Ko e Ako Tohi Tapú ʻOku Langa Hake Ai ʻa e Tuí
“KO HA monū maʻongoʻonga ē ʻa hono fakamoleki ʻa e māhina ʻe nima kuo ʻosí ʻi he tokanga ki he ngaahi fakakaukau ʻa hotau Tokotaha-Fakatupú mo ako ke sio ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko ʻene vakai ki aí!” ko e fakamatala ia ʻa ha fakafofonga ʻo e kalasi hono 122 ʻo e Akoʻanga Tohi Tapu Taua Leʻo ko Kiliatí ʻi he ʻaho maʻu tohi fakamoʻoni akó. Ko Maʻasi 10, 2007, ʻe hoko ia ko ha ʻaho ke manatua fuoloa ʻe he kau mēmipa ʻe toko 56 ʻo e kalasí, ʻa ia ko e teu eni ke kamata ʻenau ngāue fakamisinalé ʻi he fonua ʻe 26 ʻa ia kuo vaheʻi kinautolu ki ai.
Hili hono fai ha talitali lelei loto-māfana ʻo e kau fanongo ʻe toko 6,205, naʻe fakahaaʻi ʻe Theodore Jaracz, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé: “ʻOku mau ongoʻi papau ʻe fakaivimālohi fakalaumālie kimoutolu pea langa hake hoʻomou tuí ko e ola ia ʻo hono maʻu ʻa e polokalama maʻu tohi fakamoʻoni ako ko ení.” Naʻá ne fakafeʻiloaki tahataha mai ʻa e kau malanga ʻe toko fā ʻa ia te nau ʻomai ki he kau akó ʻa e fakalototoʻa taimi-totonu mo e akonaki makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú ke tokoniʻi kinautolu ke nau lavameʻa ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāue fakamisinalé.
Ngaahi Lea Fakalototoʻa ke Langa Hake ʻa e Tui ʻi he Niʻihi Kehé
Ko Leon Weaver, ko ha mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻa ʻa ʻAmeliká, naʻá ne malanga ʻi he kaveinga ko e “Hanganaki Fai ʻa e Meʻa ʻOku Leleí.” Naʻá ne fakamanatu ki he kau akó kuo nau taki taha fakamoleki ʻi he fakaʻavalisi ʻa e taʻu ʻe 13 ʻi he ngāue taimi-kakató, ʻi hono pouaki ʻa e ako Tohi Tapu ʻoku langa hake ai ʻa e tuí. Naʻá ne pehē: “Ko ha ngāue lelei ia koeʻuhi ʻoku kau ki ai hono fakahaofi ʻa e moʻui ʻa e kakaí, pea ko e meʻa ʻoku toe mahuʻinga angé, ko ha ngāue lelei ia koeʻuhi ʻoku fakahīkihikiʻi ai ʻetau Tamai fakahēvani ko Sihová.” Naʻe fakalototoʻaʻi leva ʻe Tokoua Weaver ʻa e kau akó ke hokohoko atu ʻenau “to ʻi he laumalie” pea ʻoua ʻe “fiu ʻi he failelei.”—Kaletia 6:8, 9.
Ko David Splane, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, naʻá ne ʻomai ʻa e ngaahi fakamanatu ʻaonga ʻi heʻene fakahoko ʻa e kaveinga ko e “Fakapapauʻi Ke Mou Kamata Lelei.” Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe Tokoua Splane ʻa e kau misinale foʻoú ke nau kamata lelei ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāué ʻaki hono fai ʻa e meʻa ko ení: “Fakakaukau maʻu pē ki he leleí. ʻOua ʻe fai vave ha ngaahi fakamulituku. Malimali. ʻOua ʻe fakaanga. Anga-fakatōkilalo, pea tokaʻi ʻa e fanga tokoua fakalotofonuá.” Naʻá ne tānaki mai leva ki ai: “ʻI hoʻomou hifo atu he vakapuná, mou kamata lelei, pea ʻofa ke tāpuakiʻi ʻe Sihova homou ngaahi vaʻe fakaʻofoʻofá ʻi hono ʻoatu ʻa e ‘ongoongo leleí’ ki he kakaí.”—Aisea 52:7.
Ko e kaveinga “Ko ha Tofiʻa ʻOku Papau” naʻe lāulea ki ai ʻa e faiako Kiliati ko Lawrence Bowen. Naʻe fakamanatu ʻe Tokoua Bowen ki he kau akó ko hono fokotuʻu ʻo e Akoʻanga Kiliatí lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní naʻe makatuʻunga ia ʻi he falala kakato ki hono fakahoko ʻo e Folofola fakaekikite ʻa Sihová. (Hepelu 11:1; Fakahā 17:8) Talu mei ai mo hono ʻoange ʻi Kiliati ki he kau akó ha faingamālie ke fakaivimālohi ʻenau tuí. Ko e tui mālohí ʻokú ne ueʻi ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ke nau ʻalu atu, ʻi hono fanongonongo faivelenga ʻa e moʻoní.
Ko Mark Noumair, ko ha faiako Kiliati ia ʻe taha, naʻá ne malanga ʻi he kaveinga fakatoʻoaloto “ʻOku Mou Fakamanatu Mai Kiate Au ʻa e Tokotaha.” Naʻá ne tohoakiʻi ʻa e tokangá ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e palōfita ko ʻIlaisá, ʻa ia naʻá ne fakahāhā ʻa e tui mo e loto-toʻa ʻi hono vāhenga-ngāué. ʻI he fakatefito ʻene fakamatalá ʻi he 1 Tuʻi 19:21, naʻe pehē ʻe Tokoua Noumair: “Naʻe loto-lelei ʻa ʻIlaisa ke fai ʻa e ngaahi feʻunuʻaki ʻi he moʻuí, tuku ki mui ʻene mahuʻingaʻia fakafoʻituituí, pea pouaki mālohi ʻa e taumuʻa ʻa Sihová.” Naʻá ne fakaongoongoleleiʻi ʻa e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó ʻi heʻenau fakahāhā ʻa e laumālie tatau pea fakalototoʻaʻi kinautolu ke hokohoko atu ʻo fai pehē ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāue foʻoú.
Iku ʻa e Tuí ki he Tauʻatāina ke Lea
Lolotonga ne langa hake ʻe he kau teu ngāue fakamisinalé ʻenau tuí lolotonga ʻa e teemi akó, naʻa nau ngāueʻaongaʻaki ʻa e ngaahi fakaʻosinga uiké ʻi hono malangaʻi ʻo e ongoongo leleí ki he niʻihi kehé. Naʻe iku eni ki he ngaahi hokosia lelei ʻa ia ne fai ʻa e fakamatala ki ai pea naʻe fakatātaaʻi ʻi ha konga ʻo e polokalamá naʻe fai ʻe Wallace Liverance, ko ha toe faiako ʻe taha ʻi Kiliati. Ko e kaveinga ʻo ʻene kongá ko e “ʻOku Mau Tui pea ko Ia ʻOku Mau Lea,” naʻe fakamanatu mai ai ʻa e lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻoku ʻi he 2 Kolinito 4:13.
Hoko atu he konga ko ení, naʻe fai ai ʻe Daniel Barnes mo Charles Woody, ko e ongo mēmipa ʻo e fāmili Pētelí ʻa e ngaahi fakaʻekeʻeke ʻo e kau misinale lolotonga mo e kau misinale ki muʻa. Naʻe fakamamafaʻi heni ʻa hono tokangaʻi mo tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau tauhi faitōnunga kiate iá. (Palovepi 10:22; 1 Pita 5:7) Naʻe fakamatala ʻa e misinale ʻe taha: “Naʻá ku sio pau mo hoku uaifí ki he tokanga ʻa Sihová ʻi he ako naʻá ma maʻu ʻi Kiliatí. Kuó ne langa moʻoni ʻema tuí. ʻOku mahuʻinga ʻa e tuí koeʻuhi ko e kau sevāniti kotoa ʻa e ʻOtuá, ʻo kau ai ʻa e kau misinalé, kuo pau ke ʻi ai honau ngaahi ʻahiʻahi, ngaahi palopalema mo e ngaahi loto-moʻua.”
Hokohoko Atu Hono Pouaki ʻa e Ako Tohi Tapu ʻa Ia ʻOku Langa Hake Ai ʻa e Tuí
Ko ha fakaʻosinga feʻungamālie ki he polokalama maʻu tohi fakamoʻoni akó, ko ha malanga ki he kau fanongó ʻa Samuel Herd, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé, ʻi he kaveinga ko e “Hanganaki Langa Hake Homou Fanga Tokouá.” Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e ako naʻe maʻu ʻe he kau akó? “Ko hono taumuʻá ke akoʻi ai kimoutolu ki he founga ke ngāueʻaki ai homou ʻeleló ke fakahīkihikiʻi ʻa Sihova, ke akoʻi ʻa ʻene moʻoní ki he niʻihi kehe ʻi homou feituʻu ngāue foʻou kuo vaheʻi atú, pea ke felangahakeʻaki ʻi he tuí,” ko e lau ia ʻa Tokoua Herd. Kae kehe, naʻá ne fakamanatu ki he kau akó ko e ʻeleló ʻe toe lava ke ne pouaki ʻa e meʻa ʻoku ʻikai fakatupu langa hake. (Palovepi 18:21; Semisi 3:8-10) Naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa e kau akó ke nau faʻifaʻitaki ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú ʻi hono ngāueʻaki honau ʻeleló. ʻI he taimi ʻe taha, hili e fanongo kia Sīsuú, naʻe pehē ʻe heʻene ongo ākongá: “ʻIkai ne vela hota loto . . . [he]ʻene vete kiate kitaua ʻa e Tohi tapu”? (Luke 24:32) Naʻe pehē ʻe Tokoua Herd: “Kapau ʻoku langa hake hoʻomou ngaahi leá, ʻe maongo ki he loto homou fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi homou vāhenga-ngāué.”
Ko hono hokó, naʻe maʻu ʻe he kau maʻu tohi fakamoʻoni akó honau ngaahi tipilomá. Naʻe lau leva ha tohi ʻo e houngaʻia mei he kalasí. Naʻe pehē ai: “ʻOku mau ongoʻi ʻoku ʻi ai ha fatongia lahi ke ngāueʻaki ʻa e meʻa kuo mau akó ke fakahoko faitōnunga ai homau ngaahi ngafa ko e kau misinalé. ʻI heʻemau tuʻu mateuteu ke ō ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní, ʻoku mau lotu ke iku ʻemau ngaahi feingá ki ha fuʻu kaila ʻo e fakahīkihiki ki hotau Faiako Maʻongoʻonga ko Sihova ko e ʻOtuá.” Naʻe tali ʻa e kau fanongó ʻaki ha fuʻu pasipasi fiefia loto-moʻoni. Ko e moʻoni, ko e polokalama maʻu tohi fakamoʻoni akó ne langa hake ai ʻa e tui ʻa e faʻahinga kotoa naʻe kau ki aí.
[Fakamatala ʻi he peesi 17]
“Kapau ʻoku langa hake hoʻomou ngaahi leá, ʻe maongo ki he loto homou fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi homou vāhenga-ngāué”
[Puha ʻi he peesi 15]
ʻŪ FIKA ʻO E KALASÍ
Lahi ʻo e fonua naʻe fakafofongaʻí: 9
Lahi ʻo e fonua naʻe vaheʻi ki aí: 26
Tokolahi fakakātoa ʻo e kau akó: 56
ʻAvalisi ʻo e taʻumotuʻá: 33.4
ʻAvalisi ʻo e taʻu he moʻoní: 16.8
ʻAvalisi ʻo e taʻu he ngāue fakafaifekau taimi-kakató: 13
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Kalasi Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako Hono 122 ʻa e Akoʻanga Tohi Tapu Taua Leʻo ko Kiliatí
ʻI he lisi ʻi laló, ko e ngaahi ʻotú ʻoku fakafika ia mei muʻa ki mui, ko e ngaahi hingoá ʻoku fakahokohoko ia mei he toʻohemá ki he toʻomataʻú ʻi he ʻotu taki taha.
(1) Howitt, R.; Smith, P.; Martinez, A.; Pozzobon, S.; Kitamura, Y.; Laud, C. (2) Fiedler, I.; Beasley, K.; Matkovich, C.; Bell, D.; Lippincott, W. (3) Sites, W.; Andersen, A.; Toevs, L.; Fusano, G.; Rodríguez, C.; Yoo, J. (4) Sobomehin, M.; Thomas, L.; Gasson, S.; Dauba, V.; Bertaud, A.; Winn, C.; Dobrowolski, M. (5) Yoo, J.; Dauba, J.; Mixer, H.; Newton, M.; Rodríguez, F.; Mixer, N. (6) Laud, M.; Lippincott, K.; Martinez, R.; Haub, A.; Schamp, R.; Pozzobon, L.; Toevs, S. (7) Howitt, S.; Kitamura, U.; Newton, D.; Haub, J.; Sites, J.; Thomas, D. (8) Sobomehin, L.; Matkovich, J.; Fusano, B.; Winn, J.; Schamp, J.; Andersen, D.; Dobrowolski, J. (9) Fiedler, P.; Bell, E.; Beasley, B.; Smith, B.; Bertaud, P.; Gasson, M.