pea pehē ki he kakai fefine mo e fānau. Ko ʻenau ʻamanakí, ʻoku ʻikai ko e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa ko ení, ka ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻe vavé ni ke taki atu ki ha palataisi fakaemāmani.
23. Ko e hā ʻokú ke tuipau ai ko hoʻo ʻamanakí ʻoku papau?
23 Fekauʻaki mo e kau lotu faitōnunga ʻa Sihová, ʻoku pehē ʻe he veesi fakaʻosi ʻo e Maika vahe 2 veesi 13: “ʻOku laka taimuʻa ʻa honau tuʻi, ʻio, ʻoku taki kinautolu ʻe Sihova.” ʻOkú ke sio atu kia koe ʻi he laka maʻalali ko iá, ʻo muimui ʻi ho tuʻí, ʻa Sīsū Kalaisi, fakataha mo Sihova tonu ʻi muʻa? Kapau ko ia, ʻe lava ke ke maʻu ʻa e tuipau ko ia kuo pau ʻa e ikuná pea ko hoʻo ʻamanakí ʻoku papau. ʻE aʻu ʻo toe hā mahino ange ʻa e meʻá ni ʻi heʻetau lāulea lahi ange ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e kikite ʻa Maiká.
ʻE Fēfē Haʻo Tali?
• ʻI he ʻaho ʻo Maiká, ko e hā naʻe fili ai ʻa Sihova ke ngāue hifo ki Siuta mo ʻIsilelí?
• Ko e hā ʻe lava ke hoko ʻi he taimi ʻoku hanga ai ʻe he faʻahinga ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau tauhi ki he ʻOtuá ʻo fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa fakamatelié ʻi heʻenau moʻuí?
• Hili ʻa e lāulea ki he Maika vahe 1 mo e 2, ko e hā ʻokú ke tuipau ai ko hoʻo ʻamanakí ʻoku papau?
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Ko e kikite ʻa Maiká ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi fakalaumālie kitautolu
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
Hangē ko e toenga ʻo e kau Siú ʻi he 537 K.M., ko e kau ʻIsileli fakalaumālié mo honau ngaahi kaungāmeʻá ʻoku nau pouaki ʻa e lotu moʻoní