LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w06 6/15 p. 16-19
  • Kālepí he Taimi ʻo e Tohi Tapú

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Kālepí he Taimi ʻo e Tohi Tapú
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • “Ko ha Fonua ʻo e ʻUlu Kālepí”
  • Ko e Fuʻu Kālepi ko ʻIsilelí
  • Ko e Fuʻu Kālepi Moʻoniá
  • Hanganaki “Fua Lahi”
  • Hanganaki “Fua Lahi”
    Ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau ʻo e Puleʻanga—2007
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
w06 6/15 p. 16-19

Kālepí he Taimi ʻo e Tohi Tapú

NAʻE fononga holo ʻa e kau asiasi ʻe toko 12 ʻi he ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá. Naʻe tala ange ʻe Mōsese ke nau vakaiʻi ʻa e kau nofo ʻi he fonuá pea ke nau foki mai mo ha meʻa siʻi ʻi he ngaahi fua ʻo e fonuá. Ko e hā ʻa e fuaʻiʻakau naʻá ne fusiakiʻi lahi ʻenau tokangá? Naʻa nau ʻiloʻi ha ngoue kālepi naʻe ʻikai mamaʻo mei Hepeloni, ʻa ia naʻe fōlalahi ʻaupito ʻo fiemaʻu ai ha ongo asiasi ʻe toko ua ke na haʻamo ha fuhinga kālepi pē ʻe taha. Naʻe fakaholomamata ʻaupito ʻa e fuaʻiʻakaú ni ʻo ui ai ʻe he kau asiasí ʻa e feituʻu kelekele moʻui ko iá ko e “Teleʻa ʻo Esikoli,” pe Fuhinga Kālepi.—Nomipa 13:​21-24.

Lolotonga ʻa e senituli hono 19, naʻe fakamatala ai ha tokotaha ʻaʻahi ki Pālesitaine: “Ko e teleʻa ʻEsikolí pe Kālepí, . . . ʻoku kei ʻufiʻufi pē ia ʻe he ʻulu kālepí, pea ko hono fuá ʻa e lelei taha mo e fōlalahi taha ʻi Pālesitainé.” Neongo naʻe mahulu atu ʻa e ʻulu kālepi ʻo ʻEsikolí, ko e konga lahi ʻo Pālesitainé naʻe maʻu ai ʻa e kālepi lelei ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú. ʻOku fakahaaʻi ʻi he ngaahi lēkooti ʻi ʻIsipité naʻe hū mai ʻe he kau Feló ʻa e uainé mei Kēnani.

“Ko e ngaahi veʻe moʻunga makaʻia [ʻo Pālesitainé], fakataha mo hono kelekele touʻoné pea mo ʻene eʻa ki he laʻaá, vela ʻo e faʻahitaʻu māfaná, mo e maha vave ʻo e ngaahi ʻuha he faʻahitaʻu momokó, ʻoku nau ʻai kotoa ia ke makehe, ko ha fonua ʻo e ʻulu kālepí,” ko e fakamatala ia ʻa e tohi ko e Natural History of the Bible. Naʻe fakahaaʻi ʻe ʻAisea naʻe ʻi he ngaahi feituʻu lelei ʻe niʻihi ʻa e ʻulu kālepi lahi ʻo aʻu ki he taha afe. (Aisea 7:23) Neongo ʻoku ngāueʻaki ʻe he ongo Tohi Tapu faka-Tongá ʻa e foʻi lea ko e vainé, ko ʻAisea mo e kau hiki Tohi Tapu kehé naʻa nau ʻuhinga moʻoní ki he fuʻu kālepí ʻo ʻikai ki he vainé, ʻa ia naʻe ʻikai te nau maheni mo ia.

“Ko ha Fonua ʻo e ʻUlu Kālepí”

Naʻe tala ʻe Mōsese ki he puleʻanga ʻIsilelí te nau nofoʻi ha fonua “vainea [pe kālepiʻia] mo fikia mo pomikanitea.” (Teutalonome 8:8) Fakatatau ki he Baker Encyclopedia of Bible Plants, “naʻe lahi fau ʻa e ʻulu kālepí ʻi Pālesitaine ʻo e kuonga muʻá ʻo maʻu ai ʻa e ngaahi tengaʻi kālepi ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi feituʻu faiʻanga keli fakatotoló.” Ko e ʻulu kālepi ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá naʻe fua lahi ʻaupito he naʻa mo e lolotonga ʻa e taʻu 607 K.M., ʻi he taimi naʻe fakaʻauha ai ʻe he kau tau ʻa Nepukanesá ʻa Siutá, ko e kakai naʻe toe ʻi he fonuá naʻa “nau tanaki uaine mo e fuaʻi ʻakau, ʻo lahi ʻaupito.”—Selemaia 40:12; 52:16.

Ke lahi hono ngaohi ʻo e uainé, naʻe pau ai ki he kau faama ʻIsilelí ke nau tokangaʻi lelei ʻa ʻenau ʻulu kālepí. ʻOku fakamatala ʻa e tohi Aiseá ki he anga ʻo hono keli ʻe ha tokotaha tō kālepi anga-maheni ʻi ʻIsilelí ha konga kelekele ʻi he veʻe moʻungá pea toʻo ha ngaahi fuʻu maka lalahi pē naʻe ʻi ai ki muʻa ke tō ʻa ʻene kālepi kulokula funganí. ʻOkú ne fokotuʻu leva nai ai ha ʻā maka, ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi fuʻu maka naʻá ne toʻo mei he kelekelé. ʻE tokoni ʻa e ʻā ko ení ki hono maluʻi ʻa ʻene ngoue kālepí mei hono tāmalaki ʻe he fanga pulú pea pehē ki he maluʻi mei he fanga fōkisí, fanga puaka kaivaó mo e kau kaihaʻá. Te ne toe ngaohiʻaki nai ia ha tataʻoʻanga uaine pea langa ha kiʻi taua ʻa ia ʻe lava ke hoko ko e fakamalumaluʻanga mokomoko lolotonga ʻa e taimi tolí ʻa ia ko e taimi ia ʻoku fiemaʻu lahi ai ke maluʻi ʻa e ʻulu kālepí. Hili e ngaahi teuteu kotoa ko eni ʻoku fai ki muʻá, ʻe lava ai ke ne ʻamanekina ha taimi toli kālepi lelei.—Aisea 5:​1, 2.a

Ke fakapapauʻi ha taimi toli lelei, naʻe ʻauhani maʻu pē ʻe he tokotaha fāmá ʻa e fuʻu kālepí ke fua lahi ai pea huo ke ʻatā mei he vaó mo e ʻakau talatalá. Naʻá ne fuʻifuʻi nai ʻa e ngoue kālepí lolotonga ʻa e ngaahi māhina ʻo e faʻahitaʻu māfaná kapau naʻe ʻikai ke hauhau feʻunga ia ʻi he ngaahi ʻuha ʻi he faʻahitaʻu failaú.—Aisea 5:6; 18:5; 27:​2-4.

Ko e taimi ʻo e toli kālepí ʻi he ngataʻanga ʻo e faʻahitaʻu māfaná ko ha taimi ia ʻo e fiefia lahi. (Aisea 16:10) ʻOku fakakau ʻi he fakamatala ʻoku hā ʻi ʻolunga ʻi he saame ʻe tolú, ʻa e kupuʻi lea “Ko e Faka-Kati.” (Sāme 8, 81 mo e 84) Ko e kupuʻi lea fakamūsika taʻemahino ko ení ʻoku fakalea ia ʻi he liliu Sepituakiní ko e “ngaahi tataʻoʻanga uaine” pea ʻoku fakahaaʻi nai ai naʻe hivaʻi ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e ngaahi saame ko ení ʻi he taimi ʻo e toli kālepí. Neongo naʻe ngāueʻaki tefito ʻa e kālepí ki hono ngaohi ʻo e uainé, naʻe toe kai foki ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e kālepi foʻoú pe tauaki, ʻo nau ngaohiʻaki ia ha ngaahi takaonga.—2 Samiuela 6:​19; 1 Kalonikali 16:3.

Ko e Fuʻu Kālepi ko ʻIsilelí

ʻI he taimi lahi ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he kau hiki Tohi Tapú ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ko ha fuʻu kālepi, ʻa ia ko ha lea fakatātā feʻungamālie ia ʻi he vakai atu ki he mahuʻinga ʻo e kālepí ki he kau ʻIsilelí. ʻI he Sāme 80, naʻe fakahoa ai ʻe ʻĒsafe ʻa e puleʻanga ʻIsilelí ki ha fuʻu kālepi ʻa ia naʻe tō ʻe Sihova ʻi Kēnani. Naʻe fakaʻataʻatā ʻa e fonuá koeʻuhi ke lava ʻo faiaka ai ʻa e fuʻu kālepi ko ʻIsilelí pea tupu ʻo mālohi. Ka ʻi he faai atu ʻa e ngaahi taʻú, naʻe holofa ai ʻa hono ʻā maluʻí. Naʻe ʻikai kei falala ʻa e puleʻangá kia Sihova, pea naʻá Ne toʻo ʻa ʻene maluʻí. ʻI he hangē ha puaka kaivao ʻokú ne haveki ha ngoue kālepí, naʻe hanganaki fakaʻauha pehē ʻe he ngaahi puleʻanga fakafilí ʻa e koloa ʻa ʻIsilelí. Naʻe lotu ʻa ʻĒsafe ke tokoniʻi ʻe Sihova ʻa e puleʻangá koeʻuhi ke lava ʻo toe foki ki hono tuʻunga lāngilangi ki muʻá. Naʻá ne kōlenga: “Aʻahi mai ki siʻi vaine ni [pe kālepí ni].”—Sāme 80:​8-15.

Naʻe fakatatau ʻe ʻAisea ʻa e “fale ʻo Isileli” ki ha ngoue kālepi ʻa ia naʻe faifai atu pē ʻo fua ko e “kalepi vao,” pe kālepi hūhūkia. (Aisea 5:​2, 7) Ko e kālepi vaó ʻoku nau fuoiiki ʻaupito ange ʻi he kālepi ʻoku tauhí pea siʻi ʻaupito ʻa hono kakanó, ʻoku meimei tenga ʻatā pē ʻa e foʻi kālepí ia. ʻOku ʻikai ʻaonga ʻa e kālepi vaó ki he ngaohi uainé pea ki he kaí. Ko ha fakatātā feʻungamālie ia ʻo e puleʻanga tafoki mei he moʻoní ʻa ia ko hono fuá ko e maumau-lao kae ʻikai ko e māʻoniʻoni. Ko e fua taʻeʻaonga ko ení naʻe ʻikai ko e foʻui ia ʻo e Tokotaha-Ngoue kālepí. Kuo fai ʻe Sihova ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ne malavá ke ʻai ke fua lahi ʻa e puleʻangá. Naʻá ne ʻeke: “Ko e ha naʻe toe ke fai ki heʻeku ngoue [kālepí] ʻa ia naʻe ʻikai te u fai?”—Aisea 5:4.

Koeʻuhi naʻe taʻefua ʻa e fuʻu kālepi ko ʻIsilelí, naʻe fakatokanga ʻa Sihova kia kinautolu te ne fakaʻauha ʻa e ʻā maluʻi naʻá ne langa takatakai ʻi hono kakaí. Heʻikai te ne kei ʻauhani ʻa ʻene fuʻu kālepi fakaefakatātaá pe huo ia. Ko e ngaahi ʻuha ʻi he faʻahitaʻu failaú ʻa ia naʻe fakafalala ki ai ʻa e fuʻu ʻakaú ʻe ʻikai hoko mai ia, pea ʻe kāsia ʻa e ngoue kālepí ʻe he ʻakau talatalá mo e vaó.​—Aisea 5:​5, 6.

Naʻe kikiteʻi ʻe Mōsese ʻo pehē ʻe fakatupunga ʻe he tafoki ʻa ʻIsileli mei he moʻoní ke aʻu ʻo mae ʻenau ngaahi ngoue kālepí tonu. “Ke ke to ae gaahi goue [kālepí], bea auhani ia, ka e ikai te ke inu hono uaine, be tanaki hono fua, koeuhi e kai ia e he unufe.” (Teutalonome 28:​39, PM) ʻOku lava ke mae ha fuʻu kālepi ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi kapau ʻe aʻu ʻa e ʻunufé ki hono tefitó ʻo keina ʻa loto.​—Aisea 24:7.

Ko e Fuʻu Kālepi Moʻoniá

Hangē pē ko hono fakatatau ʻe Sihova ʻa ʻIsileli tonu ki ha fuʻu kālepí, naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ha lea fakatātā meimei tatau. Lolotonga ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe he tokolahi ko e ʻOhomohé, naʻe tala ai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Ko au ko e vaine [pe fuʻu kālepi] moʻonia, pea ko ʻeku Tamai ko e tauhi ngoue ia.” (Sione 15:1) Naʻe fakahoa ʻe Sīsū ʻa ʻene kau ākongá ki he ngaahi vaʻa ʻo e fuʻu kālepí. ʻI hono maʻu ʻe he ngaahi vaʻa ʻo ha fuʻu kālepi ʻa honau mālohí mei he sinó, ʻoku pehē ʻa e pau ke nofo maʻu ʻa e kau ākonga ʻa Kalaisí ʻiate iá. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ka māvae mo au, ʻoku ʻikai te mou faʻa fai ha meʻa.” (Sione 15:5) ʻOku tō ʻe he kau fāmá ha fuʻu kālepi koeʻuhi ko hono fuá, pea ʻoku ʻamanekina ʻe Sihova ʻa hono kakaí ke nau fua fakalaumālie. ʻOku ʻoatu ʻe he meʻá ni ʻa e fiemālie mo e lāngilangi ki he ʻOtuá, ʻa e Tokotaha-Ngoue kālepí.—Sione 15:8.

ʻI he tuʻunga ʻo ha fuʻu kālepi tonu, ʻoku fakatuʻunga ʻa ʻene fua lahí ʻi hono ʻauhani mo toʻo hulí, pea ʻoku lave ʻa Sīsū ki he ongo ngāue fakatouʻosi ko iá. ʻOku ʻauhani nai ʻe ha tokotaha tō kālepi ʻa e fuʻu kālepí ʻo tuʻo ua ʻi he taʻu taki taha koeʻuhi ke maʻu ai ʻa e fua lahi tahá. Lolotonga ʻa e ngaahi māhina ʻo e faʻahitaʻu momokó, ʻe tā nai ai ʻa e ngaahi vaʻa lahi ʻo e fuʻu kālepí. ʻOku toʻo ai ʻe he tokotaha-ngoué ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi vaʻa ʻo e taʻu ki muʻá. Ngalingali te ne tuku pē ha ngaahi vaʻa tefito ʻe tolu pe fā ʻi he sinó, fakataha mo e huli ʻe taha pe ua ʻi he ngaahi vaʻa taki taha ko ení. Ko e fanga kiʻi hulí ni, ʻa ia ʻoku meimei tatau mo e fanga kiʻi huli ʻo e taʻu ki muʻá, te nau hoko ko e ngaahi vaʻa laku fua ʻi he lolotonga ʻa e faʻahitaʻu māfana hoko maí. Fakaʻosí, ʻi he ʻosi ʻene ʻauhaní, ʻoku tutu ʻe he tokotaha tō kālepí ʻa e ngaahi vaʻa naʻe taá.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e ʻauhani lahi ko ení: “Ka ai ha taha ne ʻikai nofo maʻu ʻiate au, ne liʻaki atu hangē ko e vaʻa na, pea ne mae; pea ʻoku nau tānaki ʻa e ngaahi meʻa pehē, ʻo laku ki he afi, pea ʻoku vela.” (Sione 15:6) Neongo ko e fuʻu kālepí ʻi he tuʻunga ko ení ʻoku hā ngali molemole nai ʻa hono ngaahi vaʻá, ʻoku hoko ha toe ʻauhani ʻi hono filifili ʻa e ngaahi vaʻá ʻi he faʻahitaʻu failaú.

Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻIlonga ha vaʻa ʻiate au ʻoku ʻikai fua, ʻoku ne motuhi ia.” (Sione 15:2) ʻOku ʻuhinga nai ení ki ha ʻauhani ʻamui ange, hili ʻa e tupu ʻo lahi feʻunga ʻa e huli ʻo e fuʻu kālepí pea lava ke ʻasi lelei mai ʻa e fanga kiʻi fuhinga kālepi foʻoú. ʻOku vakaiʻi fakalelei ʻe he tokotaha tō kālepí ʻa e vaʻa foʻou taki taha ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi vaʻa ʻoku fuá mo e ngaahi vaʻa ʻoku ʻikai fuá. Kapau ʻe tuku ai pē ʻi he fuʻu kālepí ʻa e ngaahi vaʻa ko ia ʻoku ʻikai fuá te nau kei mimisi ai pē ʻa e iví mo e vaí mei he sinó. Ko ia ai, ʻoku ʻauhani ʻe he tokotaha-ngoué ʻa e ngaahi vaʻa taʻefua ko ení koeʻuhi ke ʻalu ʻa e ivi ʻo e fuʻu kālepí ki he ngaahi vaʻa pē ʻoku fuá.

Fakaʻosí, ʻoku lave ʻa Sīsū ki he ngāue toʻo hulí. “ʻIlonga ha vaʻa ʻoku fua, ʻoku ne ʻauhani [pe toʻo huli] ia, ke ʻasili ʻene fua,” ko ʻene fakamatalá ia. (Sione 15:2) ʻI hono toʻo pē ʻa e ngaahi vaʻa taʻefuá, ʻoku vakaiʻi fakalelei leva ʻe he tokotaha tō kālepí ʻa e vaʻa taki taha ʻoku fuá. Ofi ki he tefito ʻo e vaʻa ʻoku fuá, ʻokú ne ʻiloʻi maʻu pē ai ha fanga kiʻi huli valevale foʻou ʻa ia ʻoku toe fiemaʻu ke toʻo mo ia. Kapau ʻe tuku ke tupu, te nau mimisi ʻa e huhuʻa mei he fuʻu kālepí ʻa ia ʻoku lava ke ne ʻomai ʻa e hauhau ʻoku fiemaʻu ki he ngaahi foʻi kālepí. ʻE toe toʻo meimei tatau mo e niʻihi ʻo e ngaahi lau lalahí ke lava ai ʻo ʻasi lelei ʻa e fanga kiʻi fuá ki he laʻaá. Ko e ngaahi sitepu ʻaonga kotoa eni ki he ngaahi vaʻa ʻoku fuá ke nau toe fua ai ʻo lahi ʻaupito.

Hanganaki “Fua Lahi”

Ko e ngaahi vaʻa fakaefakatātā ʻo e “vaine [pe fuʻu kālepi] moʻonia” ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e kau Kalisitiane paní. Neongo ia, kuo pau ke toe fakamoʻoniʻi foki ʻe he “fanga sipi kehe” ko e kau ākonga fua lahi kinautolu ʻa Kalaisi. (Sione 10:16) Ko kinautolu foki ʻoku lava ke nau “fua lahi” pea ʻoatu ʻa e lāngilangi ki heʻenau Tamai hēvaní. (Sione 15:​5, 8) Ko e talanoa fakatātā ʻa Sīsū fekauʻaki mo e kālepi moʻoniá ʻoku fakamanatu mai ai kia kitautolu ko e fakamoʻuí ʻoku fakatuʻunga ia ʻi heʻetau nofo maʻu ai pē ʻia Kalaisi pea fakatupu ha fua lelei fakalaumālie. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kapau te mou tauhi ʻeku ngaahi tuʻutuʻuni, te mou nofo maʻu ʻi heʻeku ʻofa; ʻo hangē foki kuo u tauhi ʻe au ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e Tamai, pea u nofo maʻu ʻi he ʻofa aʻana.”—Sione 15:10.

ʻI he ngaahi ʻaho ʻo Sākalaiá, naʻe talaʻofa ai ʻa e ʻOtuá ki ha toenga faitōnunga ʻo e kau ʻIsilelí ʻo pehē ʻe toe maʻu ʻe he fonuá ʻa e “taʻu ʻo e melino—ʻa e [fuʻu kālepí]—te ne ʻatu hono fua, ʻio ʻe ʻatu ʻe he kelekele hono tupu.” (Sakalaia 8:12) ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e fuʻu kālepí ki hono fakamatalaʻi ʻa e melino ʻe maʻu ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá lolotonga ʻa e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Kalaisí. Naʻe kikite ʻa Maika: “Te nau nofo taki taha ʻi hono lolo [kālepi], pea ʻi hono lolo fiki; ʻo ʻikai mafakahohaʻa kinautolu ʻe ha taha—he kuo folofola ki ai ʻa e fofonga ʻo Sihova Sapaoti.”—Maika 4:4.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Fakatatau ki he Encyclopaedia Judaica, ko e kau tō ngoue ʻIsilelí naʻa nau saiʻia ange ʻi he ʻulu kālepi ʻoku fua lanu kulokula fakapoʻupoʻulí ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e sorek, ʻa e faʻahinga kālepi ko ē ʻoku ngalingali naʻe lave ki ai ʻi he Aisea 5:2. ʻOku ngaohi mei he kālepi ko ení ha uaine melie kulokula.

[Fakatātā ʻi he peesi 18]

Ko ha fuʻu kālepi ne toki mae

[Fakatātā ʻi he peesi 18]

ʻAuhani he faʻahitaʻu momokó

[Fakatātā ʻi he peesi 18]

Ko hono tutu ʻo e ngaahi vaʻa kuo taá

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share