Tangatá mo e Fefiné—Ko ha Ngafa Molumalu Kiate Kinaua Taki Taha
NAʻE ʻuluaki fakatupu ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa ʻĀtama, pea toki hoko kia ʻIvi. Ki muʻa ʻi hono fakatupu ʻa ʻIví, naʻe maʻu ʻe ʻĀtama ha taukei ʻi he moʻuí. ʻI he lolotonga ʻa e taimi ko ʻení, naʻe ʻoange ʻe Sihova kiate ia ʻa e ngaahi fakahinohino pau. (Senesi 2:15-20) ʻI he hoko ko e tangata-lea ʻa e ʻOtuá, ʻe toki fakahoko ai ʻe ʻĀtama ʻa e ngaahi meʻá ni ki hono uaifí. ʻOku ʻuhinga lelei leva, te ne takimuʻa ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē fekauʻaki mo e lotú.
ʻOku ʻi ai ha fokotuʻutuʻu meimei tatau ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané, pea ʻoku malava ke tau maʻu ʻaonga mei hano sivisiviʻi ʻa e meʻa ko iá. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “ʻOku ʻikai te u tuku ki he fefine . . . ʻa e pule ki he tangata; ka ke nofo fakalongope. He ko Atama naʻe fua ngaohi, kae kimui ʻa Ivi.” (1 Timote 2:12, 13) ʻOku ʻikai ke ʻuhinga ʻeni ia kuo pau ki ha fefine ke ne fakalongolongo fakaʻaufuli ʻi ha fakataha ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané. Te ne fakalongolongo ʻi he ʻuhinga heʻikai te ne hoko ʻo fakakikihi mo ha tangata. Heʻikai te ne fakasiʻisiʻi ʻa e tuʻunga fakanofo ʻo e tangatá, pe feinga ke faiako ʻi he fakatahaʻangá. Kuo ʻoange ki he kakai tangatá ʻa e ngāue ko hono tokangaʻi pea mo faiako ki he fakatahaʻangá, ka ʻoku tokoni lahi ʻa e kakai fefiné ki he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané ʻaki ʻenau kau ki ai ʻi he ngaahi founga kehekehe.
ʻI hono ʻomai kiate kitautolu ʻa e fakamaama ki he ngaahi ngafa taki taha ʻo e kakai tangatá mo e kakai fefiné ʻi he fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá, naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Oku ikai mei he fefine ae tagata; ka koe fefine mei he tagata . . . Ka koeni, oku ikai ai ae tagata kae i he fefine, bea oku ikai ai ae fefine kae i he tagata, i he Eiki [ʻOku ʻikai ke na taki taha moʻona pē]. Bea hage oku mei he tagata ae fefine, oku behe oku mei he fefine ae tagata; ka oku mei he Otua ae gaahi mea kotoabe.”—1 Kolinito 11:8-12, PM.
Maʻu ʻe he Kakai Fefiné ʻa e Ngaahi Monū Maʻongoʻonga
ʻI he malumalu ʻo e Lao naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki ʻIsilelí, naʻe maʻu ai ʻe he kakai fefiné ʻa e ngaahi monū lahi pea naʻa nau ngāue tauʻatāina. Ko e fakatātaá, ʻoku lāulea ʻa e Palovepi 31:10-31 ʻo fekauʻaki mo ha “uaifi fita” ʻokú ne fakatau mai ʻa e koloa lelei mo ngaohi ʻa e ngaahi kofu lelei ʻaupito maʻa hono fāmilí. Ko ē, naʻe aʻu ʻo “ne ngaohi tupenu sote, ʻo fakatau” atu! (Palovepi vahe 31 Veesi 13, 21-24) ʻI he hangē “ko e vakafakatau tofu pe,” ʻoku maʻu mai ʻe he fefine leleí ni ʻa e meʻakai lelei, neongo kapau ʻe fiemaʻu ke ne maʻu mai ia mei ha ngaahi feituʻu mamaʻo. (Palovepi vahe 31 Veesi 14) “ʻOku ne fakakaukau ki ha konga vao, ʻo fakatau ia,” pea ʻokú ne “to ʻaki ha ngouevaine.” (Palovepi vahe 31 Veesi 16) Koeʻuhi “kuo fua lelei ʻene fakatau,” ʻoku maʻu ʻa e tupu lelei mei heʻene ngaahi ngāué. (Palovepi vahe 31 Veesi 18) Tānaki atu ki heʻene “lama ʻa e ngaahi ʻalunga ʻo hono famili,” ʻoku tokoni taʻesiokita ʻa e tokotaha faʻa ngāue mo manavahē ko ʻeni kia Sihová ki he niʻihi kehé. (Palovepi vahe 31 Veesi 20, 27) Tā neʻineʻi ke fakamālōʻiaʻi ia!—Palovepi vahe 31 Veesi 31.
Naʻe ʻoange ʻe he ngaahi lao ʻa Sihova naʻe tokonaki fakafou mai ʻia Mōsesé ki he kakai fefiné ʻa e faingamālie kakato ke nau tupulaki fakalaumālie ai. Ko e fakatātaá, ʻi he Siosiua 8:35, ʻoku tau lau ai: “Naʻe ʻikai ha momoʻi lea ʻi he meʻa kotoa naʻe tuʻutuʻuni ʻe Mosese ʻa ia naʻe ʻikai ke aʻau ʻe Siosiua ʻi he ʻao ʻo e fakataha kotoa ʻo Isileli, mo honau kau fefine, mo honau tamaiki, pea mo e muli naʻe felemofafo ʻiate kinautolu.” ʻI he fekauʻaki mo ʻĒsela ko e taulaʻeikí, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Pea [ne] ʻomi . . . ʻa e Lao ki he ʻao ʻo e fakataha, ʻa ia naʻe ʻi ai ʻa tangata mo fafine, mo ia fuape ʻe fanongo ki ai ʻo ʻuhinga, ʻi he ʻuluaki ʻaho ʻo hono fitu ʻo e mahina. Pea naʻa ne lau ai ʻi he malaʻe ʻo e Matapa Vai, mei he hengihengi ki he hoʻata, ʻi he ʻao ʻo e kau tangata mo e kau fefine, mo kinautolu ʻe ʻuhinga ki ai; pea fokotuʻu telinga ki he tohi lao ʻe he kakai kotoa.” (Nehemaia 8:2, 3) Naʻe maʻu ʻaonga ʻa e kakai fefiné mei hono lau ko ia ʻo e Laó. Naʻa nau toe tauhi ʻa e ngaahi kātoanga fakalotú. (Teutalonome 12:12, 18; 16:11, 14) Ko e meʻa mahuʻinga tahá, naʻe malava ʻa e kakai fefine ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ke maʻu ha vahaʻangatae fakafoʻituitui mo Sihova ko e ʻOtuá pea mo lotu fakatāutaha kiate ia.—1 Samiuela 1:10.
ʻI he ʻuluaki senituli T.S., naʻe maʻu ai ʻe he kau fefine manavahē-ʻOtuá ʻa e monū ke nau fai ʻa e tauhi kia Sīsū. (Luke 8:1-3) Naʻe paniʻaki ʻe ha fefine ha lolo ʻa hono ʻulú mo hono vaʻé ʻi he lolotonga ʻo ha kai efiafi ʻi Pētani. (Mātiu 26:6-13; Sione 12:1-7) Naʻe ʻi ai ʻa e kau fefine ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ko ia naʻe hā ki ai ʻa Sīsū ʻi he hili ʻene toetuʻú. (Mātiu 28:1-10; Sione 20:1-18) ʻI he hili ʻa e hāʻele hake ʻa Sīsū ki hēvaní, ko e kulupu ko ia ʻo e toko 120 nai naʻe fakatahatahá naʻe kau ai “ha kau fefine, kaeʻumaʻā ʻa Mele ko e faʻe ʻa Sisu.” (Ngāue 1:3-15) Ko e tokolahi pe ko e kotoa ʻo e kau fefine ko ʻení ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻa nau ʻi he loki ʻi ʻolunga ʻi Selusalemá ʻi he ʻaho ko ia ʻo e Penitekosi 33 T.S., ʻi he taimi naʻe ʻohifo ai ʻa e laumālie māʻoniʻoní pea lea fakaemana ai ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú ʻi ha ngaahi lea kehekehé.—Ngāue 2:1-12.
Naʻe kau fakatouʻosi ʻa e kakai tangata mo e kakai fefine ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ko ia naʻa nau hokosia ʻa e fakahoko ʻo e Sioeli 2:28, 29, ʻo hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí: “[Ko au Sihova] te u lilingi ha meʻa mei hoku Laumālie ki he kakano kotoa pē; pea ʻe toki palōfisai ʻe homou ngaahi foha mo homou ngaahi ʻofefine . . . ʻio, naʻa mo ʻeku kau tamaioʻeiki mo ʻeku kau kaunanga, te u lilingi ha meʻa mei hoku Laumālie kiate kinautolu foki ʻi he kuonga ko ia.” (Ngāue 2:13-18) ʻI ha vahaʻa taimi hili ʻa e Penitekosi 33 T.S., naʻe foaki ai ki he kau fefine Kalisitiané ʻa e ngaahi meʻaʻofa ʻo e laumālié. Naʻa nau lea ʻi he ngaahi lea muli pea mo kikite, ʻo ʻikai ko hono fai ha ngaahi vavalo ka ko hono leaʻaki ʻa e ngaahi moʻoni Fakatohitapú.
ʻI heʻene tohi ki he kau Kalisitiane ʻi Lomá, ʻoku lea loto-māfana ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻo kau kia “Fibe, ko ho tau tuofefine,” ʻo ne fakaongoongoleleiʻi ia kiate kinautolu. ʻOkú ne toe lave ai kia Talaifina mo Talaifosa, ʻo ui kinaua “oku na gaue [mālohi] i he Eiki.” (Loma 16:1, 2, 12, PM) Neongo naʻe ʻikai ke maʻu ʻe he kau fefiné ni ha ngaahi tuʻunga fakanofo ʻi he muʻaki fakatahaʻanga Kalisitiané, ko kinautolu mo e kau fefine tokolahi kehe naʻa nau maʻu ʻa e tāpuaki ko hono fili kinautolu ʻe he ʻOtuá ke nau feohi fakataha mo hono ʻAló, ʻa Sīsū Kalaisi, ʻi he Puleʻanga fakahēvaní.—Loma 8:16, 17; Kaletia 3:28, 29.
Ko ha monū maʻongoʻonga ē ʻoku maʻu ʻe he kakai fefine anga-fakaʻotuá ʻi he ʻahó ni! “ʻOmai ʻa e tala ʻe Atonai—ko e kau fefine tala ongoongo lelei ko e hosite lahi,” ko e lau ia ʻa e Sāme 68:11. ʻOku taau ke fakaongoongoleleiʻi ʻa e kau fefine peheé. Ko e fakatātaá, ko ʻenau faiako pōtoʻi ʻi he ngaahi ako Tohi Tapu ʻi ʻapí ʻoku taki atu ai ʻa e tokolahi ke nau tali ʻa e ngaahi akonaki moʻoni ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá. ʻOku toe taau ke fakamālōʻiaʻi ʻa e kau fefine Kalisitiane ʻosi mali ko ia ʻoku nau tokoniʻi ʻenau fānaú ke nau hoko ko e kau tuí pea ʻoku nau poupou lahi ki honau ngaahi husepāniti ʻoku ʻi ai honau ngaahi fatongia lahi ki he fakatahaʻangá. (Palovepi 31:10-12, 28) ʻOku maʻu foki ʻe he kau fefine teʻeki malí ha tuʻunga molumalu ʻi he fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá, pea ʻoku enginaki ki he kau tangata Kalisitiané ke nau “fai . . . ki he kau fineʻeiki ʻo hange ko hoʻo faʻe; ki he kau finemui ʻo hange ko ho tuofefine, ʻo matuʻaki angamaʻa.”—1 Timote 5:1, 2.
Ngaahi Ngāue Kehekehe ʻa e Tangatá
ʻOku maʻu ʻe ha tangata Kalisitiane ha ngafa kuo vaheʻi ange ʻe he ʻOtuá pea ʻoku ʻamanekina mai ke ne fakahoko ia. Naʻe pehē ʻe Paula: “ʻOku ou loto ke mou ʻilo, ko e ʻulu ʻo e tangata kotoa pe ko Kalaisi; pea ko e ʻulu ʻo e fefine ko e tangata; pea ko e ʻulu ʻo Kalaisi ko e ʻOtua.” (1 Kolinito 11:3) ʻOku ʻi ai foki ha ʻulu ki he tangatá—ko Kalaisi. Ko hono moʻoní, kuo pau ke fai ha fakamatala ʻe he tangatá kia Kalaisi pea ki he ʻOtuá leva. Pea ʻoku ʻamanekina ʻe he ʻOtuá ʻa e tangatá ke ne ngāueʻaki hono tuʻunga-ʻulú ʻi he ʻofa. (Efeso 5:25) Ko e tuʻungá ʻeni talu pē mei he fuofua ʻaʻeva ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he māmaní.
ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki he tangatá ʻa e ngaahi ngāue ʻoku fehoanaki mo hono tuʻunga ko e ʻulú. Ko e fakatātaá, naʻe ʻai ʻe Sihova ʻa e tangata ko Noá ke ne langa ha ʻaʻake ke fakahaofi ʻa e moʻuí he lolotonga ʻa e Lōmakí. (Senesi 6:9–7:24) Naʻe talaʻofa ki he tangata ko ʻĒpalahamé ʻe monūʻia ʻa e ngaahi fāmili mo e ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní ʻi hono hakó. Ko e konga tefito ʻo e hako ko iá ko Kalaisi Sīsū. (Senesi 12:3; 22:18; Kaletia 3:8-16) Naʻe fakanofo ʻe he ʻOtuá ʻa e tangata ko Mōsesé ke ne taki ʻa e kau ʻIsilelí mei ʻIsipite. (Ekisoto 3:9, 10, 12, 18) Naʻe ʻomai ʻe Sihova fakafou ʻia Mōsese ʻa e ngaahi lao ko ia ʻoku ʻiloa ko e fuakava Laó, pe Lao ʻa Mōsesé. (Ekisoto 24:1-18) Ko e kotoa ʻo e kau hiki Tohi Tapú ko e kau tangata.
ʻI he tuʻunga ko e ʻUlu ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané, naʻe hanga ai ʻe Sīsū ʻo “foaki meʻaʻofa ki he tangata.” (Efeso 1:22; 4:7-13) ʻI hono fakahokohoko ʻo e ngaahi tuʻunga poto taau ki he kau ʻovasiá, ʻoku lave ai ʻa Paula ki he kakai tangata. (1 Timote 3:1-7; Taitusi 1:5-9) Ko ia ko e ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku tokangaʻi ia ʻe he kau ʻovasia tangata, pe kau mātuʻa, pea mo e kau tangata ʻoku fakanofo ko e kau sevāniti fakafaifekau. (Filipai 1:1, 2; 1 Timote 3:8-10, 12) Ko e kau tangata pē ʻoku ngāue ko e kau tauhi-sipi ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. (1 Pita 5:1-4) Kae kehe, hangē ko ia kuo tau ʻosi lāuʻilo ki aí, ʻoku maʻu ʻe he kakai fefiné ha ngaahi monū fisifisimuʻa kuo ʻoange ʻe he ʻOtuá.
Fiefia ʻi Honau Ngaahi Ngafá
ʻI hono fakahoko ko ia honau ngaahi ngafa kuo ʻoange ʻe he ʻOtuá, ʻoku maʻu fakatouʻosi ai ʻe he kakai tangatá mo e kakai fefiné ʻa e fiefia. ʻOku iku ki he ngaahi nofo mali fiefia ʻa e taimi ʻoku faʻifaʻitaki ai ʻa e ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Kalaisí mo ʻene fakatahaʻangá. Naʻe tohi ʻe Paula: “ʻA e kau tangata, mou ʻofa ki homou ngaahi uaifi, ʻo hange foki ko Kalaisi ne ne ofaʻi ʻa e Siasi, ʻo ne liʻoa ʻa ʻEne ʻAfio koeʻuhi ko ia . . . ke taki taha ʻofa ki siʻono uaifi ʻo hange ko ʻene ʻofa kiate ia.” (Efeso 5:25-33) Ko ia ai, ʻoku fiemaʻu ʻa e ngaahi husepānití ke nau ngāueʻaki honau tuʻunga-ʻulú, ʻikai ʻi ha founga siokita, ka ʻi ha founga anga-ʻofa. ʻOku ʻikai ke faʻuʻaki ʻa e fakatahaʻanga ʻa Kalaisí ha faʻahinga haohaoa ʻo e tangatá. Neongo ia, ʻoku ʻofaʻi mo tokangaʻi ia ʻe Sīsū. ʻI he founga meimei tatau, ʻoku totonu ki ha husepāniti Kalisitiane ke ne ʻofaʻi mo tokangaʻi hono uaifí.
ʻOku totonu ki ha uaifi Kalisitiane “ke ne fakaʻapaʻapa ki hono husepaniti.” (Efeso 5:33) ʻI he meʻá ni, ʻe lava ke ne sio ki he fakatahaʻangá ko ha faʻifaʻitakiʻanga. ʻOku pehē ʻe he Efeso 5:21-24: “Mou feanganofoʻaki ʻi he ʻapasia kia Kalaisi. ʻA e kau fefine, mou anganofo ki siʻomou ngaahi husepaniti, ʻo hange ki he ʻEiki. He ko e husepaniti ko e ʻulu ʻo e uaifi, ʻo hange foki ko Kalaisi ko e ʻulu ʻo e Siasi; ʻio ko ia ia ko e fakamoʻui ʻo e sino. Ka neongo ia, kae hange ʻoku anganofo ʻa e Siasi kia Kalaisi, ke pehe foki mo e kau fefine ki honau ngaahi husepaniti ʻi he meʻa kotoa.” Neongo ʻe ʻi ai nai ha ngaahi taimi ʻe hoko ai ko ha pole pe faingataʻa ki ha uaifi ke ne anganofo ki hono husepānití, ko e meʻa ʻeni ia “oku gali [feʻunga, mo totonu] ia i he Eiki.” (Kolose 3:18, PM) ʻE faingofua ange ke ne anganofo ki hono husepānití kapau ʻokú ne manatuʻi ʻoku fakahōifua ʻa e meʻa ko iá ki he ʻeiki ko Sīsū Kalaisí.
Neongo kapau ʻoku ʻikai ko ha kaungātui hono husepānití, ʻoku kei fiemaʻu pē ki ha uaifi Kalisitiane ke ne anganofo ki hono tuʻunga-ʻulú. ʻOku pehē ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Kau fefine, mou anganofo ki homou ngaahi husepaniti; koeʻuhi ka ai ha niʻihi ʻoku talangataʻa ki he folofola, heiʻilo ʻe maʻu mai kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi toʻonga ʻa honau ngaahi uaifi, kae ʻikai ʻaki ha lea; heʻenau mamata ki he maʻa ʻo hoʻomou fakafeangai mo taka ʻapasia.” (1 Pita 3:1, 2) Ko Sela, ʻa ia naʻá ne fakaʻapaʻapaʻi hono husepānití, ʻa ʻĒpalahame, naʻá ne maʻu ʻa e monū ko hono fanauʻi mai ʻo ʻAisake peá ne hoko ko ha kui fefine ʻa Sīsū Kalaisi. (Hepelu 11:11, 12; 1 Pita 3:5, 6) Ko e ngaahi uaifi ʻoku nau tōʻonga tatau ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Selá kuo pau ke fakapaleʻi kinautolu ʻe he ʻOtuá.
ʻOku lotolotoi ʻa e melinó mo e feongoongoí ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ʻe he kakai tangatá mo e kakai fefiné honau ngaahi ngafa kuo ʻoange ʻe he ʻOtuá. ʻOku iku atu ʻeni ki heʻena fiemālie mo e fiefia. ʻIkai ngata aí, ʻi he talangofua ki he ngaahi fiemaʻu Fakatohitapú ʻoku maʻu ai ʻe he tokotaha taki taha ʻa e tuʻunga molumalu ʻoku haʻu fakataha mo ha tuʻunga monūʻia ʻi he fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá.
[Puha ʻi he peesi 7]
Anga ʻo ʻEnau Ongoʻi Fekauʻaki mo Honau Ngafa Kuo ʻOange ʻe he ʻOtuá
“ʻOku ngāueʻaki ʻe hoku husepānití ʻa hono tuʻunga-ʻulú ʻi ha founga anga-ʻofa mo lelei,” ko e lau ia ʻa Susan. “ʻOkú ma faʻa talanoa ki he ngaahi fili ke faí, pea ʻi he taimi ʻokú ne fili ai ki he meʻa ʻe faí pe ko e meʻa ʻe ʻikai ke faí, ʻoku ou ʻiloʻi ko e lelei pē ia kiate kimaua. Ko e fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki he ngaahi uaifi Kalisitiané ʻokú ne ʻai moʻoni au ke u fiefia mo mālohi ai ʻema nofo malí. ʻOkú ma vāofi mo ngāue fakataha ke aʻusia ʻema ngaahi taumuʻa fakalaumālié.”
ʻOku pehē ʻe ha fefine ko Mindy: “Ko e ngafa kuo vaheʻi ʻe Sihova ki heʻene kau sevāniti fefiné ko ha fakapapauʻi mai ia ʻo ʻene ʻofa kiate kimautolú. ʻOku ou ongoʻi ko hono fai ki hoku husepānití ʻa e fakalāngilangi mo e fakaʻapaʻapá pea pehē ki he poupou kiate ia ʻi heʻene ngaahi ngāue ʻi he fakatahaʻangá ko e founga ia ʻoku ou fakahāhaaʻi ai ʻeku houngaʻia kia Sihova koeʻuhi ko e fokotuʻutuʻu ko ʻení.”
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
ʻI he fehoanaki mo e tuʻunga ʻo e tangatá ko e ʻulú, naʻe ʻoange ai ʻe he ʻOtuá kia Noa, ʻĒpalahame mo Mōsese ʻa e ngaahi ngāue kehekehe
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
“Ko e kau fefine tala ongoongo lelei ko e hosite lahi”