Fakatupulekina ha Vakai Hangē ko Kalaisí ki he Tuʻunga-Lahí
“Ko ia ʻoku ne holi ke hoko ko e lahi ʻiate kimoutolu te ne nofo ko homou sevaniti.”—MĀTIU 20:26.
1. Ko e hā ʻa e vakai ʻa e māmaní ki he tuʻunga-lahí?
OFI ki he kolo ʻIsipite ʻo e kuonga muʻá ko Thebes (ko Karnak ia ʻi onopōní), ʻi he kilomita nai ʻe 500 ki he fakatonga ʻo Cairo, ʻoku tuʻu ai ha fuʻu maka fakamanatu ʻo Felo ʻAmenihotepi III ʻoku mita ʻe 18 hono māʻolungá. Heʻikai ha taha ia ʻe lava ke sio ki he fuʻu ʻīmisi lahi fau ko iá te ne taʻeongoʻi valevale ʻi hono fakahoa ia ki aí. Ko e maka fakamanatú ni, ʻoku ʻikai ha toe veiveiua naʻe ʻuhingá ke ne langaʻi ʻa e ongoʻi mamalu ki he taki ko iá, ko ha fakaʻilonga ʻo e vakai ʻa e māmaní ki he tuʻunga-lahí—ko hono ʻai kita ke te hā lahi mo mahuʻinga ʻi he lahi taha ʻe malavá pea ʻai ʻa e niʻihi kehé ke nau ongoʻi taʻemahuʻinga.
2. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū maʻa hono kau muimuí, pea ko e hā ʻa e ongo fehuʻi ʻoku fiemaʻu ke tau ʻeke hifo kiate kitautolú?
2 Fakafaikehekeheʻi ʻa e vakai ko ʻení mei he vakai naʻe akoʻi ʻe Sīsū Kalaisí. Neongo ko e ‘faiako ia mo e ʻEiki’ ʻo hono kau muimuí, naʻe akoʻi ʻe Sīsū kiate kinautolu ko e tuʻunga-lahí ʻoku hoko mai ia ʻi he tauhi ki he niʻihi kehé. ʻI he ʻaho fakaʻosi ʻo ʻene moʻui ʻi he māmaní, naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa naʻá ne akoʻí ʻaki ʻene fufulu ʻa e vaʻe ʻo ʻene kau ākongá. Ko ha ngāue anga-fakatōkilalo ē! (Sione 13:4, 5, 14, KF) Ke tauhi pe ke tauhia—ko fē ai ʻoku fakamānako ange kiate koé? ʻOku hanga ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Kalaisí ʻo langaʻi ʻi loto ʻiate koe ha holi ke anga-fakatōkilalo ʻo hangē tofu pē ko iá? Tau sivisiviʻi ai leva ʻa e vakai ʻa Kalaisi ki he tuʻunga-lahí ʻi hono faikehekehe mei he vakai anga-maheni ki ai ʻa e māmaní.
Fakaʻehiʻehi mei he Vakai ʻa e Māmaní ki he Tuʻunga-Lahí
3. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā ʻi he Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ikuʻanga fakamamahi ʻo e faʻahinga naʻe havala ki he fakalāngilangi mei he tangatá?
3 ʻOku lahi ʻa e ngaahi fakatātā ʻi he Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi ai ko e vakai ʻa e māmaní ki he tuʻunga-lahí ʻoku iku ia ki he maumau. Fakakaukau atu kia Hāmani mālohi, ʻa ia naʻe tuʻu-ki-muʻa ʻi he loto-ʻā fakatuʻi ʻo Pēsiá ʻi he lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho ʻo ʻĒseta mo Motekiaí. Ko e havala ʻa Hāmani ki he lāngilangí naʻe iku ai ki hono fakahāeaʻi mo e mate. (Eseta 3:5; 6:10-12; 7:9, 10) Fēfē ʻa Nepukanesa ʻafungi, ʻa ē naʻe taaʻi ʻaki ʻa e valé ʻi he tumutumu ʻo hono mālohí? Ko ʻene fakakaukau taʻetotonu ki he tuʻunga-lahí naʻe fakahaaʻi ia ʻi he ngaahi leá ni: “ʻIkai ko fuʻu Papilone ena, ʻa ia kuo u langa moku falehau ʻaki ʻa e ivi ʻo hoku [mafimafi], ke ongoongoa hoku langilangi?” (Taniela 4:30) ʻOku hoko mai ai ʻa Hēlota ʻAkilipa II loto-pōlepole, ʻa ē naʻá ne tali taʻetotonu ʻa e fakalāngilangí kiate ia kae ʻikai ke ʻave ʻa e lāngilangí ki he ʻOtuá. Naʻe “keina ia ʻe he ponu, ʻo ne hala.” (Ngāue 12:21-23) ʻI he taʻemalava ke mahinoʻi ʻa e vakai ʻa Sihova ki he tuʻunga-lahí naʻe iku kotoa atu ai ʻa e kau tangatá ni ki heʻenau tō fakamā moʻoni.
4. Ko hai ʻoku tuʻu mei mui ʻi he laumālie pōlepole ʻo e māmaní?
4 ʻOku totonu kiate kitautolu ke tau loto ke ngāueʻaki ʻetau moʻuí ʻi ha founga ʻoku ʻomai ai kiate kitautolu ha lāngilangi mo ha tokaʻi. Neongo ia, ʻoku ngāueʻaki ʻe he Tēvoló ʻa e holi ko ʻení ʻaki hono fakaʻaiʻai ai ha laumālie pōlepole, ʻa ia ko ha fakahāhā ia ʻo ʻene taumuʻa ʻaʻaná. (Mātiu 4:8, 9) ʻOua ʻaupito naʻa ngalo ko iá ko e “ʻotua ʻo e tuʻu ko eni,” pea ʻokú ne fakapapauʻi ke pouaki ʻene fakakaukaú ʻi heni ʻi he māmaní. (2 Kolinito 4:4; Efeso 2:2; Fakahā 12:9) ʻI hono ʻiloʻi ʻa e matavai ʻo e fakakaukau peheé, ʻoku fakaʻehiʻehi ai ʻa e kau Kalisitiané mei he vakai ʻa e māmaní ki he tuʻunga-lahí.
5. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he lavameʻá, ongoongoá, mo e tuʻumālié ʻa e fiemālie tuʻuloá? Fakamatalaʻi.
5 Ko e fakakaukau ʻe taha ʻoku pouaki ʻe he Tēvoló ko ha hingoa lahi ʻi he māmaní, ʻo fakahīkihikiʻi ʻe he tangatá, pea ko e fonu ʻa e kató he paʻangá ʻoku hokonoa mai pē ai ha moʻui fiefia. ʻOku moʻoni ia? ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he lavameʻá, ongoongoá, mo e tuʻumālié ha moʻui ʻoku fonu ʻi he fiemālié? ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú ke ʻoua naʻa kākaaʻi kitautolu ʻe he fakakaukau peheé. Naʻe tohi ʻe Tuʻi Solomone poto: “Naʻa ku vakai foki ʻa e fakafitefitaʻa kehekehe, mo e meʻa kotoa pe ʻoku fai ke mafai, ta ko e koto meheka pe ia ʻa e taha ki he taha. Ko e muna mo ia foki, mo e kai matangi.” (Koheleti 4:4) Ko e faʻahinga tāutaha tokolahi kuo nau līʻoa ʻenau moʻuí ke laka ki muʻa ʻi he māmaní ʻoku malava ke nau fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoni ʻo e akonaki fakamānavaʻi ko ia ʻa e Tohi Tapú. Ko e fakatātā ʻe taha ko ha tangata naʻe tokoni ki hono tā-palani, langa, mo hono ʻahiʻahiʻi ʻo e vaka vavā naʻá ne ʻave ʻa e tangatá ki he māhiná. Naʻá ne pehē: “Naʻá ku ngāue mālohi pea hoko ʻo potopotoʻi ʻaupito ʻi he meʻa naʻá ku faí. Ka naʻe hoko ko e muna pē, pe taʻeʻaonga, ki hono fakapapauʻi kiate au ʻa e fiefia tuʻuloá mo e nonga ʻo e fakakaukaú.”a Ko e fakakaukau fakaemāmani ki he tuʻunga-lahí, tatau ai pē pe ʻoku ʻi he malaʻe ʻo e pisinisí, sipotí, pe fakafiefiá, ʻoku ʻikai te ne fakapapauʻi mai ʻe ia ʻa e fiemālie tuʻuloá.
Tuʻunga-Lahí mei he Ngāue ʻOku Ueʻi ʻe he ʻOfá
6. Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe maʻu ʻe Sēmisi mo Sione ha fakakaukau hala ki he tuʻunga-lahí?
6 Ko ha meʻa naʻe hoko ʻi he moʻui ʻa Sīsuú ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e meʻa ʻoku kaunga ki he tuʻunga-lahi moʻoní. Naʻe fononga ʻa Sīsū mo ʻene kau ākongá ki Selusalema ki he Laka-Atu ʻo e 33 T.S. ʻI he fonongá, ko e toko ua ʻo e kāinga ofi ʻo Sīsuú, ko Sēmisi mo Sione, naʻá na fakahāhā ha fakakaukau hala fekauʻaki mo e tuʻunga-lahí. Fakafou ʻi heʻena faʻeé, naʻá na fai ai ʻa e kolé ni kia Sīsū: ‘Ke ke folofola mai ke ma nofo ʻi ho toʻomataʻú mo ho toʻohemá, ʻi haʻo ʻafio ho puleʻangá.’ (Mātiu 20:21) ʻI he lotolotonga ʻo e kau Siú, ke nofo ʻi he toʻomataʻú pe toʻohemá naʻe lau ia ko ha lāngilangi lahi. (1 Tuʻi 2:19) Naʻe feinga fakamātoato ʻa Sēmisi mo Sione ke maʻu ʻa e ongo tuʻunga ʻiloa lahi tahá. Naʻá na loto ke na maʻu mai ʻa e ongo tuʻunga ko ʻeni ʻo e mafaí. Naʻe lāuʻilo ʻa Sīsū ki he meʻa naʻe ʻi heʻena fakakaukaú pea ngāueʻaki ʻa e faingamālié ke fakatonutonu ai ʻena fakakaukau hala ki he tuʻunga-lahí.
7. Naʻe anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e founga ki he tuʻunga-lahi faka-Kalisitiane moʻoní?
7 Naʻe ʻilo ʻe Sīsū ko e ʻi he māmani loto-pōlepole ko ʻení, ko e tangata ko ia ʻoku lau ʻoku vakai ki ai ko e lahí ko e tokotaha ia ʻokú ne puleʻi mo tuʻutuʻuniʻi ʻa e niʻihi kehé pea ʻokú ne fisipaaʻi pē ʻo lava ke ne maʻu ai ʻa e meʻa kotoa ʻokú ne fakaʻamu ki aí. Ka ʻi he lotolotonga ʻo e kau muimui ʻo Sīsuú, ko e ngāue fakatōkilaló ʻa e tuʻunga ki hono fakapapauʻi ʻa e tuʻunga-lahí. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko ia ʻoku ne holi ke hoko ko e lahi ʻiate kimoutolu te ne nofo ko homou sevaniti; pea ko ia ʻoku ne holi ke tuʻukimuʻa ʻiate kimoutolu te ne nofo ko hoʻomou tamaioʻeiki.”—Mātiu 20:26, 27.
8. ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e hoko ko ha sevānití, pea ko e hā ʻa e ongo fehuʻi ʻe lava ke tau ʻeke hifo kiate kitautolú?
8 Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “sevaniti” ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻuhinga ia ki ha taha ʻoku kakapa tōtōivi mo fakamākukanga atu ke fai ha ngāue maʻá e niʻihi kehé. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ha lēsoni mahuʻinga: Ko hono tuʻutuʻuniʻi ʻa e kakaí ke nau fai ʻa e ngaahi meʻá ʻoku ʻikai te ne ʻai ai ʻe ia kita ko e lahi; ʻoku fai ia ʻi hono tauhi ʻa e niʻihi kehé ʻo ueʻi ʻe he ʻofá. ʻEke hifo kiate koe: ‘Naʻe mei fēfē ʻeku talí kapau ko Sēmisi pe ko Sione au? Naʻá ku mei maʻu ʻa e ʻuhingá ko e tuʻunga-lahi moʻoní ʻoku haʻu ia mei he fakaueʻiloto ko e tauhi ʻaki ʻa e ʻofá?’—1 Kolinito 13:3.
9. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ʻi heʻene ngaahi feangainga mo e niʻihi kehé?
9 Naʻe fakahāhaaʻi ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ko e tuʻunga ki he tuʻunga-lahi fakamāmaní ʻoku ʻikai ko e tuʻunga ia ki he tuʻunga-lahi faka-Kalaisí. Naʻe ʻikai ʻaupito te ne taku ʻokú ne maʻu ha fakakaukau māʻolunga ange ʻi he faʻahinga ko ia naʻá ne tauhí pe ke ʻai kinautolu ke nau ongoʻi māʻulalo. Ko e faʻahinga kakai kotoa pē—tangata, fefine, mo e fānau, ʻa e maʻumeʻá, ʻa e masivá, pea mo e mālohí, pea pehē ki he kau faiangahala ʻiloá—naʻa nau ongoʻi fiemālie ʻiate ia. (Maake 10:13-16; Luke 7:37-50) ʻOku ʻikai ke faʻa kātakiʻi ʻe he kakaí ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu ha ngaahi fakangatangatá. Naʻe kehe ʻa Sīsū ia. Neongo naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi taimi naʻe taʻefakakaukau mo kē ai ʻene kau ākongá, naʻá ne fakahinohinoʻi anga-kātaki kinautolu, ʻo fakahāhā kiate kinautolu naʻá ne anga-fakatōkilalo moʻoni mo anga-malū.—Sakalaia 9:9; Mātiu 11:29; Luke 22:24-27.
10. Naʻe anga-fēfē hono tapua mai ʻi he ʻalunga moʻui fakakātoa ʻa Sīsuú ʻa e ngāue taʻesiokita maʻá e niʻihi kehé?
10 Ko e faʻifaʻitakiʻanga taʻesiokita naʻe fokotuʻu ʻe he ʻAlo tuʻu-ki-muʻa taha ko ʻeni ʻo e ʻOtuá naʻe fakahāhaaʻi ai ʻa e ʻuhinga moʻoni ʻo e tuʻunga-lahí. Naʻe ʻikai ke haʻu ʻa Sīsū ki he māmaní ke tauhia ia ka ke ne tauhi ʻa e niʻihi kehé, ʻo fakamoʻui ʻa e “faʻahinga mahaki kehekehe” pea fakatauʻatāinaʻi ʻa e kakaí mei he pule ʻa e tēmenioó. Neongo naʻe malava ke ne ongosia pea fiemaʻu ai ha taimi ke mālōlō, naʻá ne fakamuʻomuʻa maʻu pē ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e niʻihi kehé ʻi haʻaná, ʻo ne hoko atu ke fakafiemālieʻi kinautolu. (Maake 1:32-34; 6:30-34; Sione 11:11, 17, 33) Naʻe ueʻi ia ʻe heʻene ʻofá ke ne tokoniʻi fakalaumālie ʻa e kakaí, fononga ʻi he ngaahi kilomita ʻe lauingeau ʻi he hala efua ke malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá. (Maake 1:38, 39) ʻOku ʻikai ha veiveiua, naʻe vakai ʻa Sīsū ki hono tauhi ʻa e niʻihi kehé ko e meʻa mafatukituki.
Faʻifaʻitaki ki he Anga-Fakatōkilalo ʻa Kalaisí
11. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻulungāanga ʻoku fiemaʻu ʻi he fanga tokoua ʻoku fakanofo ke ngāue ko e kau ʻovasia ʻi he fakatahaʻangá?
11 ʻI he konga ki mui ʻo e 1800 tupú, ko e fakakaukau totonu naʻe totonu ke fakatupulekina ʻe he kau ʻovasia Kalisitiané naʻe fakamamafaʻi ia ʻi he taimi naʻe fili ai ʻa e kau tangata ke hoko ko e kau fakafofonga fefonongaʻaki ke tauhi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá. Ko e meʻa naʻe fiemaʻú, fakatatau ki he Zion’s Watch Tower ʻo Sepitema 1, 1894, ko e kau tangata “anga-vaivai—heʻikai nai te nau ʻulu-pupula . . . , te nau fakakaukau fakatōkilalo ʻo nau feinga ke ʻoua ʻe viki kinautolu, ka ko Kalaisi—ʻikai ke fakahā atu ʻenau ʻilo pē ʻa kinautolú, ka ko ʻene Folofolá ʻi hono tuʻunga faingofua mo mālohí.” ʻOku hā mahino, ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ki he kau Kalisitiane moʻoní ke nau feinga ki he fatongiá koeʻuhi ke fakalato ha taumuʻa fakafoʻituitui pe ke maʻu ai ha tuʻunga tuʻu-ki-muʻa, mālohi, mo puleʻi ʻa e niʻihi kehé. ʻOku manatuʻi ʻe ha ʻovasia anga-fakatōkilalo ko hono ngaahi fatongiá ʻoku kau ki ai “ha ngaue lelei,” ʻikai ko ha tuʻunga hakeakiʻi ke ʻomai ai ʻa e lāngilangí kiate ia. (1 Timote 3:1, 2) Ko e kau mātuʻa mo e kau sevāniti fakafaifekau kotoa pē ʻoku totonu ke nau fai honau lelei tahá ke tauhi ʻa e niʻihi kehé ʻi he anga-fakatōkilalo pea takimuʻa ʻi he ngāue toputapú, ʻo fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga taau ki he niʻihi kehé ke nau faʻifaʻitaki ki ai.—1 Kolinito 9:19; Kaletia 5:13; 2 Timote 4:5.
12. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe malava ʻe he faʻahinga ko ia ʻoku nau kakapa atu ki he ngaahi monū ʻi he fakatahaʻangá ke ʻeke hifo kiate kinautolú?
12 Ko ha tokoua pē ʻokú ne kakapa atu ki he ngaahi monuú ʻoku fiemaʻu nai ke ne ʻeke hifo kiate ia tonu: ‘ʻOku ou kumi ki ha ngaahi faingamālie ke tauhi ʻa e niʻihi kehé, pe ʻoku ou hehema ke u loto ke tauhi au? ʻOku ou loto-lelei ke fakahoko ha ngaahi ngafa ʻaonga ʻa ia ʻoku ʻikai ke fakatokangaʻi lelei ʻe he niʻihi kehé?’ Ko e fakatātaá, ʻe loto-lelei nai ha kiʻi tangata ke fai ha ngaahi malanga ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané ka ʻe toumoua nai ia ke fai ha tokoni ki he kau taʻumotuʻá. ʻOkú ne maʻu nai ʻa e feohi mo e kau tangata fua fatongia ʻi he fakatahaʻangá ka ʻoku toumoua ia ke kau ʻi he ngāue fakamalangá. Ko ha kiʻi tangata pehē ʻe lelei nai ke ne ʻeke hifo kiate ia tonu: ‘ʻOku ou tokanga tefito ki he ngaahi tafaʻaki ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻoku maʻu ai ʻa e ongoongoá mo e fakahīkihikí? ʻOku ou feinga ke tuʻu-ki-muʻa ʻi he ʻao ʻo e niʻihi kehé?’ Ko e moʻoni ko e feinga ki he lāngilangi fakafoʻituituí ʻoku ʻikai hangē ia ko Kalaisí.—Sione 5:41.
13. (a) ʻOku malava fēfē ke ueʻi ʻa e niʻihi kehé ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻa ha ʻovasia ʻi he anga-fakatōkilaló? (e) Ko e hā ʻoku malava ai ke pehē ko e anga-fakatōkilaló, pe hoko ʻo loto anga-vaivaí, ʻoku ʻikai ko ha meʻa faʻiteliha ia ki ha Kalisitiane?
13 ʻI heʻetau ngāue mālohi ke faʻifaʻitaki ki he anga-fakatōkilalo ʻa Kalaisí, ʻoku ueʻi ai kitautolu ke tau tauhi ʻa e niʻihi kehé. Fakakaukau atu ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa ha ʻovasia sone naʻá ne tokangaʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa e taha ʻo e ngaahi ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Neongo naʻe ʻosi ʻi ai ha taimi-tēpile moʻumoʻua ʻaupito mo ha fatongia mafatukituki, naʻe tuʻu ʻa e ʻovasia ko ʻení ke tokoni ki ha tokoua kei talavou ʻa ia naʻá ne fāinga ke fakatonutonu ʻa e seti ʻo ha mīsini tuitui tohi. “Naʻá ku fuʻu ʻohovale!” ko e lau ia ʻa e tokouá. “Naʻá ne tala mai kiate au naʻá ne ngaahi ʻa e faʻahinga mīsini tatau ʻi heʻene kei talavoú heʻene ngāue ʻi Pētelí, pea naʻá ne manatuʻi ʻa e faingataʻa ke maʻu ʻa e seti totonú. Naʻá ne ngāue mo au ki he mīsini ko ʻení ʻi ha taimi lōloa neongo naʻe lahi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga kehe ke ne faí. Naʻe mātuʻaki maongo ia kiate au.” Ko e tokoua ko iá, ko ha ʻovasia ia he taimí ni ʻi he taha ʻo e ngaahi ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻokú ne kei manatuʻi pē ʻa e ngāue anga-fakatōkilalo ko iá. ʻOfa ke ʻoua ʻaupito naʻa tau ongoʻi ʻoku tau fuʻu māʻolunga ke fai ha ngaahi meʻa ʻoku māʻulaló pe fuʻu mahuʻinga ke fai ha ngaahi ngafa fakatamaioʻeiki. ʻI hono kehé, ʻoku totonu ke tau noʻo ʻaki kitautolu ʻa e “loto agavaivai.” ʻOku ʻikai ko ha meʻa ia ke fai ha fili ki ai. Ko ha konga ia ʻo e “tangata foʻou” kuo pau ke ʻai ʻe ha Kalisitiané.—Filipai 2:3, PM; Kolose 3:10, 12; Loma 12:16.
Founga ke Maʻu Ai ʻa e Vakai Hangē ko Kalaisí ki he Tuʻunga-Lahí
14. ʻOku anga-fēfē ʻa e malava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he fakalaulauloto ki hotau vahaʻangatae mo e ʻOtuá pea mo hotau kaungā faʻahinga ʻo e tangatá ke tau fakatupulekina ai ʻa e vakai totonu ki he tuʻunga-lahí?
14 ʻE malava fēfē ke tau maʻu ʻa e vakai totonu ki he tuʻunga-lahí? Ko e founga ʻe taha ko e fakalaulauloto ki hotau vahaʻangatae mo Sihova ko e ʻOtuá. Ko hono tuʻunga ngeiá, mālohí, mo e potó ʻoku nau ʻohake ia ʻo māʻolunga mamaʻo ange ʻi he tuʻunga vaivai ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (Aisea 40:22) Ko e fakalaulauloto ki hotau vahaʻangatae mo hotau kaungā faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku toe tokoni ia kiate kitautolu ke tau fakatupulekina ha fakakaukau fakatōkilalo. Ko e fakatātaá, ʻoku tau laka nai ʻi he niʻihi kehé ʻi ha ngaahi malaʻe pau, ka ʻoku nau māʻolunga ange kinautolu ia ʻi ha ngaahi tafaʻaki ʻo e moʻuí ʻoku toe mahuʻinga ange, pe ʻoku maʻu nai ʻe hotau fanga tokoua Kalisitiané ha ngaahi ʻulungāanga ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻe kitautolu. Ko hono moʻoní, ko e tokolahi ko ia ʻoku nau mātuʻaki mahuʻinga ʻi he vakai ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai te nau hehema ke hoko ʻo tuʻu-ki-muʻa koeʻuhi ko ʻenau tōʻonga anga-vaivai mo anga-fakatōkilaló.—Palovepi 3:34; Semisi 4:6.
15. ʻOku anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe he anga-tonu ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai maʻu ʻe ha taha ha makatuʻunga ke ongoʻi māʻolunga ange ai ia ʻi he niʻihi kehé?
15 Ko e ngaahi meʻa ʻoku hokosia ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he malumalu ʻo e ʻahiʻahí koeʻuhi ko ʻenau tuí ʻokú ne fakatātaaʻi lelei ʻa e poini ko ʻení. ʻOku faʻa hoko, ko e faʻahinga ko ia ʻoku lau ʻe he māmaní ko e lāuvalé ko kinautolu ia kuo nau tauhi maʻu ʻenau anga-tonu ki he ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo e ngaahi ʻahiʻahi kakahá. Ko e fakalaulauloto ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga peheé ʻoku malava ke ne ʻai kitautolu ke tau anga-fakatōkilalo pea akoʻi kitautolu ke ‘ʻoua naʻa hulu atu ʻetau fakakaukau kiate kitautolú ʻi he meʻa ʻoku totonú.’—Loma 12:3.b
16. ʻE malava fēfē ke fakatupulekina ʻe he faʻahinga kotoa ʻi he fakatahaʻangá ʻa e tuʻunga-lahí ʻi he faʻifaʻitaki ki he sīpinga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsuú?
16 Ko e kau Kalisitiane kotoa pē, kei siʻi mo e taʻumotuʻa, ʻoku totonu ke nau feinga ke fakatupulekina ʻa e vakai ki he tuʻunga-lahí hangē ko Kalaisí. ʻI he fakatahaʻangá, kuo pau ke fakahoko ai ha ngaahi ngafa kehekehe. ʻOua ʻaupito ʻe loto-mamahi ʻi hano kole atu ke fai ha ngaahi meʻa ʻoku hā ngali māʻulalo nai. (1 Samiuela 25:41; 2 Tuʻi 3:11) Ngaahi mātuʻa, ʻoku mou fakalototoʻaʻi hoʻomou fānaú mo e kau taʻu hongofulu tupú ke nau ngāue fiefia ʻi ha faʻahinga ngāue pē ʻoku vaheʻi mai ke nau fai, tatau pē ʻi he Fale Fakatahaʻangá, ʻi ha ʻasemipilī, pe ʻi ha feituʻu fakataha-lahi? ʻOku nau sio atu kiate koe ʻokú ke fakahoko ha ngaahi ngafa māʻulalo? Ko ha tokoua ʻe taha, ʻa ia ʻokú ne ngāue he taimí ni ʻi he ʻuluʻi ʻapitanga ʻi māmani ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻokú ne manatuʻi lelei ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻa ʻene ongo mātuʻá. Naʻá ne pehē: “Ko e founga naʻá na vakai ʻaki ki he ngāue ko hono fakamaʻa ʻa e Fale Fakatahaʻangá pe ko ha faiʻanga fakataha-lahi naʻe fakahā mai ai kiate au naʻá na lau ia ko e meʻa mahuʻinga. Naʻá na faʻa pole ke fakahoko ha ngaahi ngafa ki ha lelei maʻá e fakatahaʻangá pe fetokouaʻakí, tatau ai pē pe naʻe hā ngali fēfē ʻa e ngaahi ngafa fakatamaioʻeiki ko iá. Naʻe tokoniʻi au ʻe he fakakaukau ko iá ke u tali loto-lelei ha faʻahinga ngāue pē heni ʻi Pēteli.”
17. ʻI he ngaahi founga fē ʻoku malava ai ʻa e kau fefine anga-fakatōkilaló ke hoko ko ha tāpuaki ki he fakatahaʻangá?
17 ʻI he fekauʻaki mo hono ʻai ʻa e ngaahi meʻa ʻa e niʻihi kehé ke muʻomuʻa ia ʻi haʻatá, ʻoku tau maʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻaupito ʻia ʻĒseta, ʻa ia naʻe hoko ko e kuini ʻo e ʻEmipaea Pēsiá ʻi he senituli hono nima K.M. Neongo ʻa e nofo ʻi ha palasí, naʻá ne loto-lelei ke ʻai ʻene moʻuí ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki koeʻuhi ko e kakai ʻa e ʻOtuá, ʻi he ngāue ʻo fehoanaki mo hono finangaló. (Eseta 1:5, 6; 4:14-16) Neongo honau ngaahi tuʻunga fakaʻekonōmiká, ʻoku malava ʻa e kau fefine Kalisitiane ʻi he ʻaho ní ke fakahāhā ha laumālie hangē ko ia naʻe ʻia ʻĒsetá ʻaki hono fakalototoʻaʻi ʻa e loto-mafasiá, ʻaʻahi ki he kau puké, kau ʻi he ngāue fakamalangá, pea ngāue fakataha mo e kau mātuʻá. Ko ha tāpuaki lahi ē ka ko e fanga tuofāfine anga-fakatōkilalo peheé ki he fakatahaʻangá!
Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Tuʻunga-Lahi Hangē ko Kalaisí
18. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku haʻu mei hono fakahāhā ʻa e tuʻunga-lahi hangē ko Kalaisí?
18 ʻOku lahi ʻa e ngaahi ʻaonga te ke maʻú ʻi hoʻo tauhi maʻu ha vakai hangē ko Kalaisí ki he tuʻunga-lahí. Ko hono tauhi taʻesiokita ʻa e niʻihi kehé ʻoku hoko mai ai ʻa e fiefia fakatouʻosi kiate kinautolu pea mo koe. (Ngāue 20:35) ʻI hoʻo ngāue loto-lelei mo loto-vēkeveke maʻa ho fanga tokouá, ʻokú ke ʻofeina lahi ange ai kiate kinautolu. (Ngāue 20:37) Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga angé, ʻoku vakai mai ʻa Sihova ki he meʻa ʻokú ke fai ke tokoni ki he lelei ʻa e kaungā Kalisitiané ko ha feilaulau fakahōifua ia ʻo e fakahīkihiki kiate ia.—Filipai 2:17.
19. Ko e hā ʻoku totonu ko ʻetau fakapapaú ia ʻi he fekauʻaki mo e vakai hangē ko Kalaisí ki he tuʻunga-lahí?
19 Ko e tokotaha taki taha ʻo kitautolu ʻoku fiemaʻu ke ne sivisiviʻi hono lotó pea ʻeke hifo kiate kita: ‘Te u talanoa pē ʻo fekauʻaki mo hono fakatupulekina ʻo e vakai hangē ko Kalaisí ki he tuʻunga-lahí, pe te u ngāue tōtōivi ke ngāueʻaki ia?’ ʻOku māʻalaʻala ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa Sihova ki he ʻafungí. (Palovepi 16:5; 1 Pita 5:5) ʻOfa ke fakahāhā ʻe heʻetau ngaahi ngāué ʻoku tau fiefia ʻi hono fakahāhā ʻa e vakai hangē ko Kalaisí ki he tuʻunga-lahí, tatau pē ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻi heʻetau moʻui fakafāmilí, pe ʻi heʻetau ngaahi feangainga ʻi he ʻaho ki he ʻaho mo e kaungā faʻahinga ʻo e tangatá—ʻo fai ʻa e meʻa kotoa pē ki he lāngilangi mo e fakahīkihikiʻi ʻo e ʻOtuá.—1 Kolinito 10:31.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he The Watchtower, Mē 1, 1982, peesi 3-6, “ʻI he Fekumi ki he Lavameʻá.”
b Ko e fakatātaá, sio ki he 1992 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, peesi 181-2, mo e Watchtower ʻo Sepitema 1, 1993, peesi 27-31.
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
• Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakamamaʻo mei he vakai fakamāmani ki he tuʻunga-lahí?
• Naʻe anga-fēfē hono fakafuofua ʻe Sīsū ʻa e tuʻunga-lahí?
• ʻE lava fēfē ʻa e kau ʻovasiá ʻo faʻifaʻitaki ki he anga-fakatōkilalo ʻa Kalaisí?
• Ko e hā ʻoku malava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakatupulekina ai ʻa e tuʻunga-lahí hangē ko Kalaisí?
[Puha ʻi he peesi 17]
Ko Hai ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Tuʻunga-Lahi Hangē ko Kalaisí?
Ko e taha ko ia ʻokú ne loto ke tauhiá pe ko e taha ko ia ʻoku loto-lelei ke ne fai ʻa e tauhí?
Ko e taha ko ia ʻoku saiʻia ke tuʻu-ki-muʻá pe ko e taha ko ia ʻokú ne tali ʻa e ngaahi ngafa fakatōkilaló?
Ko e taha ko ia ʻokú ne hiki hake iá pe ko e taha ko ia ʻokú ne hiki hake ʻa e niʻihi kehé?
[Fakatātā ʻi he peesi 14]
Ko ha fuʻu ʻīmisi kāfakafa ʻo Felo ʻAmenihotepi III
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
ʻOkú ke ʻilo ʻa e meʻa naʻe taki atu ki he tō ʻa Hāmaní?
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
ʻOkú ke kumi ki ha ngaahi faingamālie ke tauhi ʻa e niʻihi kehé?