Sīsū Kalaisi Tali ʻa ʻEtau Ngaahi Fehuʻí
“Ko hai au ʻi he lau ʻa e fuʻu kakaí?”—LUKE 9:18.
NAʻE ʻeke ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻa e fehuʻi ko iá koeʻuhí naʻá ne ʻilo naʻe maʻu ʻe he kakaí ʻa e ngaahi fakakaukau kehekehe fekauʻaki mo ia. Neongo ia, naʻe ʻikai ʻi ai ha ʻuhinga totonu ke fai ai ha puputuʻu. Ko Sīsuú naʻe ʻikai ko ha tokotaha naʻe nofo toko taha ʻo fakamavaheʻi ia mei he kakaí, ʻo ne fai fakapulipuli ʻene ngāué. ʻI hono kehé, naʻá ne feohi fakahāhā mo e kakaí ʻi honau ngaahi kolo īkí mo honau ngaahi kolo lalahí. Naʻá ne malanga mo faiako ʻi he ʻao ʻo e kakaí koeʻuhí naʻá ne loto ke ʻilo ʻa e kakaí ki he moʻoni fekauʻaki mo iá.—Luke 8:1.
Ko e moʻoni fekauʻaki mo Sīsuú ʻe lava ke ʻiloʻi ia ʻi heʻene ngaahi leá mo ʻene ngaahi ngāué, ʻa ia ʻoku lēkooti ʻi he ngaahi Kōsipeli ʻe fā ʻi he Tohi Tapú—ʻa Mātiu, Maʻake, Luke mo Sione. Ko e lēkooti fakamānavaʻi ko iá ko e makatuʻunga ia ki hono tali ʻetau ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo Sīsuú.a—Sione 17:17.
FEHUʻI: Ko Sīsuú ko ha tokotaha moʻoni ia ʻi he hisitōliá?
TALI: ʻIo. Ko e kau faihisitōlia fakamāmaní, ʻo kau ai ʻa Siosifasi mo Tasitusi ʻo e ʻuluaki senitulí, ʻoku nau lave kia Sīsū ko ha tokotaha ia ʻi he hisitōliá. Ko e meʻa mahuʻinga angé, ʻoku fakahaaʻi fakatuipau mai ʻe he ngaahi Kōsipelí ko Sīsuú ko ha tokotaha moʻoni ia, ʻo ʻikai ko ha tokotaha ʻi ha talanoa faʻu. ʻOku fakahaaʻi pau mo fakaikiiki mai ʻe he lēkōtí ʻa e taimí mo e feituʻú. Ko e fakatātaá, ʻoku lave ʻa e tokotaha-tohi Kōsipeli ko Luké ki he kau ʻōfisa pule ʻe toko fitu—ʻa ia ko honau hingoá ʻoku fakamoʻoni ki ai ʻa e kau faihisitōlia fakaemāmaní—koeʻuhi ke ʻiloʻi ʻaki ʻa e taʻu naʻe kamata ai ʻe Sīsū ʻene ngāue fakafaifekaú.—Luke 3:1, 2, 23.
Ko e fakamoʻoni ko Sīsuú ko ha tokotaha ia ʻi he hisitōliá ʻoku fakatupu tuipau. “Ko e tokolahi taha ʻo e kau mataotaó te nau fakahaaʻi naʻe moʻui moʻoni ha tangata naʻe ʻiloa ko Sīsū ʻo Nasaletí ʻi he ʻuluaki senitulí,” ko e lau ia ʻa e tohi ko e Evidence for the Historical Jesus.
FEHUʻI: Ko e moʻoni ko Sīsuú ko e ʻOtuá ia?
TALI: ʻIkai. Naʻe ʻikai ʻaupito ke vakai ʻa Sīsū kiate ia tonu ʻokú ne tatau mo e ʻOtuá. ʻI hono kehé, naʻe toutou fakahaaʻi ʻe Sīsū naʻá ne māʻulalo hifo ʻia Sihova.b Ko e fakatātaá, naʻe lave ʻa Sīsū kia Sihova ʻo pehē “ʻe hoku ʻOtua” mo e “ko e ʻOtua moʻoni pē taha.” (Mātiu 27:46; Sione 17:3) Ko ha tokotaha pē ʻoku māʻulalo hifo te ne ngāueʻaki ha ngaahi fakalea pehē ʻi heʻene lave ki he tokotaha ʻe tahá. Ko ha tokotaha ngāue ʻoku lave ki he tokotaha ʻoku ngāue ki aí ʻo pehē “ko hoku pule” pe “ko e tokotaha ʻoku takí” ʻokú ne fakahaaʻi mahino ʻokú ne ʻi he tuʻunga māʻulalo ange.
Naʻe toe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko e tokotaha mavahe ia mei he ʻOtuá. Naʻe pehē ʻe Sīsū ʻi ha taimi ʻe taha ki he kau fakafepaki naʻa nau poleʻi ʻa hono mafaí: “ʻI hoʻomou Laó tonu kuo tohi ai, ‘Ko e fakamoʻoni ʻa e tangata ʻe toko uá ʻoku moʻoni.’ Ko e toko taha au ʻoku ou faifakamoʻoni ʻo fekauʻaki mo au, pea ko e Tamaí ʻa ia naʻá ne fekau mai aú ʻokú ne faifakamoʻoni ʻo fekauʻaki mo au.” (Sione 8:17, 18) Ko Sīsuú kuo pau ke mavahe pē ia meia Sihova. Ko e hā ha toe founga kehe ʻe lava ke vakai ai kiate kinaua ko e ongo fakamoʻoni ʻe toko ua?c
FEHUʻI: Ko Sīsuú ko ha tangata lelei pē ia?
TALI: ʻIkai. Naʻe mahulu mamaʻo atu ia ʻi he meʻa ko iá. Naʻe mahinoʻi ʻe Sīsū naʻá ne fakahoko ha ngaahi ngafa mahuʻinga ʻe niʻihi ʻi hono fakahoko ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Ko ha niʻihi eni ʻo kinautolu:
● “ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá.” (Sione 3:18) Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ʻa hono tupuʻangá. Ko hono moʻoní ko ʻene moʻuí naʻe kamata fuoloa ia ki muʻa ʻi hono fanauʻi mai ia ʻi he māmaní. “Kuó u ʻalu hifo mei he langí,” ko ʻene fakamatalá ia. (Sione 6:38) Ko Sīsū ko e ʻuluaki fakatupu ia ʻa e ʻOtuá, pea naʻá ne tokoni ʻi hono fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kehe kotoa pē. ʻI he tuʻunga ko ia toko taha pē naʻe fakatupu fakahangatonu ʻe he ʻOtuá, naʻe malava totonu ai ke ui ʻa Sīsū ko e “ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá.”—Sione 1:3, 14; Kolose 1:15, 16.
● “Foha ʻo e tangatá.” (Mātiu 8:20) Naʻe tuʻo lahi ʻa e lave ʻa Sīsū kiate ia “ko e Foha ʻo e tangatá,” ʻo ne ngāueʻaki ha kupuʻi lea ʻoku hā tuʻo 80 nai ʻi he ngaahi Kōsipelí. Ko e kupuʻi lea ko ení ʻokú ne fakahaaʻi ko iá ko ha tangata kakato kae ʻikai ko ha ʻOtua ʻi he sino fakaetangata. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá ʻo fanauʻi mai ko ha tangatá? Fakafou ʻi he laumālie māʻoniʻoní, naʻe hiki hifo ai ʻe Sihova ʻa e moʻui ʻa hono ʻAló ki he manava ʻo e tāupoʻou Siu ko Melé, ʻo ʻai ai ke hoko ʻa e tuʻituʻiá. Ko hono olá, naʻe fanauʻi mai ai ʻa Sīsū ʻoku ʻikai haʻane angahala pea haohaoa.—Mātiu 1:18; Luke 1:35; Sione 8:46.
● “Faiako.” (Sione 13:13) Naʻe fakamahino ʻe Sīsū ko ʻene ngāue ne foaki ange ʻe he ʻOtuá ko e “faiako . . . mo malangaʻi ʻa e ongoongo lelei” fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Mātiu 4:23; Luke 4:43) ʻI he tuʻunga māʻalaʻala mo faingofua ʻaupito, naʻá ne fakamatalaʻi ai ko e hā ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea mo e meʻa ʻe fai ʻe he Puleʻangá ʻi hono fakahoko ʻa e finangalo ʻo Sihová.—Mātiu 6:9, 10.
● “Ko Folofolá.” (Sione 1:1) Naʻe hoko ʻa Sīsū ko e Tangata-Lea ia ʻa e ʻOtuá—ko e founga ia naʻe fakahoko mai ai ʻe he ʻOtuá ʻa e fakamatala mo e fakahinohino ki he niʻihi kehé. Naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa Sīsū ke ʻomai ai ʻEne pōpoakí ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he māmaní.—Sione 7:16, 17.
FEHUʻI: Ko Sīsū ʻa e Mīsaia naʻe fai ki ai ʻa e talaʻofá?
TALI: ʻIo. Naʻe tomuʻa tala ʻe he ngaahi kikite ʻi he Tohi Tapú ʻa e hoko mai ʻa e Mīsaiá, pe Kalaisí, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha Pani.” Ko e Tokotaha ko eni ne fai ki ai ʻa e talaʻofá te ne fakahoko ha ngafa tefito ʻi hono fakahoko ʻa e taumuʻa ʻa Sihová. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe tala ange ʻe ha fefine Samēlia ʻe taha kia Sīsū: “ʻOku ou ʻilo ʻoku haʻu ʻa e Mīsaiá, ʻa ia ʻoku ui ko Kalaisí.” Naʻe tala ange mahino leva ʻe Sīsū kiate ia: “Ko au ia ʻa ia ʻoku lolotonga lea atu kiate koé.”—Sione 4:25, 26.
ʻOku ʻi ai ha fakamoʻoni ko Sīsū ko e moʻoni ko e Mīsaiá ia? ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakamoʻoni ʻe tolu ʻa ia ʻoku nau ʻomai fakataha ha fakamoʻoni mālohi, ʻo hangē ko e sīpinga ʻo ha fakaʻilonga nima ʻa ia ʻokú ne fakamatalaʻi ha foʻi tokotaha ʻe taha pē. ʻOku fenāpasi ʻa Sīsū mo e sīpinga ko iá? Fakakaukau angé:
● Ko hono laine fakafāmilí. Naʻe tomuʻa tala ʻe he Tohi Tapú ko e Mīsaiá ʻe tukuʻau mai meia ʻĒpalahame ʻi he laine fakafāmili ʻo Tēvitá. (Sēnesi 22:18; Saame 132:11, 12) Ko Sīsuú ko ha hako ia ʻo kinaua fakatouʻosi.—Mātiu 1:1-16; Luke 3:23-38.
● Ngaahi kikite kuo fakahokó. Ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kikite lahi ʻo fekauʻaki mo e moʻui ʻa e Mīsaiá ʻi he māmaní, ʻo kau ai ʻa e ngaahi fakaikiiki fekauʻaki mo hono fanauʻí mo ʻene pekiá. Naʻe fakahoko ʻe Sīsū ʻa e ngaahi kikité kotoa. ʻOku kau ai eni: Naʻe fanauʻi ia ʻi Pētelihema (Maika 5:2; Luke 2:4-11), naʻe ui ia mei ʻIsipite (Hōsea 11:1; Mātiu 2:15), pea naʻe fakapoongi ia ʻo ʻikai hano hui ʻe taha ʻe maumau (Saame 34:20; Sione 19:33, 36). Naʻe ʻikai ʻaupito pē mei lava ʻe Sīsū ia ke fengaʻunuʻaki holo ʻene moʻuí ke feʻunga mo e ngaahi meʻa naʻe fiemaʻu ki hono fakahoko ʻa e ngaahi kikite kotoa fekauʻaki mo e Mīsaiá.d
● Fakamoʻoni tonu ʻa e ʻOtuá. ʻI he taimi ʻo hono fanauʻi ʻo Sīsuú, naʻe fekau atu ai ʻe he ʻOtuá ha kau ʻāngelo ke tala ki he kau tauhi-sipí kuo ʻaloʻi ʻa e Mīsaiá. (Luke 2:10-14) ʻI ha ngaahi taimi lolotonga ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú, naʻe folofola hifo ai ʻa e ʻOtuá tonu mei hēvani, ʻo fakahaaʻi ʻa ʻene hōifua ʻia Sīsuú. (Mātiu 3:16, 17; 17:1-5) Naʻe fakamafeia ʻe Sihova ʻa Sīsū ke ne fakahoko ʻa e ngaahi mana fakaofo, ʻo ʻomai ai ʻa e toe fakamoʻoni ko Sīsū ʻa e Mīsaiá.—Ngāue 10:38.
FEHUʻI: Ko e hā naʻe pau ai kia Sīsū ke faingataʻaʻia pea pekiá?
TALI: ʻI he tuʻunga ko ha tangata naʻe ʻikai haʻane angahalá, naʻe ʻikai tuha mo Sīsū ia ke faingataʻaʻia. Pea naʻe ʻikai tuha mo ia ke tutuki ki ha ʻakau ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha faihia anga-maheni pea liʻaki ai ke ne mate ʻi ha mate fakamā. Neongo ia, naʻe ʻamanekina ʻe Sīsū hano ngaohikovia pehē peá ne fakamoʻulaloa loto-lelei ki ai.—Mātiu 20:17-19; 1 Pita 2:21-23.
Naʻe tomuʻa tala ʻe he ngaahi kikite fekauʻaki mo e Mīsaiá ko e Mīsaiá kuo pau ke ne faingataʻaʻia pea pekia ke ʻufiʻufi ʻa e ngaahi angahala ʻa e niʻihi kehé. (ʻAisea 53:5; Taniela 9:24, 26) Ko Sīsū tonu naʻá ne pehē ko ʻene haʻú “ke foaki ʻene moʻuí ko ha huhuʻi ko e fetongi ʻo e tokolahi.” (Mātiu 20:28) Ko e faʻahinga ʻoku tui ki he mahuʻinga fakaehuhuʻi ʻo ʻene pekia fakaefeilaulaú ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo hono fakahaofi mei he angahalá mo e maté pea moʻui taʻengata ʻi ha Palataisi ʻi he māmaní.e—Sione 3:16; 1 Sione 4:9, 10.
FEHUʻI: ʻE lava ke tau tui moʻoni naʻe toetuʻu ʻa Sīsū mei he maté?
TALI: ʻIo. Naʻe ʻamanekina kakato ʻe Sīsū ʻe fokotuʻu hake ia mei he maté. (Mātiu 16:21) Kae kehe, ʻoku mahuʻinga ke fakatokangaʻi, naʻe ʻikai ʻaupito ke pehē ʻe Sīsū ia pe ko e kau hiki Tohi Tapú te ne tuʻu hake mei he maté ʻi ha founga ʻoku hoko fakanatula. Ko ha foʻi fakakaukau pehē ʻe ʻikai fai ha tui ki ai. ʻI hono kehé, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Naʻe fokotuʻu hake ia ʻe he ʻOtuá ʻaki hono vete ange ia mei he ngaahi afo ʻo e maté.” (Ngāue 2:24) Kapau ʻoku tau tali ʻoku ʻi ai ha ʻOtua pea ko ia ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē, ʻoku ʻi ai leva ʻa e ʻuhinga kotoa ke tau tui ʻoku malava ke ne fokotuʻu ʻa hono ʻAló mei he maté.—Hepelū 3:4.
ʻOku ʻi ai ha fakamoʻoni falalaʻanga naʻe toetuʻu ʻa Sīsū? Fakakaukau angé ki he meʻa ko ení.
● Fakamoʻoni sio tonu. ʻI he hili nai ʻa e taʻu ʻe 22 mei he pekia ʻa Sīsuú, naʻe tohi ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá naʻe ʻi ai ʻa e kau fakamoʻoni sio tonu laka hake he toko 500 ʻa ia naʻa nau sio kia Sīsū kuo toetuʻú pea ko e tokolahi ʻo kinautolu naʻa nau kei moʻui pē ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe Paula ʻa e tohí. (1 Kolinitō 15:6) Ko ha fakamoʻoni ʻe taha pe ua ʻe faingofua pē nai ke tukunoaʻi, ka ko hai ia ʻe lava ke ne fakataʻeʻaongaʻi ʻa e fakamoʻoni ʻa e kau fakamoʻoni sio tonu ʻe toko 500?
● Kau fakamoʻoni falalaʻanga. Ko e muʻaki kau ākonga ʻa Sīsuú—ʻa ia naʻa nau ʻi ha tuʻunga makehe ke ʻiloʻi ʻa e meʻa moʻoni naʻe hokó—naʻa nau talaki loto-toʻa naʻe toetuʻu ʻa Sīsū. (Ngāue 2:29-32; 3:13-15) Ko hono moʻoní, naʻa nau vakai ki he tui ki heʻene toetuʻú ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ia ki he tui ʻa e Kalisitiané. (1 Kolinitō 15:12-19) Ko e kau ākonga ko iá naʻa nau loto-lelei ke nau mate kae ʻikai ko e tafoki mei heʻenau tui kia Sīsuú. (Ngāue 7:51-60; 12:1, 2) ʻOkú ke ʻiloʻi ha taha ʻa ia ʻi he ʻiloʻilo lelei pea ʻi he loto-lelei te ne mate maʻá ha foʻi loi?
Kuo tau vakai ki he tali ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi fehuʻi tefito ʻe ono fekauʻaki mo Sīsuú. Ko e ngaahi tali ko iá ʻoku tala mahino mai ai ko hai ʻa Sīsū. Ka ʻoku mahuʻinga moʻoni ʻa e ngaahi talí? ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoku ʻi ai hano faikehekehe ʻi he meʻa ʻokú ke fili ke tui ki ai fekauʻaki mo Sīsuú?
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha lāulea ki he anga ʻo e kehekehe ʻa e ngaahi Kōsipeli ʻi he Tohi Tapú mei he ngaahi hiki fakamatala loi fekauʻaki mo Sīsuú, sio ki he kupu “Ngaahi Kōsipeli Fakaʻapokalifá—Ko ha Ngaahi Moʻoni Fufū Fekauʻaki mo Sīsū?” ʻi he peesi 18-19.
b ʻI he Tohi Tapú, ko e Sihová ko e huafa fakafoʻituitui ia ʻo e ʻOtuá.
c Ki ha lāulea fakaikiiki lahi ange, sio ki he kupu “Ko ha Fetalanoaʻaki mo ha Kaungāʻapi—Ko e ʻOtuá ʻa Sīsū?” ʻi he peesi 20-22.
d Ki ha lisi ʻo e niʻihi ʻo e ngaahi kikite naʻe fakahoko ʻia Sīsuú, sio ki he peesi 200 ʻo e tohi Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?
e Ki ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e mahuʻinga fakaehuhuʻi ʻo e pekia ʻa Sīsuú, sio ki he vahe 5 ʻo e tohi Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?