ʻOku ʻi Ai e Ongoongo Lelei ʻOku Fiemaʻu ʻe he Tokotaha Kotoa
‘Ko e ogoogoleleí koe malohi ia oe Otuá ki he fakamouí.’—LOMA 1:16, PM.
1, 2. Ko e hā ʻokú ke malangaʻi ai ʻa e ‘ongoongolelei ʻo e puleʻangá,’ pea ko e hā ʻa hono ngaahi tafaʻaki ʻokú ke fakamamafaʻí?
‘ʻOKU ou fiefia ke vahevahe atu ʻa e ongoongo leleí ʻi he ʻaho taki taha.’ Ngalingali kuo haʻu ki ho ʻatamaí pe leaʻaki ʻa e fakakaukau ko iá. ʻI he tuʻunga ko ha Fakamoʻoni līʻoa ʻa Sihová, ʻokú ke ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ko ia ke malangaʻi ʻa e “ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga.” ʻOkú ke malava nai ke lau maʻuloto ʻa e kikite ʻa Sīsū fekauʻaki mo hono fai ʻa e meʻa ko iá.—Mt. 24:14.
2 ʻI hono malangaʻi ʻa e ‘ongoongolelei ʻo e puleʻangá,’ ʻokú ke hokohoko atu ai ʻa e meʻa naʻe kamataʻi ʻe Sīsuú. (Lau ʻa e Luke 4:43.) ʻOku ʻikai ha veiveiua ko e poini ʻe taha ʻokú ke fakamamafaʻí ko e pehē kuo vavé ni ke kau mai ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi meʻa ʻa e tangatá. ʻI he “mamahi lahi,” te ne fakangata ai ʻa e lotu loí pea fakaʻataʻatā mei he māmaní ʻa e fulikivanú. (Mt. 24:21) Ngalingali te ke toe fakamamafaʻi ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá te ne toe fokotuʻu ʻa e Palataisi ʻi he māmaní koeʻuhi ke lava ʻo lakalakaimonū ai ʻa e melinó mo e fiefiá. Ko hono moʻoní, ko e ‘ongoongolelei ʻo e puleʻangá’ ko e konga ia ʻo e “ogoogolelei [naʻe talaki] i muʻa kia Ebalahame, o ne behe, E monuia iate koe ae gaahi buleaga kotoabe.”—Kal. 3:8, PM.
3. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau pehē naʻe fakamamafaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e ongoongo leleí ʻi he tohi Lomá?
3 Kae kehe, ʻe lava ke pehē ʻoku siʻi nai ʻetau tokanga ki ha tafaʻaki tefito ʻo e ongoongo lelei ʻoku fiemaʻu ʻe he kakaí? ʻI he tohi ki he kau Lomá, naʻe ngāueʻaki tuʻo taha pē ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e foʻi lea “Puleʻanga,” ka naʻá ne ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “ogoogolelei” ʻo tuʻo 12. (Lau ʻa e Loma 14:17.) Ko e hā e tafaʻaki ʻo e ongoongo leleí naʻe toutou lave ki ai ʻa Paula ʻi he tohi ko iá? Ko e hā ʻoku tautefito ai e mātuʻaki mahuʻinga ʻa e ongoongo lelei ko iá? Pea ko e hā ʻoku totonu ai ke tau manatuʻi ia ʻi heʻetau malangaʻi ʻa e ‘ogoogolelei oe Otuá’ ki he kakai ʻi hotau feituʻu ngāué?—Mk. 1:14, PM; Loma 15:16, PM; 1 Tes. 2:2, PM.
Meʻa Ne Fiemaʻu ʻe he Faʻahinga ʻi Lomá
4. Lolotonga hono ʻuluaki tuku pilīsone ʻi Lomá, ko e hā naʻe malanga ʻa Paula fekauʻaki mo iá?
4 ʻOku fakatupu-ʻilo hono fakatokangaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga-lea naʻe lea ʻa Paula fekauʻaki mo ia ʻi hono ʻuluaki tuku pilīsone ʻi Lomá. ʻOku tau lau ʻi he taimi naʻe ʻaʻahi ai kiate ia ha kau Siu tokolahi, naʻá ne ‘talatonu [‘fai ha fakamoʻoni fakaʻāuliliki fekauʻaki mo e,’ NW] (1) Puleʻanga ʻo e ʻOtua, ʻo ne ʻahiʻahi fakatuiʻi kinautolu ki he ngaahi meʻa ʻoku kau kia (2) Sisuú.’ Ko e hā ʻa e olá? “Naʻe tui ha niʻihi ki heʻene fakamatala, ka ko e niʻihi naʻe ʻikai.” Hili iá, ko Paula “ʻilonga ʻa kinautolu ʻe ʻalu ange naʻa nau feʻiloaki mo ia [‘naʻá ne talitali lelei,’ NW]. Pea ne malangaʻaki ʻa e (1) Puleʻanga ʻo e ʻOtua, ʻo ne akoʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he (2) ʻEiki ko Sīsū Kalaisi.” (Ng. 28:17, 23-31) ʻOku hā mahino, naʻe tokanga ʻa Paula ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ka ko e hā ha toe meʻa naʻá ne fakamamafaʻi? Ko e meʻa ʻa ia ʻoku mahuʻinga ki he Puleʻangá—ko e ngafa ʻo Sīsū ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá.
5. Ko e hā e fiemaʻu moʻoni naʻe lave ki ai ʻa Paula ʻi he tohi Lomá?
5 Ko e kakai kotoa pē ʻoku fiemaʻu ke nau ʻilo fekauʻaki mo Sīsū pea tui kiate ia. ʻI he tohi Lomá, naʻe lave ai ʻa Paula ki he fiemaʻu ko ení. Ki muʻa ange, naʻá ne tohi fekauʻaki mo e “Otua, aia oku ou tauhi aki hoku laumalie i he ogoogolelei o hono Alo.” Naʻá ne toe pehē: “Oku ikai teu ma i he ogoogolelei o Kalaisi: he koe malohi ia oe Otua ki he fakamoui kiate kinautolu kotoabe oku tui.” Naʻá ne lave ki mui ai ki he taimi “e fakamāu ai e he Otua ia Jisu Kalaisi ae gaahi mea fufu i he kakai, o fakatatau ki he eku ogoogolelei.” Pea naʻá ne fakamatala: “Kuo aoga eku malaga aki ae ogoogolelei a Kalaisi, o fai mei Jelusalema, o fakatakamilo o aʻu ki Ililekomi.”a (Loma 1:9, 16, PM; 2:16, PM; 15:19, PM ) ʻOkú ke fakakaukau pe ko e hā naʻe fakamamafaʻi ai ʻe Paula ʻa Sīsū Kalaisi ki he kau Lomá?
6, 7. Ko e hā ʻe lava ke tau leaʻaki fekauʻaki mo e kamataʻanga pea mo e faʻunga ʻo e fakatahaʻanga ʻi Lomá?
6 ʻOku ʻikai ke tau ʻiloʻi ʻa e anga hono kamataʻi ʻa e fakatahaʻanga ʻi Lomá. Naʻe foki e kau Siu pe ului-Siu naʻa nau ʻi he Penitekosi 33 T.S. ki Loma ko ha kau Kalisitiane? (Ng. 2:10) Pe naʻe fakamafola ʻe he kau mēsianiti mo e kau fefonongaʻaki Kalisitiané ʻa e moʻoní ʻi Loma? Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ʻi he taimi ne hiki ai ʻe Paula ʻa e tohí, ʻi he 56 T.S. nai, naʻe ʻosi fuoloa hono fokotuʻu ia ʻo e fakatahaʻangá. (Loma 1:8) Ko e hā e faʻahinga kakai naʻe faʻuʻaki ʻa e fakatahaʻangá?
7 Ko e niʻihi naʻe ʻi ai honau puipuituʻa faka-Siu. Naʻe lave ʻa Paula kia ʻAnitalonaika mo Siunia ko “siʻi ongo kainga,” ngalingali naʻe ʻuhingá ko e ongo kāinga ʻa ia ko ha kaungā Siu. Ko e tuitui tēniti ko ʻAkuilá ʻi Loma mo hono uaifi ko Pīsilá, ko e ongo Siu foki mo kinaua. (Loma 4:1; 9:3, 4; 16:3, 7; Ng. 18:2) Ka ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine tokolahi naʻe tala ki ai e ʻofa ʻa Paulá ngalingali ko e kau Senitaile kinautolu. Ko e niʻihi nai ai “mei he Lotoʻā ʻo Sisa,” ʻo ʻuhinga nai ko e kau pōpula mo e kau ʻōfisa māʻulalo ʻa Sisa.—Fili. 4:22; Loma 1:6; 11:13.
8. Ko e faʻahinga ʻi Lomá naʻa nau fehangahangai mo e tuʻunga faingataʻa ko e hā?
8 Ko e Kalisitiane kotoa pē ʻi Lomá naʻa nau fehangahangai mo ha tuʻunga faingataʻa ʻa ia ʻoku toe fehangahangai mo kitautolu taki taha. ʻOku fakalea ia ʻe Paula ʻo peheni: “Kuo fai angahala kotoa pe, pea ʻoku ʻikai te nau aʻusia ʻa e hōifua ʻa e ʻOtua.” (Loma 3:23) ʻOku hā mahino, ko e faʻahinga kotoa ne tohi ki ai ʻa Paulá naʻe fiemaʻu ke nau ʻiloʻi ko e kau angahala kinautolu pea kuo pau ke nau tui ki he ngaahi founga ʻa e ʻOtuá ke aʻusia ai ʻa e fiemaʻu ko iá.
ʻIloʻi ʻa e Palopalema ʻo e Angahalá
9. Naʻe fakahanga ʻe Paula ʻa e tokangá ki he ola ko e hā ʻe malava ke hoko ʻi he ongoongo leleí?
9 ʻI he konga ki muʻa ʻo e tohi ki he kau Lomá, naʻe lave ai ʻa Paula ki he ola fakaofo ʻa ia naʻe lava ke hoko mai mei he ongoongo lelei naʻá ne hanganaki lave ki aí: ‘Oku ikai teu ma i he ogoogoleleí: he koe malohi ia oe Otuá ki he fakamouí kiate kinautolu kotoabe oku tuí; o muomua ki he Jiú, bea ki he Kilikí foki.’ ʻIo, ko e fakamoʻuí naʻe malava. Kae kehe, naʻe fiemaʻu ʻa e tuí, fakatatau ki he moʻoni loloto naʻe hiki mei he Hapakuke 2:4: “Koe tonuhia e moui i he tui.” (Loma 1:16, 17, PM; Kal. 3:11; Hep. 10:38) Ka ʻoku anga-fēfē felāveʻi ʻa e ongoongo lelei ko ia, ʻa ia ʻe lava ke taki atu ki he fakamoʻuí ki he moʻoniʻi meʻa ko ia “kuo fai angahala kotoa pe”?
10, 11. Ko e hā ʻoku ʻikai ngalikehe ai ʻa e fakakaukau naʻe lave ki ai ʻi he Loma 3:23 ki he kakai ʻe niʻihi ka ʻoku pehē ki he niʻihi?
10 Ki muʻa ke lava ʻo fakatupulekina ʻe ha taha ʻa e tui fakahaofi-moʻuí, kuo pau ke ne lāuʻilo ko iá ko ha angahala. Ko e fakakaukau ʻo e hoko ʻo peheé ʻe ʻikai ngalikehe ia ki he faʻahinga ʻoku nau tupu hake ʻo tui ki he ʻOtuá pea maheni mo e Tohi Tapú. (Lau ʻa e Koheleti 7:20.) Pe ʻoku nau loto-tatau mo ia pe ʻi ai haʻanau ngaahi veiveiua, kehe pē ʻoku nau fakakaukau ki he meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Paula ʻi heʻene pehē: “Kuo fai angahala kotoa pe.” (Loma 3:23) Kae kehe, ʻi hono fakahoko ʻetau ngāue fakafaifekaú, te tau fetaulaki nai ai mo e tokolahi ʻoku ʻikai te nau mahinoʻi ʻa e fakamatala ko iá.
11 ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e tokotaha anga-mahení ʻoku ʻikai ʻohake ia ʻo ne fakakaukau ko iá, tangata (pe fefine), naʻe fanauʻi mai ko ha angahala, ʻo ne maʻu tukufakaholo ai ʻa e angahalá. Ko ia ai, ngalingali ʻokú ne ʻiloʻi ʻokú ne fai ʻa e ngaahi fehālaaki, maʻu ʻa e ngaahi tōʻonga ʻikai lelei, pea kuó ne fai nai ha ngaahi meʻa ʻoku kovi. Pea ʻokú ne ʻiloʻi ko e niʻihi kehé ʻoku nau ʻi ha tuʻunga meimei tatau. Neongo ia, koeʻuhi ko hono puipuituʻá, ʻoku ʻikai te ne mahinoʻi moʻoni ʻa e ʻuhinga ʻokú ne pehē ai mo e niʻihi kehé. Ko hono moʻoní, ʻi he ngaahi lea ʻe niʻihi, kapau ʻokú ke pehē ko ha angahala ha tokotaha, ʻe fakakaukau nai ʻa e niʻihi kehé ʻokú ke pehē ko iá ko ha tokotaha faihia pe ʻi ha tuʻunga ko ha tokotaha naʻá ne maumauʻi ha ngaahi lao. ʻOku hā mahino, ko ha tokotaha ʻoku tupu hake ʻi ha ʻātakai pehē heʻikai nai te ne ʻosi fakakaukau kiate ia tonu ko ha angahala ʻi he mahino naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Paulá.
12. Ko e hā ʻoku ʻikai tui ai ʻa e tokolahi ko e faʻahinga kotoa pē ko e kau angahala?
12 Naʻa mo e ʻi he ngaahi fonua ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ʻoku ʻikai tui ʻa e tokolahi ki he fakakaukau ʻo e hoko ko e kau angahalá. Ko e hā ʻoku pehē aí? Neongo kapau ʻoku nau ō ʻi ha taimi ki he lotú, ʻoku nau fakakaukau ki he talanoa ʻi he Tohi Tapú kia ʻĀtama mo ʻIví ko ha fepale pē pe ko ha talatupuʻa. ʻOku tupu hake ʻa e niʻihi ʻi ha ʻātakai fakafepaki-ʻOtua. ʻOku nau veiveiua ʻi he ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea ʻoku ʻikai ai te nau mahinoʻi ko ha Tokotaha Aoniu naʻá ne fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ki he tangatá pea ko e taʻemalava ke pouaki ʻa e ngaahi tuʻunga ko iá ʻoku iku ia ki he angahala. ʻI ha ʻuhinga, ʻoku nau hangē ko e faʻahinga ko ia ʻi he ʻuluaki senitulí ʻa ia naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻoku nau “taʻe-ha-ʻamanaki-lelei,” pea ʻoku nau ʻi he “univēsi taʻe maʻu ʻa e ʻOtua.”—Ef. 2:12.
13, 14. (a) Ko e hā e ʻuhinga ʻe taha ʻoku ʻikai ai ha haoʻanga pe kalofanga ki he faʻahinga ko ia ʻoku ʻikai te nau tui ki he ʻOtuá pea mo e angahalá? (e) Ko e hā kuo tataki ki ai ʻe he taʻetuí ʻa e tokolahi?
13 ʻI he tohi ki he kau Lomá, naʻe ʻomai ai ʻe Paula ʻa e ʻuhinga ʻe ua heʻikai lava ai ke hoko ko ha kalofanga ha puipuituʻa pehē—ʻo ʻikai he taimi ko iá, ʻikai ʻi he ʻahó ni. Ko e ʻuluaki ʻuhingá he ko e fakatupú tonu ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ki he ʻi ai ʻa ha Tokotaha-Fakatupú. (Lau ʻa e Loma 1:19, 20.) ʻOku feʻungamālie eni mo ha fakamatala naʻe fai ʻe Paula ʻi heʻene tohi mei Loma ki he kau Hepeluú: “ʻIlonga ha ʻapi, kuo pau naʻe langa ʻe ha taha; pea ko ia naʻa ne langa ʻa e meʻa kotoa pe ko e ʻOtua.” (Hep. 3:4) Ko e fakaʻuhinga ko iá ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu ʻa ia naʻá ne langa, pe ʻai ke ʻi ai, ʻa e ʻunivēsí fakakātoa.
14 Ko ia ko Paulá ne ʻi ai ʻene makatuʻunga fefeka ʻi he tohi ki he kau Lomá ʻa ia ko ha niʻihi pē—kau ai e kau ʻIsileli he kuonga muʻá—ʻa ia naʻa nau līʻoa ki he ngaahi ʻīmisi ʻoku ʻikai moʻuí “ʻoku ʻikai ai hanau haoʻanga.” ʻOku lava ke leaʻaki ʻa e meʻa tatau ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau ʻulutukua ki he ngaahi tōʻonga fehokotaki fakasino taʻetaau ʻoku fepaki mo hono ngāueʻaki fakanatula ʻo e sino ʻo e kakai tangatá mo e kakai fefiné. (Loma 1:22-27) ʻI he lave ki he fakaʻuhinga ko iá, naʻe totonu hono fakaʻosiʻaki ʻe Paula “ʻoku moʻua kotoa pe ʻi he angahala ʻa e Siu mo e Kalisi fakatouʻosi.”—Loma 3:9.
Ko ha “Fakamoʻoni”
15. Ko hai ʻoku ʻi ai hono mafai fakakonisēnisí, pea ko e hā hono olá?
15 Ko e tohi Lomá ʻoku fakahaaʻi ai ha toe ʻuhinga ʻe taha ʻoku totonu ai ke ʻiloʻi ʻe he kakaí ko e kau angahala kinautolu pea ʻoku nau fiemaʻu ha founga ke hao ai mei he tuʻunga faingataʻa ko iá. Fekauʻaki mo e ngaahi lao naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe tohi ʻe Paula: “ʻIlonga kinautolu naʻe fai angahala kuo nau maʻu ha lao, pea ʻe fakamāu kinautolu ʻaki ʻa e lao.” (Loma 2:12) ʻI he hokohoko atu ʻene fakaʻuhingá, ʻokú ne fakahaaʻi ai ko e kakai ʻo e ngaahi puleʻangá pe ko e ngaahi kulupu fakafaʻahinga ʻoku ʻikai te nau maheni mo e lao fakaʻotua ko iá ʻoku nau faʻa “fai fakaenatula pe ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he Lao.” Ko e hā ʻoku anga-maheniʻaki ai hono tapui ʻe he faʻahinga ko iá ʻa e hia fakamalaʻiá, fakapoó, mo e kaihaʻá? Naʻe fakahaaʻi ʻe Paula ʻa e ʻuhingá: ʻOku ʻi ai honau konisēnisi.—Lau ʻa e Loma 2:14, 15.
16. Ko e hā ʻoku ʻikai ʻuhinga moʻoni ai ko hono maʻu ʻo e konisēnisí ʻe fakaʻehiʻehi ai mei he angahalá?
16 Neongo ia, ngalingali kuó ke ʻiloʻi ko hono maʻu ʻo ha konisēnisi ʻoku ngāue ʻo hangē ko ha fakamoʻoni ʻi lotó ʻoku ʻikai ʻuhinga iá ʻe muimui ha tokotaha ʻi heʻene tatakí. Ko e tuʻunga ʻo ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá ʻoku fakahaaʻi ai ia. Neongo naʻe maʻu ʻe he kau ʻIsilelí fakatouʻosi ha konisēnisi kuo ʻoange ʻe he ʻOtuá mo e ngaahi lao papau mei he ʻOtuá fekauʻaki mo e kaihaʻá pea mo e tonó, naʻa nau faʻa maumauʻi fakatouʻosi ʻa honau konisēnisí mo e Lao ʻa Sihová. (Loma 2:21-23) Naʻa nau halaia lōua pea naʻa nau hoko moʻoni ai ko e kau angahala, ʻo tōnounou mei he ngaahi tuʻunga mo e finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻe fakameleʻi lahi ʻe he meʻá ni honau vahaʻangatae mo honau Tokotaha-Ngaohí.—Liv. 19:11; 20:10; Loma 3:20.
17. Ko e hā e fakalototoʻa ʻoku tau maʻu ʻi he tohi Lomá?
17 Ko e meʻa kuo tau lāulea ki ai mei he tohi Lomá ʻoku hā ngali fai ai ha fakamatala fakamamahi fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo e tangatá ʻi he ʻao ʻo e Māfimafi-Aoniú, ʻo kau ai mo hoʻotautolú tuʻunga. Kae kehe, naʻe ʻikai ngata pē ai ʻa Paula. ʻI he lave ki he ngaahi lea ʻa Tēvita ʻi he Sāme 32:1, 2, ne tohi ʻe he ʻapositoló: “Monuʻiaā ka ko e kakai kuo fakamolemole ʻenau ngaahi talangataʻa, pea uʻufi ʻenau ngaahi angahala. Monuʻiaā ka ko e tangata ʻa ia ʻe ʻikai siʻi lau ki ai ʻe he ʻEiki ha hia.” (Loma 4:7, 8) ʻIo, kuo fokotuʻutuʻu ʻe he ʻOtuá ha ngaahi founga fakalao totonu ki hono fakamolemoleʻi ʻo e angahalá.
Ongoongo Lelei Naʻe Fakatefito ʻIa Sīsuú
18, 19. (a) Ko e hā e tafaʻaki ʻo e ongoongo leleí ne tokangataha ki ai ʻa Paula ʻi he tohi Lomá? (e) Ke maʻu e tāpuaki ʻo e Puleʻangá, kuo pau ke tau ʻiloʻi ʻa e hā?
18 Te ke tali moʻoni nai, “Ko e ongoongo lelei moʻoni ia!” Ko e moʻoni ʻoku pehē, ʻa ia ʻoku fakafoki mai ai kitautolu ki he tafaʻaki ʻo e ongoongo leleí naʻe fakamamafaʻi ʻe Paula ʻi he tohi Lomá. Hangē ko ia naʻe lave ki aí, naʻe tohi ʻe Paula: ‘Oku ikai teu ma i he ogoogoleleí: he koe malohi ia oe Otuá ki he fakamouí.’—Loma 1:15, 16, PM.
19 Ko e ongoongo lelei ko iá naʻe fakatefito ia ʻi he ngafa ʻo Sīsū ʻi hono fakahoko ʻo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá. Naʻe lava ke fakatuʻotuʻa atu ʻa Paula ki he ‘aho e fakamāu ai e he Otuá ia Jisu Kalaisi ae gaahi mea fufu i he kakaí, o fakatatau ki he ogoogoleleí.’ (Loma 2:16, PM) ʻI hono fakahaaʻi iá, naʻe ʻikai te ne fakasiʻisiʻia ʻa e “Puleʻanga ʻo Kalaisi mo e ʻOtua” pe ko e meʻa ʻe fai ʻe he ʻOtuá fakafou ʻi he Puleʻangá. (Ef. 5:4 [5:5, PM]) Ka naʻá ne fakahaaʻi ke tau moʻui mo fiefia ʻi he tāpuaki ʻe hokohoko atu ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke taʻu ʻiloʻi (1) hotau tuʻunga ko e kau angahala ʻi he vakai mai ʻa e ʻOtuá mo e (2) ʻuhinga ʻoku fiemaʻu ai ke tau ngāueʻi ʻa e tui kia Sīsū Kalaisi ke fakamolemoleʻi ai ʻetau angahalá. ʻI he taimi ʻoku hoko ai ʻo mahinoʻi mo tali ʻe ha tokotaha ʻa e ongo konga ko ia ʻo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá pea sio ki he kahaʻu ʻoku fakaʻatā mai ʻe he meʻá ni kiate iá, ʻe lava moʻoni ai ke ne kalanga, “ʻIo, ko e ongoongo lelei moʻoni ia!”
20, 21. ʻI heʻetau ngāue fakafaifekaú, ko e hā ʻoku totonu ai ke tau manatuʻi ʻa e ongoongo lelei ʻa ia ʻoku fakamamafaʻi ʻi he tohi Lomá, pea ko e hā e ola ʻe malava ke hokó?
20 ʻOku totonu ke tau manatuʻi papau ʻa e tafaʻaki ko eni ʻo e ongoongo leleí ʻi heʻetau fakahoko ʻetau ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané. ʻI he lave kia Sīsuú, ne hiki ʻe Paula ʻa e lea ʻa ʻAiseá: “ʻE ʻikai iku launoa ʻa e ʻamanaki ʻa ha taha kuo tui ki he ʻOtuá.” (Loma 10:11, Ko e Taulua; Ai. 28:16) Ko e pōpoaki tefito fekauʻaki mo Sīsuú heʻikai nai ke ngalikehe ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau maheni mo e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e angahalá. Neongo ia, ki he niʻihi kehé, ko e pōpoaki ko ení ʻe mātuʻaki foʻou, ko e meʻa ʻoku ʻikai ʻiloʻi pe tui lahi ki ai ʻi heʻenau anga fakafonuá. ʻI he hoko ʻa e faʻahinga ko iá ʻo tui ki he ʻOtuá pea falala ki he Tohi Tapú, ʻe fiemaʻu ai ke tau fakamatalaʻi ʻa e ngafa ʻo Sīsuú. ʻE lāulea ʻa e kupu hokó ki he anga hono fakahoko ʻi he Loma vahe 5 ʻa e tafaʻaki ko eni ʻo e ongoongo leleí. Ngalingali te ke ʻiloʻi ʻe ʻaonga ʻa e ako ko iá ʻi hoʻo ngāue fakafaifekaú.
21 He fakafiemālie ē ke tokoniʻi ʻa e faʻahinga loto-totonú ke nau mahinoʻi ʻa e ongoongo lelei naʻe toutou lave ki ai ʻi he tohi Lomá, ko e ongoongo lelei ʻa ia “koe malohi ia oe Otua ki he fakamoui kiate kinautolu kotoabe oku tui.” (Loma 1:16, PM) Tuku kehe hono fakapaleʻi ko ia kitautolú, te tau sio ki he loto-tatau ʻa e niʻihi kehé mo e fakakaukau naʻe hiki ʻe Paula ʻi he Loma 10:15: “Hono ʻikai fakaʻofoʻofa siʻi vaʻe ʻo e kakai ʻoku ongoongo mai ha ngaahi meʻa lelei!”—Ai. 52:7.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku hā e ngaahi kupuʻi lea meimei tatau ʻi he ngaahi tohi fakamānavaʻi kehé.—Mk. 1:1, PM; Ng. 5:42; 1 Kol. 9:12, PM; Fili. 1:27, PM.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
• Ko e tohi Lomá ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e tafaʻaki ko e hā ʻo e ongoongo leleí?
• Ko e hā e moʻoniʻi meʻa ʻoku tau fiemaʻu ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau mahinoʻí?
• ʻE lava fēfē ke ʻuhinga ʻa e “ogoongolelei a Kalaisi” ko e tāpuaki kia kitautolu mo e niʻihi kehé?
[Fakamatala ʻi he peesi 8]
Ko e ongoongo lelei naʻe fakamamafaʻi ʻi he tohi Lomá ʻoku kau ki ai ʻa e ngafa mātuʻaki mahuʻinga ʻo Sīsū ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Naʻe fanauʻi kotoa kitautolu fakataha mo ha mele fakatupu mate—ko e angahalá!