Talanoa ki he Moʻuí
Ko e Fanga Kiʻi Feilaulau Īkí Naʻe ʻOmai ai kia Kimaua ʻa e Tāpuaki Lahi
FAKAMATALA FAI ʻE GEORGE MO ANN ALJIAN
Naʻe ʻikai ʻaupito teitei ʻi ai haʻaku fakaʻuta atu ʻe taha mo hoku uaifí ʻe faifai angé peá ma fetoʻoaki ʻi ha ʻaho ʻa e foʻi lea “faiako” mo e foʻi lea “kumā.” Naʻe ʻikai ʻaupito haʻama fakakaukau te ma fakalaulauloto ʻi homa taʻu 60 tupú ki ha ngaahi foʻi mataʻitohi hā faikehe ʻi ha feinga ke fetuʻutaki mo e kakai mei he Hahake Mamaʻó. Neongo ia, ko e meʻa eni naʻá ku fai mo Ann ʻi he konga ki mui ʻo e 1980 tupú. Tuku ke ma talanoa atu ʻa e founga ʻo e iku ʻa e fanga kiʻi feilaulau iiki naʻá ma fai ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú ki he ngaahi tāpuaki lahi.
NAʻÁ KU haʻu mei ha fāmili tupuʻi ʻAmīnia pea kau ki he Siasi ʻAmīniá. Ko Ann naʻe Katolika Loma ia. Naʻá ma fakatou fakangaloku ʻa ʻema ngaahi tui fakalotú ʻi heʻema mali ʻi he 1950. Naʻá ku taʻu 27, pea naʻe taʻu 24 ʻa Ann. Naʻá ma nofo ʻi ha ʻapātimeni ʻi ʻolunga ʻi hoku fale fō ʻi Jersey City, New Jersey, U.S.A. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko iá kuó u maʻu ai ʻa e pisinisi ko ení ʻi he taʻu nai ʻe fā.
ʻI he 1955 naʻá ma fakatau ai ha fale fakaʻofoʻofa loki tolu ʻi Middletown, New Jersey. Ko e ʻapi ko iá naʻe kilomita nai ʻe 60 mei heʻeku pisinisí, ʻa ia naʻá ku ngāue ai ʻi he ʻaho ʻe ono he uike. Naʻá ku haʻu kuo tuʻuapoó ki ʻapi ʻi he pō kotoa. Ko ʻeku fetuʻutaki pē mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e taimi ko ia naʻa nau haʻu ai ʻi he taimi ki he taimi ki hoku fale ngāué ʻo tufa mai kiate au ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú. Naʻá ku lau ʻa e ʻū tohí fakataha mo e mahuʻingaʻia lahi. Neongo naʻe toʻo ʻe heʻeku pisinisí ʻa e lahi taha ʻo hoku taimí mo e tokangá, naʻá ku maʻu ha ʻapasia loloto ki he Tohi Tapú.
Naʻe vave ʻa ʻeku ʻiloʻi ko e fale letiō Taua Leʻo, WBBR, naʻe fakamafola ai ʻa e ngaahi malanga Fakatohitapu lolotonga ʻa e taimi naʻá ku fakaʻuli ai ki hoku fale ngāué mo fokí. Naʻá ku fanongo tokanga ki he ngaahi malanga ko ení, pea naʻe tupu ʻa ʻeku mahuʻingaʻiá ʻo aʻu ki he tuʻunga naʻá ku kole ai ki he Kau Fakamoʻoní ke nau ʻaʻahi mai kiate au. ʻI Nōvema 1957, naʻe ʻaʻahi mai ai ʻa George Blanton ki hoku ʻapí ʻo kamata ha ako Tohi Tapu mo au.
Hoko Homa Fāmilí ʻo Fāʻūtaha ʻi he Lotu Maʻá
Naʻe anga-fēfē ʻa e ongoʻi ʻa Ann fekauʻaki mo e meʻa kotoa ko ení? Tuku ki ai ke ne talanoaʻi atu.
“ʻI he ʻuluaki taimí, naʻá ku fakafepaki lahi. Naʻá ku fakahohaʻa lahi lolotonga ʻa e ako Tohi Tapu ʻa George ʻo ne kamata ako ai ʻi ha feituʻu kehe, ʻo fai pehē feʻunga mo e māhina ʻe valu. Lolotonga ʻa e taimi ko iá, naʻe kamata ke maʻu ʻe George ʻa e ngaahi fakataha ʻi he Sāpaté ʻi he Fale Fakatahaʻangá. Naʻá ku ʻiloʻi leva ai naʻá ne fakamātoato fekauʻaki mo ʻene ako Tohi Tapú koeʻuhi he ko hono ʻaho mālōloó pē ia. Neongo ia, naʻá ne kei hoko ai pē ko e husepāniti mo e tamai lelei—naʻa mo ʻene toe lelei ange—pea naʻe kamata ai ke liliu ʻeku fakakaukaú. Ko hono moʻoní, ʻi he taimi ʻe niʻihi lolotonga ʻa ʻeku holo efu ʻa e tēpile kofí, ʻi he ʻikai ke sio mai ha tahá, naʻá ku toʻo hake ai ʻa e makasini ʻĀ Hake! ʻa ia naʻe tuku maʻu pē ai ʻe George, ʻo lau. ʻI he ngaahi taimi kehé, naʻe lau mai ai ʻe George kiate au ʻa e ngaahi kupu ʻĀ Hake! ʻa ia naʻe ʻikai ke fekauʻaki hangatonu mo e tokāteliné ka naʻe fakaeʻa maʻu pē ai ʻa e Tokotaha-Fakatupú.
“ʻI he efiafi ʻe taha lolotonga ʻa e ʻalu ʻa George ʻo fai ʻene ako Tohi Tapu mo Tokoua Blanton, naʻá ku toʻo hake ai ha tohi ʻa ia naʻe hanga ʻe heʻema leka taʻu ua ko George ʻo tuku ʻi he tēpile ʻi hoku veʻe mohengá. Naʻe fekauʻaki ia mo e ʻamanaki ki he kau maté. Neongo naʻá ku helaʻia, naʻá ku kamata lau ia koeʻuhi he naʻe toki mate ʻa ʻeku kui-fefiné, pea naʻá ku mātuʻaki ongoʻi loto-siʻi. Naʻá ku sio mo mahinoʻi leva ai ʻa e moʻoni Fakatohitapu ko ia ko e kau maté ʻoku ʻikai te nau faingataʻaʻia ʻi ha feituʻu pea te nau toe moʻui mai ʻi ha toetuʻu ʻi he kahaʻú. Naʻá ku tangutu hangatonu hake leva ʻi he mohengá, ʻo lau vēkeveke ia pea laineʻi ʻa e ngaahi poini naʻá ku loto ke fakahā kia George ʻi heʻene foki mai mei heʻene ako Tohi Tapú.
“Naʻe ʻikai meimei lava ke tui ʻa hoku husepānití ko au ai pē ia. ʻI heʻene mavahe mei ʻapí, naʻá ku fakafepaki, pea ʻi he taimi ko ení naʻá ku fiefia ʻi he ngaahi moʻoni Fakatohitapu fakaofo naʻá ku akó! Naʻá ma ʻā fuoloa ʻo aʻu ki he hengihengí ʻi he talanoa fekauʻaki mo e Tohi Tapú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe George ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he māmaní. Naʻá ku kole kiate ia ʻi he pō ai pē ko iá pe ʻe lava ke ne fai ʻene akó ʻi ʻapi koeʻuhi ke u lava ʻo kau ai.
“Naʻe faleʻi mai ʻe Tokoua Blanton ke kau ʻa e ongo tamaikí ʻi heʻemau akó. Naʻá ma fakakaukau kimaua ʻokú na fuʻu kei siʻi, koeʻuhi naʻá na taʻu ua pē mo taʻu fā. Kae kehe, naʻe fakahaaʻi mai kia kimaua ʻe Tokoua Blanton ʻa e Teutalonome 31:12, ʻa ia ʻoku pehē ai: ‘Fakataha ʻa e kakaí, ʻa e kau tangata, mo e kau fefine, mo e tamaiki . . . , koeʻuhi ke nau fanongoa, pea koeʻuhi ke nau maʻu akonaki.’ (Fakaʻītali ʻamautolu.) Naʻá ma houngaʻia ʻi he tataki ko iá pea aʻu ʻo fokotuʻutuʻu ki he ongo tamaikí ke na tali lolotonga ʻa e ako Tohi Tapú. Naʻa mau teuteu fakataha ʻemau talí, ka naʻe ʻikai ʻaupito ke ma tala ange kia kinaua ʻa e meʻa ke leaʻakí. ʻOkú ma ongoʻi naʻe tokoni ʻa e meʻá ni ki hono tataki ʻa ʻema ongo tamaikí ke ʻai ʻa e moʻoní ko ʻena meʻa. Te ma kei houngaʻia maʻu pē ʻi he tataki naʻe ʻomai ʻe Tokoua Blanton kia kimaua ke tokoni ki he tupu fakalaumālie ʻa homa fāmilí.”
Ngaahi Pole Naʻe Fiemaʻu Ai ʻa e Feilaulau
ʻI heʻemau fāʻūtaha ko eni ʻi hono ako ʻa e Tohi Tapú, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi pole foʻou ne mau fetaulaki mo ia. Koeʻuhi naʻe mamaʻo ʻaupito ʻa hoku fale ngāué, naʻá ku toki faʻa aʻu mai ai ki ʻapi ʻi he hivá poʻuli. Koeʻuhi ko e meʻá ni, naʻe ʻikai ai malava ke u maʻu ʻa e ngaahi fakataha he lolotonga ʻo e uiké, neongo naʻe lava ke u maʻu ʻa e Sāpaté. ʻI he taimi ko iá, naʻe maʻu ai ʻe Ann ʻa e ngaahi fakatahá kotoa pea naʻe vave ʻene fakalakalaká. Naʻá ku loto foki mo au ke maʻu ʻa e ngaahi fakatahá kotoa pea pehē ki hono fai ha ako fakafāmili mohu ʻuhinga. Naʻá ku ʻiloʻi naʻe pau ke u fai ha ngaahi feilaulau. Ko ia naʻá ku fili ai ke fakasiʻisiʻi ʻa hoku ngaahi houa pisinisí, naʻa mo e ʻi he tuʻunga ʻo e mole ʻa e niʻihi ʻo ʻeku kau kasitomaá.
Naʻe ngāue lelei ʻaupito ʻa e meʻa ko iá. Naʻa mau vakai ki he ako fakafāmilí ʻoku mafatukituki tatau pē mo e ngaahi fakataha fakauike kehe ʻe nima ʻi he Fale Fakatahaʻangá. Naʻa mau ui ia ko ʻemau fakataha hono onó. Naʻe ʻuhinga iá ko ha ʻaho mo e taimi pau—ko e Pulelulu ʻo e uike taki taha ʻi he 8:00 poʻuli. ʻI he taimi ʻe niʻihi hili ʻa e kai efiafí, ʻi he ʻosi ʻemau fufulu ipú, naʻe pehē ai ʻe ha taha ʻo kimautolu, “Kuo meimei taimi ki he ‘fakatahá’!” Naʻe kamata ʻe Ann ʻa e akó kapau naʻá ku tōmui, peá u hoko atu ia ʻi heʻeku aʻú atu pē.
Ko e toe meʻa ʻe taha naʻá ne tauhi kimautolu ke mau mālohi mo fāʻūtaha ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí ko hono lau fakataha ʻa e konga tohi fakaʻahó ʻi he pongipongí. Kae kehe, naʻe ʻi ai ha palopalema ʻi hono fokotuʻutuʻu ení. Naʻe ʻā hake ʻa e tokotaha kotoa ʻi he taimi kehekehe. Naʻa mau lāulea ki he meʻá ni pea fili ai ke mau tuʻu kotoa hake ʻi he taimi tatau, ʻo kai pongipongi ʻi he 6:30 pongipongí, pea lāulea fakataha ai ki he konga tohi fakaʻahó. Naʻe hoko ʻo ʻaonga ʻaupito eni kia kimautolu. ʻI he tupu hake ʻa homa ongo fohá, naʻá na fili ke hū ki he ngāue Pētelí. Naʻá ma ongoʻi ko e ngaahi fetalanoaʻaki fakaʻaho ko ení naʻe tokoni ia ki hona tuʻunga fakalaumālié.
Ngaahi Monū Hili ʻa e Papitaisó Naʻe Fiemaʻu Ai ʻa e Feilaulau Lahi Ange
Naʻá ku papitaiso ʻi he 1962, pea ʻi he hili ʻa ʻeku maʻu ʻeku pisinisí feʻunga mo e taʻu ʻe 21, naʻá ku fakatau atu ia pea maʻu ha ngāue ʻi homau feituʻú ke hoko ʻo ofi ange ai ki hoku fāmilí koeʻuhi ke mau lava ai ʻo ngāue fakataha kia Sihova. Naʻe fakaava mai ʻe he meʻá ni ʻa e ngaahi tāpuaki lahi. Naʻa mau fokotuʻu ai ʻa e taumuʻa ke mau kau kotoa ki he ngāue fakafaifekau taimi-kakató. Naʻe kamata ia ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1970 tupú ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa homa foha lahí, ʻa Edward, ko ha faifekau taimi-kakato, pe tāimuʻa tuʻumaʻu, ʻi he hili pē ʻene ʻosi mei he akoʻanga māʻolungá. Ki mui siʻi ai, naʻe kamata tāimuʻa ai ʻa homa foha ko George, pea hoko atu ai ʻa Ann. Naʻe fakalototoʻa lahi ʻaupito ʻa e toko tolú ni kotoa kia au, ʻi heʻenau talanoa mai ʻa e ngaahi meʻa naʻa nau hokosia ʻi he malaʻe ngāué. ʻI he tuʻunga ko ha fāmilí, naʻa mau fetalanoaʻaki ki ha founga ʻe lava ke fakafaingofuaʻi ai ʻemau moʻuí koeʻuhi ke lava ʻo mau kau kotoa ʻi he ngāue taimi-kakató. Naʻa mau fili ai ke fakatau atu ʻa e falé. Naʻa mau nofo he fale ko iá ʻi he taʻu ʻe 18 pea ʻohake ai homa fāmilí. Naʻa mau ʻofa lahi moʻoni ʻi homau ʻapí, ka naʻe tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻemau fili ke fakatau atu iá.
Naʻe fakaafeʻi ʻa Edward ki Pēteli ʻi he 1972, pea ko George ʻi he 1974. Neongo naʻá ku ongoʻi mo Ann ʻena pulí, naʻe ʻikai te ma nōfoʻi ʻi he lelei ko ia kapau ne na nofo ʻi homau feituʻú, ʻo mali pea maʻu fānaú. ʻI hono kehé, naʻá ma fiefia ʻi he tauhi ʻa homa ongo fohá kia Sihova ʻi Pētelí.a ʻOkú ma loto-tatau mo e Palovepi 23:15, ʻa ia ʻoku pehē ai: “Tama, kapau ʻe faifai pea poto ho loto, ko hoʻoku ni loto pe ʻe fiefia.”
Naʻá Ma Hū ki he Ngāue Tāimuʻa Makehé
ʻI he ʻi Pēteli fakatouʻosi ʻa homa ongo fohá, naʻe hokohoko atu ʻema ngāue tāimuʻá. ʻI he ʻaho leva ʻe taha ʻi he 1975, naʻá ma maʻu ai ha tohi naʻe fakaafeʻi mai ai kimaua ke ma hū ki he ngāue tāimuʻa makehé ʻi he feituʻu naʻe teʻeki vaheʻi ki ha taha ʻi he Vahe Clinton, ʻIlinoi. Ko ha meʻa fakaʻohovale ē ko ia! Naʻe ʻuhinga ení kuo pau ke ma mavahe mei New Jersey, ʻa ia naʻá ma ofi ai ki homa ongo fohá ʻi Niu ʻIoke pea ko ia naʻe ʻi ai homa ngaahi kaumeʻá mo e kāingá. Kae kehe, naʻá ma vakai ki ai ko ha vāhenga-ngāue meia Sihova pea fai ʻa e feilaulau ʻa ia naʻe iku ai ki he ngaahi tāpuaki foʻou.
Hili ha ngaahi māhina ʻo e ngāue ʻi he feituʻu naʻe teʻeki vaheʻi ki ha tahá, naʻa mau kamata fakahoko ha ngaahi fakataha ʻi ha holo talitaliʻanga kakai ʻi Carlyle, ʻIlinoi. Ka naʻa mau fiemaʻu ha feituʻu tuʻumaʻu ki he fakatahá. Naʻe maʻu ʻe ha tokoua fakalotofonua mo hono uaifí ha kelekele fakataha mo ha kiʻi fale siʻisiʻi ʻaupito ʻa ia naʻe malava ke mau ngāueʻaki kae totongi. Naʻa mau fakamaʻa ia—ʻa e falé kotoa mo e fale mālōlō ʻi tuʻá—ʻo hoko ia ko ha kiʻi faiʻanga fakataha valevale. ʻOkú ma manatu ʻofa ki ha hoosi ʻa ia naʻe fieʻilo fekauʻaki mo kimautolu. Naʻe faʻa hū mai hono ʻulú ʻi he matapā sioʻatá ke sio pe ko e hā naʻe fai ʻi he fakatahá!
Faai mai naʻe fokotuʻu ʻa e Fakatahaʻanga Carlyle, pea naʻá ma fiefia ke kau ʻi he meʻá ni. Naʻe tokoni mai kia kimaua ha ongo meʻa tāimuʻa kei siʻi, ko Steve mo Karil Thompson, ʻa ia naʻá na toe haʻu mo kinaua ke ngāueʻi ʻa e feituʻu naʻe teʻeki ai ke vaheʻi ki ha tahá. Naʻe nofo ai ʻa e ongo Thompson ʻi ha ngaahi taʻu pea hū ki mui ai ki he Akoʻanga Tohi Tapu Taua Leʻo ko Kiliatí ʻo na hiki ai ki ha vāhenga-ngāue fakamisinale ʻi ʻAfilika Hahake, ʻa ia ʻokú na ngāue ai ʻi he ngāue fefonongaʻakí.
Naʻe vave ʻa e hoko ʻo tokolahi ʻa homau kiʻi fale faiʻanga fakatahá, pea naʻa mau fiemaʻu ha holo lahi ange. Ko e toe tokoua fakalotofonua tatau pē mo hono uaifí naʻá na solova ia ʻo na fakatau mai ha konga kelekele ʻa ia naʻe feʻungamālie ange ki ha Fale Fakatahaʻanga. He fiefia ē ko kimaua, he ʻi ha ngaahi taʻu siʻi ki mui ai, naʻe fakaafeʻi ai kimaua ki he fakatapui ʻo ha Fale Fakatahaʻanga toki langa foʻou ʻi Carlyle! Naʻá ku maʻu ʻa e monū ke fai ʻa e malanga fakatapuí. Ko homa vāhenga-ngāue ʻi aí ko ha meʻa lelei ʻaupito ia naʻá ma hokosia, ko ha tāpuaki meia Sihova.
Fakaava Mai ha Malaʻe Foʻou kia Kimaua
ʻI he 1979 naʻá ma maʻu ai ha vāhenga-ngāue foʻou, ki Harrison, New Jersey. Naʻá ma ngāue ai ʻo feʻunga nai mo e taʻu ʻe 12. Lolotonga ʻa e taimi ko iá naʻá ma kamata ai ha ako Tohi Tapu mo ha fefine Siaina, pea naʻe iku eni ki ha ngaahi ako lahi kehe mo e kakai Siainá. Lolotonga iá, naʻá ma ʻiloʻi naʻe nofo ʻa e kau ako mo e ngaahi fāmili Siaina ʻe laui afe ʻi homau feituʻú. Koeʻuhi ko e meʻá ni, naʻá ma loto-toʻa ai ke ako ʻa e lea faka-Siainá. Neongo naʻe ʻuhinga ení ko hono fakamoleki ha taimi ʻi he ʻaho taki taha ʻi hono ako ʻa e leá, naʻe iku ia ki ha ngaahi ako Tohi Tapu lahi fakafiefia mo e kakai Siaina ʻi homau feituʻú.
Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ko iá, naʻá ma hokosia ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakaoli lahi, tautefito ʻi heʻema ngaahi feinga ke lea faka-Siainá. ʻI he ʻaho ʻe taha naʻe fakafeʻiloaki ai ia ʻe Ann ko ha “kumā” Tohi Tapu kae ʻikai ko ha “faiako” Tohi Tapu. Ko e ongo foʻi leá ʻokú na meimei tatau ʻaupito. Naʻe malimali ʻa e tokotaha-ʻapí mo ne pehē: “Kātaki ʻo hū mai. Kuo teʻeki ai te u talanoa mo ha kumā Tohi Tapu ki muʻa.” ʻOkú ma kei fāinga pē mo e leá.
Naʻe vaheʻi leva kimaua ki ha feituʻu ʻe taha ʻi New Jersey ʻa ia naʻá ma malava ai ke hokohoko atu ʻa e ngāue ʻi he malaʻe Siainá. Ki mui ai, naʻe fakaafeʻi kimaua ke ma hiki ki Boston, Massachusetts, ʻa ia naʻe kamata ai ha kulupu Siaina ʻi he taʻu nai ʻe tolu. Kuo hoko ko homa monū ke fai ha poupou ki he kulupú ni ʻi he taʻu ʻe fitu kuohilí pea ke maʻu ʻa e fiefia ʻi he sio ki heʻene hoko ko ha fakatahaʻanga ʻi Sanuali 1, 2003.
Ngaahi Tāpuaki mei ha Moʻui Feilaulauʻi-Kita
ʻI he Malakai 3:10, naʻá ma lau ai ʻa e fakaafe ʻa Sihova ki hono kakaí ke ʻomai ʻenau ngaahi foakí mo e ngaahi feilaulaú koeʻuhi te ne huaʻi hifo ʻa ʻene ngaahi tāpuakí kae ʻoua ke ʻikai toe ʻi ai ha fiemaʻu. Naʻá ma tukuange ha pisinisi naʻá ku mahuʻingaʻia lahi ai. Naʻá ma fakatau atu homa ʻapí, ʻa ia naʻá ma ʻofa lahi ai. Pea naʻá ma tukuange mo e ngaahi meʻa kehe foki. Neongo ia, ʻi hono fakahoa atu ki he ngaahi tāpuakí, naʻe siʻi ʻa e ngaahi feilaulaú.
Ko e moʻoni, ko ha tāpuaki lahi moʻoni ē kuo huaʻi hifo ʻe Sihova kia kimauá! Kuó ma maʻu ʻa e fiemālie ʻi he sio ki he tali ʻe heʻema ongo tamaikí ʻa e moʻoní, kuó ma maʻu ʻa e fiefia ʻi he kau taimi-kakato ʻi ha ngāue fakafaifekau fakahaofi-moʻui, pea kuó ma mātā ʻa hono tokangaʻi ʻe Sihova ʻa ʻema ngaahi fiemaʻú. Ko e moʻoni, ko ʻema fanga kiʻi feilaulau īkí kuo ʻomai ai kia kimaua ʻa e tāpuaki lahi!
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOkú na kei ngāue faitōnunga pē ʻi Pēteli—ko Edward mo hono uaifí, ko Connie, ʻi Patterson pea ko George mo hono uaifí, ko Grace, ʻi Brooklyn.
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Ko Louise mo George Blanton fakataha mo Ann, 1991
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ko e Fale Fakatahaʻanga ʻi Carlyle, naʻe fakatapui ʻi he ʻaho 4 ʻo Sune, 1983
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
Fakataha mo e Fakatahaʻanga Siaina toki fokotuʻu foʻou ʻi Boston
[Fakatātā ʻi he peesi 28]
Fakataha mo Edward, Connie, George pea mo Grace