Fakaivimālohiʻi Hoʻo Nofo Malí ʻAki ʻa e Fetuʻutaki Lelei
“Ka lava ʻe ha tangata ha tali ʻoku feʻunga, ʻoku ai ʻene fiefia: ʻIo, ko e lea ʻoku fai ʻi hono taimi totonu, hono ʻikai lelei.”—PAL. 15:23.
1. Kuo anga-fēfē hono tokoniʻi ʻe he fetuʻutaki leleí ʻa e ngaahi nofo malí?
NAʻE pehē ʻe ha tokoua ʻi Kānata, “ʻE sai ange kiate au ke u fakamoleki ha taimi mo hoku uaifí ʻi hono fakamoleki ha taimi mo ha taha kehe.” Naʻe toe pehē ʻe he tokouá ni ko ʻene feohi mo hono uaifí ʻoku ʻai ai ʻa e ngaahi mōmeniti fakafiefia ʻi he moʻuí ke toe fakafiefia ange pea ko e ngaahi mōmeniti faingataʻá ke faingofua ange hono kātekiná. Naʻe tohi ha husepāniti ʻi ʻAositelēlia, “ʻI he taʻu ʻe 11 ʻo ʻema nofo fakatahá, kuo ʻikai paasi atu ha foʻi ʻaho ʻe taha kuo teʻeki ke u lea ai ki hoku uaifí.” Naʻá ne pehē ko e fetuʻutaki leleí kuó ne tokoniʻi kinaua ke na mātuʻaki fefalalaʻaki mo maʻu ha nofo mali mālohi. Naʻe tohi ha tuofefine ʻi Kositā Lika ʻo pehē kuo tokoniʻi ia mo hono husepānití ʻe he fetuʻutaki leleí ke na maʻu ha nofo mali fiefia. Naʻá ne pehē, “Kuó ne tohoaki kimaua ke ma ofi ange kia Sihova, maluʻi kimaua mei he ngaahi ʻahiʻahí, fakafāʻūtahaʻi kimaua ko ha ongo meʻa mali, pea ʻai ʻema ʻofá ke tupulaki.”
2. Ko e hā ʻe faingataʻa ai ki he ngaahi hoa malí ke fetuʻutaki leleí?
2 ʻOku ʻi ai ha fetuʻutaki lelei ʻi hoʻo nofo malí? Ko e moʻoni, ʻe ʻi ai ha ngaahi palopalema ʻi he fetuʻutakí ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻOkú mo fakatou taʻehaohaoa, pea ʻokú mo maʻu ha angaʻitangata kehekehe. (Loma 3:23) ʻOkú mo haʻu nai mei he ongo anga fakafonua kehekehe pe naʻe ʻikai ʻohake nai kimoua ʻi he founga tatau. Ko ia ʻokú mo maʻu nai ha founga kehekehe ʻo e fetuʻutakí. ʻI he ngaahi ʻuhinga ko ení, naʻe tohi ai ʻa e ongo fakatotolo ki he nofo malí ko John M. Gottman mo Nan Silver ʻo na pehē kuo pau ki he ngaahi hoa malí ke nau loto-lelei ke ngāue mālohi ʻaupito kapau ʻoku nau loto ke fetuʻutaki lelei pea ʻai ʻenau nofo malí ke tuʻuloa.
3. Ko e hā kuó ne tokoniʻi ʻa e ngaahi hoa malí ke tauhi ke mālohi ʻenau nofo malí?
3 ʻOku fiemaʻu ki ha nofo mali mālohi ha ngāue mālohi, ka ʻe ʻai ai ha husepāniti mo ha uaifi ke na fiefia ʻaupito. (Koh. 9:9) Fakakaukau atu ki he nofo mali fonu ʻi he ʻofa ʻa ʻAisake mo Lepeká. (Sēn. 24:67) ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú naʻá na tauhi ʻena feʻofaʻakí ʻo mālohi naʻa mo e hili atu ha taimi fuoloa ʻo ʻena nofo malí. Kuo malava foki ʻe he ngaahi hoa mali lahi ʻi he ʻahó ni ke tauhi ʻenau nofo malí ke mālohi. Ko e hā kuó ne tokoniʻi kinautolú? Kuo nau ako ke talanoa ki heʻenau ngaahi fakakaukaú mo ʻenau ngaahi ongoʻí ʻi ha founga faitotonu kae anga-ʻofa. ʻOku nau fakahāhā ʻa e ngaahi ʻulungaanga ko e ʻiloʻilo, ʻofa, fakaʻapaʻapa, mo e anga-fakatōkilalo. Te tau sio leva ki he anga hono tokoniʻi ʻe he ngaahi ʻulungāngá ni ha ongo meʻa mali ke na fetuʻutaki lelei.
FAKAHAAʻI ʻA E ʻILOʻILO
4, 5. ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e ʻiloʻiló ki ha ongo meʻa mali ke na femahinoʻaki? ʻOmai ha fakatātā.
4 ʻOku pehē ʻe he Palōveepi 16:20 (PM): “E maʻu ae lelei eia oku tokaga fakabotoboto [pe ʻiloʻilo] ki ha mea.” ʻOku ʻomai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e ʻiloʻilo mo e poto ʻoku fiemaʻu ke tau maʻu ai ha nofo mali fiefiá. (Lau ʻa e Palōveepi 24:3.) Ko e fakatātaá, ʻoku tala mai ʻe he Sēnesi 2:18 naʻe ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻa e fefiné ko ha tokoni pe fakakakato ki he tangatá. ʻOku ʻuhinga ení ʻoku kehekehe ha tangata mo ha fefine koeʻuhi kae lava ke na fefakakakatoʻaki. Ko e ʻuhinga ia ʻoku kehe ai ʻa e fetuʻutaki ʻa e kakai fefiné mei he kakai tangatá. Ko e tokolahi taha ʻo e kakai fefiné ʻoku nau saiʻia ke talanoa ki heʻenau ngaahi ongoʻí, kakaí mo e ngaahi vahaʻangataé. Ko e fetuʻutaki anga-ʻofa mo faitotonú ʻoku tokoniʻi ai ʻa e kakai fefiné ke nau ongoʻi ʻoku ʻofaʻi kinautolu. Neongo ia, ʻoku ʻikai nai saiʻia ʻa e kakai tangata tokolahi ia ke talanoa ki heʻenau ngaahi ongoʻí ka ʻoku nau saiʻia ange nai ke talanoa ki ha ngaahi ngāue, ngaahi palopalema mo ha ngaahi fakaleleiʻanga. ʻOku saiʻia foki ʻa e kakai tangatá ke nau ongoʻi ʻoku tokaʻi kinautolu.
5 Naʻe pehē ʻe ha tuofefine ʻi Pilitānia, “ʻOku loto ʻa hoku husepānití ke fakaleleiʻi vave ʻa e ngaahi palopalemá kae ʻikai ke fanongo mai kiate au.” Naʻá ne fakamatala ʻoku malava ke hoko ʻa e meʻá ni ʻo fakatupu matalili koeʻuhí ko e meʻa pē ʻokú ne loto moʻoni ki aí ke fanongo ange ʻa hono husepānití kiate ia pea feinga ke ne mahinoʻi ʻa ʻene ngaahi ongoʻí. Naʻe tohi ʻe ha husepāniti, “ʻI heʻeku mali atu pē mo hoku uaifí, naʻá ku hehema ke kumi ki ha fakaleleiʻanga vave ki ha palopalema pē naʻá ne maʻu.” Ka naʻe vave ʻene ʻiloʻi ko e meʻa pē naʻe loto moʻoni ki ai ʻa e uaifí ke ne fanongo ange kiate ia. (Pal. 18:13; Sēm. 1:19) Ko ha husepāniti ʻoku hā mei ai ʻa e ʻiloʻiló ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa hono uaifí pea fakafeangai kiate ia ʻi ha founga ʻe ʻai ai ia ke ne ongoʻi ʻoku ʻofaʻi. ʻOkú ne ʻai ke mahino ki hono uaifí ko ʻene ngaahi fakakaukaú mo ʻene ngaahi ongoʻí ʻoku mahuʻinga kiate ia. (1 Pita 3:7) Pehē foki, ko ha uaifi ʻoku hā mei ai ʻa e ʻiloʻiló ʻokú ne feinga ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa hono husepānití. ʻI he taimi ʻoku fakatou fai ai ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa e meʻa ʻoku ʻamanekina ʻe he ʻOtuá meiate kinauá, ʻoku lava ke na maʻu ai ha nofo mali fiefia pea ʻe lava ke na ngāue fakataha ai ke fai ha ngaahi fili fakapotopoto.
6, 7. (a) ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e Koheleti 3:7 ki ha ongo meʻa mali ke na hoko ʻo ʻiloʻiló? (e) ʻE lava fēfē ke hā mei ha uaifi ʻa e ʻiloʻiló ʻi he taimi ʻokú ne talanoa ai ki hono husepānití? Ko e hā ʻa e feinga ʻoku totonu ke fai ʻe ha husepāniti?
6 ʻOku totonu foki ke ʻiloʻi ʻe ha ongo meʻa mali ʻoku ʻi ai ʻa e “ʻaho ke silongo, mo e ʻaho ke lea.” (Koh. 3:1, 7) Naʻe tohi ha tuofefine kuó ne nofo mali ʻi ha taʻu ʻe hongofulu ʻo pehē kuó ne ʻilo ʻa e taimi ke talanoa ai ki hono husepānití ʻo kau ki ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi. Kapau ʻoku ongoʻi lōmekina ʻa e husepānití ʻi he ngāué pe ko e ngaahi fatongia kehé, ʻokú ne tatali ki ha taimi lelei ange ke talanoa ai kiate ia. Ko hono olá, ʻoku toe lelei ange ai ʻena fetuʻutakí. ʻI he taimi ʻoku lea ai ha uaifi ʻi ha founga anga-ʻofa mo “taimi totonu,” ʻoku ngalingali ʻe fiefia ʻa hono husepānití ke fanongo kiate ia.—Lau ʻa e Palōveepi 15:23.
Ko e fanga kiʻi meʻa īkí ʻokú ne fai ha fuʻu liliu ʻi ha nofo mali
7 Ko ha husepāniti Kalisitiane ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene fanongo ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe hono uaifí ka ʻokú ne toe feinga ke talanoa kiate ia ʻo fekauʻaki mo ʻene ngaahi ongoʻi ʻaʻaná. Naʻe pehē ʻe ha tokotaha mātuʻa kuó ne nofo mali ʻi he taʻu ʻe 27: “Kuo pau ke u ngāue ki hono tala ki hoku uaifí ʻa e meʻa ʻoku nofo loloto ʻi hoku lotó.” Ko ha tokoua kuó ne nofo mali ʻi he taʻu ʻe 24 naʻá ne pehē ʻoku ʻikai te ne faʻa saiʻia ke talanoa ʻo kau ki he ngaahi palopalemá. ʻOkú ne ongoʻi kapau heʻikai ke ne talanoa ki he meʻa ko iá, ʻe mole atu pē ia. Ka naʻá ne toe pehē: “Kuó u hoko ʻo ʻiloʻi ʻoku ʻikai ko ha fakaʻilonga ia ʻo e vaivai ʻa ʻeku fakahaaʻi ʻeku ngaahi ongoʻí. ʻI he taimi ʻoku ou fāinga ai ke fakahaaʻi atu aú, ʻoku ou lotu ʻo kole ha ngaahi lea totonu ke leaʻaki mo e founga totonu ke leaʻaki ai iá. Hili iá ʻoku ou mihiʻi leva ʻeku mānavá peá u kamata ke u talanoa.” ʻOku mahuʻinga ki ha ongo meʻa mali ke na fili ʻa e taimi totonu ke na talanoa aí, mahalo ʻi he taimi ʻokú na lāulea toko ua ai pē ki he konga tohi fakaʻahó pe lau fakataha ʻa e Tohi Tapú.
8. Ko e hā ʻe lava ke tokoni ki he ngaahi hoa malí ke nau maʻu ʻa e holi ke fakaleleiʻi ʻenau fetuʻutakí?
8 ʻE lava ke faingataʻa ki ha ongo meʻa mali ke liliu ʻa e founga ʻokú na fetuʻutaki aí. ʻOku fiemaʻu fakatouʻosi ki he husepānití mo e uaifí ke na lotu ʻo kole ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá pea maʻu ha holi mālohi ke fakaleleiʻi ʻena fetuʻutakí. Te na maʻu ʻa e holi ko iá kapau ʻokú na ʻofa kia Sihova, loto ke fakahōifuaʻi ia, pea vakai ki heʻena nofo malí ko ha meʻa toputapu. Naʻe tohi ha tuofefine kuó ne nofo mali ʻi he taʻu ʻe 26: “Ko au mo hoku husepānití ʻokú ma fakakaukau fakamātoato ki he vakai ʻa Sihova ki he nofo malí, ko ia ʻoku ʻikai ai te ma fakakaukau atu ki ha taki taha maʻana. ʻOku ʻai ʻe he meʻá ni ke ma ngāue mālohi ange ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalemá ʻaki ʻema lāulea fakataha ki ai.” Ko ha ongo meʻa mali ʻokú na mateaki ki he ʻOtuá ʻi he founga ko ení te na ʻai ai ia ke ne fiefia pea maʻu ʻene tāpuakí.—Saame 127:1.
ʻAI KE TUPULAKI HOʻO ʻOFÁ
9, 10. Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe ha ongo meʻa mali ke ʻai ai ʻena ʻofá ke tupulakí?
9 Ko e ʻofá ʻa e ʻulungaanga mahuʻinga taha ʻi ha nofo mali. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ko e ʻofá “ko ha fakamaʻu haohaoa ia ʻo e fāʻūtahá.” (Kol. 3:14) ʻOku tupulaki ʻa e ʻofa moʻoní ʻi he ʻalu ʻa e taimí pea ʻi hono foua fakataha ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻa e ngaahi taimi leleí mo e ngaahi taimi koví. ʻOkú na hoko ai ko e ongo kaumeʻa vāofi ange pea fiefia ʻi heʻena feohi fakatahá. ʻOkú na ʻai ʻena nofo malí ke toe mālohi ange, ʻo ʻikai ʻi heʻena fefaiʻaki ha ngaahi meʻa lalahi pē ʻe niʻihi, ʻo hangē ko ia ʻoku tau sio ki ai ʻi he faivá pe ʻi he televīsoné, ka ʻi heʻena fefaiʻaki ha fanga kiʻi meʻa iiki lahi. ʻOku lava ke kau ʻi he ngaahi meʻá ni ha fāʻofua, ha lea anga-ʻofa, ha tōʻonga naʻe fakakaukauʻi lelei, ha malimali loto-māfana, pe ko ha ʻeke loto-moʻoni “naʻe fēfē ho ʻahó?” Ko e fanga kiʻi meʻa iiki ko ení ʻe lava ke ne fai ha fuʻu liliu ʻi ha nofo mali. ʻOku pehē ʻe ha ongo meʻa mali ʻa ia kuó na nofo mali fiefia ʻi he taʻu ʻe 19 ʻokú na fetelefoniʻaki pe feʻaveʻaki pōpoaki he lolotonga ʻa e ʻahó “ke sio pē pe ʻoku lelei ʻa e ngaahi meʻá.”
10 ʻI he taimi ʻoku feʻofaʻaki ai ha husepāniti mo ha uaifí, ʻokú na feinga ke na hanganaki feakoʻaki. (Fil. 2:4) Ko e lahi ange ʻa e meʻa ʻokú na akó, ko e mālohi ange ia ʻa e tupulaki ʻena ʻofá, neongo ʻena fakatou maʻu ha vaivaiʻanga. ʻOku hoko ha nofo mali fiefia ʻo mālohi ange ʻi he ʻalu ʻa e taimí. Ko ia kapau kuó ke mali, ʻeke hifo: ‘ʻOku lelei fēfē ʻeku ʻilo ki hoku husepānití pe uaifí? ʻOku ou mahinoʻi ʻene ngaahi ongoʻí mo ʻene ngaahi fakakaukaú ʻi ha ngaahi meʻa? ʻOku ou faʻa fakakaukau ki he ngaahi ʻulungaanga ʻa ia naʻá ne ʻuluaki tohoakiʻi au ki hoku husepānití pe uaifí?’
FEFAKAʻAPAʻAPAʻAKI
11. Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e fakaʻapaʻapá ʻi ha nofo mali? ʻOmai ha fakatātā ʻi he Tohi Tapú.
11 Naʻa mo e ngaahi nofo mali fiefia tahá ʻoku ʻikai ko ha ngaahi nofo mali haohaoa ia. ʻE ʻikai loto-tatau nai ha ongo meʻa mali ʻi he taimi ʻe niʻihi. Naʻe ʻikai ke loto-tatau maʻu pē ʻa ʻĒpalahame mo Sela. (Sēn. 21:9-11) Ka naʻe ʻikai ke ʻai ʻe he meʻá ni ʻena nofo malí ke vaivai. Ko e hā naʻe ʻikai aí? Naʻá na fefakaʻapaʻapaʻaki. Ko e fakatātaá, naʻe lea “kātaki” ʻa ʻĒpalahame kia Sela. (Sēn. 12:11, 13, NW) Pea naʻe talangofua ʻa Sela kia ʻĒpalahame mo fakakaukau kiate ia ko hono “eiki.” (Sēn. 18:12, PM) ʻI hono kehé, ko ha ongo meʻa mali ʻokú na tauʻaki lea kakaha ʻokú na fakahāhā ai ʻoku ʻikai te na fefakaʻapaʻapaʻaki. (Pal. 12:18) Pea kapau ʻoku ʻikai ʻi ai ha fakaʻapaʻapa, ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻena nofo malí.—Lau ʻa e Sēmisi 3:7-10, 17, 18.
12. ʻI he mali pē ʻa ha ongo meʻa, ko e hā ʻoku totonu ai ke na mātuʻaki ngāue mālohi ke na feleaʻaki anga-fakaʻapaʻapá?
12 ʻI he mali pē ʻa ha ongo meʻa, ʻoku totonu ke na mātuʻaki ngāue mālohi ke na feleaʻaki anga-ʻofa mo fefakaʻapaʻapaʻaki. ʻE ʻai ʻe he meʻá ni ke mātuʻaki faingofua ange ke na fetuʻutaki faitotonu. Naʻe fakamatala ha husepāniti ʻo pehē ʻi he lolotonga ʻo e ʻuluaki ngaahi taʻu ʻo ʻena nofo malí, ko ia mo hono uaifí naʻe ʻikai te na femahinoʻaki ʻi heʻena ngaahi ongoʻi taki taha, ngaahi tōʻongá mo e ngaahi fiemaʻú. Naʻe fakatupu matalili eni kia kinaua ʻi he taimi ʻe niʻihi. Ka naʻe malava ke na maʻu ha vahaʻangatae lelei ʻaki ʻena hoko ʻo anga-fakaʻatuʻi mo maʻu ʻa e tōʻonga fakakata lelei. ʻOkú ne pehē naʻe toe mahuʻinga foki ke fakahāhā ʻa e anga-fakatōkilalo, ke maʻu ʻa e kātaki, pea falala kia Sihova. Ko ha faleʻi lelei eni kia kitautolu kotoa!
FAKAHAAʻI ʻA E ANGA-FAKATŌKILALO MOʻONI
13. Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e anga-fakatōkilaló ki ha nofo mali fiefiá?
13 ʻE lava ha ongo meʻa mali ke na fetuʻutaki ʻi ha founga anga-ʻofa mo melino ʻo kapau pē ʻokú na fakatou “anga-fakatōkilalo.” (1 Pita 3:8) Naʻe pehē ʻe ha tokoua kuó ne nofo mali ʻi he taʻu ʻe 11 ʻoku tokoni ʻa e anga-fakatōkilaló ki ha ongo meʻa mali ke fakaleleiʻi ʻena ngaahi palopalemá koeʻuhí ʻoku ueʻi ai ke na pehē, “Kātaki.” Naʻe pehē ʻe ha tokotaha mātuʻa kuó ne nofo mali fiefia ʻi he taʻu ʻe 20, “ʻI he taimi ʻe niʻihi ko e foʻi lea ‘Kātaki,’ ʻoku mahuʻinga ange ia ʻi he pehē ‘ʻOku ou ʻofa ʻiate koe.’” Naʻá ne fakamatala ki he anga hono tokoniʻi ia mo hono uaifí ʻe he lotú ke na fakahāhā ʻa e anga-fakatōkilaló. Naʻá ne pehē, “ʻI he taimi ʻoku ou fakaofiofi fakataha ai mo hoku uaifí kia Sihová, ʻoku fakamanatu mai ai ʻa ʻema taʻehaohaoá pea mo e ʻofa maʻataʻatā ʻa e ʻOtuá.” ʻOku tokoniʻi kinaua ʻe he meʻá ni ke na maʻu ʻa e vakai totonu kia kinaua tonu pea ki heʻena palopalemá.
Tauhi maʻu ha fetuʻutaki lelei ʻi hoʻo nofo malí
14. Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he pōlepolé ki ha nofo mali?
14 ʻI hono kehé, ʻoku ʻai ʻe he pōlepolé ia ke mātuʻaki faingataʻa ki ha husepāniti mo ha uaifi ke na fetuʻutaki mo fakaleleiʻi ʻena ngaahi palopalemá. Ko ha tokotaha pōlepole ʻoku ʻikai te ne maʻu ʻa e holi pe ko e loto-toʻa ke pehē, “Kātaki, fakamolemoleʻi au.” ʻOkú ne kumi kalofanga ki he meʻa naʻá ne faí, pe ʻokú ne tukuakiʻi ʻa e tokotaha ko eé kae ʻikai ke fakahaaʻi ʻene fehālākí. ʻI he taimi ʻoku ʻita ai ha tokotaha pōlepole, ʻoku ʻikai te ne feinga ke fakamelino. ʻOkú ne lea kakaha pe fakafisi ʻaupito ke talanoa. (Koh. 7:9) ʻIo, ʻe lava ʻe he pōlepolé ʻo fakaʻauha ha nofo mali. ʻOku lelei ke manatuʻi “ʻoku talitekeʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kau hīkisiá, ka ʻokú ne foaki ʻa e ʻofa maʻataʻataá ki he kau anga-fakatōkilaló.”—Sēm. 4:6.
15. ʻE lava fēfē ke tokoni ʻa e ʻEfesō 4:26, 27 ki ha ongo meʻa mali ke na fakaleleiʻi ʻena ngaahi palopalemá?
15 ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke loto-tatau ai ʻa e husepānití mo e uaifí, ʻoku totonu ke na ngāue ke fakaleleiʻi vave ʻa e palopalemá kae ʻikai ko e hoko ʻo pōlepole. Naʻe tala ʻe Paula ki he kau Kalisitiané: “ʻOua ʻe tuku ke tō ʻa e laʻaá ʻoku mou kei ʻita pē, ʻoua ʻe ʻoange ha faingamālie ki he Tēvoló.” (ʻEf. 4:26, 27) Ko e hā nai ʻe hokó ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke muimui ai ha ongo meʻa mali ki he faleʻi ko eni mei he Folofola ʻa e ʻOtuá? Naʻe fakamatala ha tuofefine: “Ko e olá kuo faifai ange ʻo u maʻu ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi pō taʻemamohe kovi tahá!” ʻOku mātuʻaki lelei ange ke feinga ke fakaleleiʻi ʻa e palopalemá ʻi he taimi pē ko iá pea ʻi ha founga melino. Ko hono moʻoní, ʻe fiemaʻu nai ha taimi ki ha husepāniti mo ha uaifi ke na taki taha fakamokomoko hifo ai ki muʻa ke na talanoa fekauʻaki mo ha meʻa. ʻOku totonu ke na toe lotu kia Sihova ke ne tokoniʻi kinaua ke na hoko ʻo anga-fakatōkilalo. ʻE tokoni eni kia kinaua taki taha, ke ʻoua te na fakakaukau pē ki heʻena taki taha ongoʻí, kae tokangataha ki hono fakaleleiʻi ʻa e palopalemá.—Lau ʻa e Kolose 3:12, 13.
16. ʻE lava fēfē ʻe he anga-fakatōkilaló ʻo tokoniʻi ha ongo meʻa mali ke na tauʻaki fakamahuʻingaʻi ʻa hona ngaahi ʻulungaanga leleí mo ʻena ngaahi malavá?
16 ʻE lava ʻe he anga-fakatōkilaló ʻo tokoniʻi ha ongo meʻa mali ke na tauʻaki fakamahuʻingaʻi ʻa hona ngaahi ʻulungaanga leleí mo ʻena ngaahi malavá. Ko e fakatātaá, ʻoku maʻu nai ʻe ha uaifi ha malava makehe ʻa ia te ne ngāueʻaki ke maʻu ʻaonga ai ʻa e fāmilí. Ko ha husepāniti anga-fakatōkilalo ʻe ʻikai te ne ongoʻi kuo pau ke ne hoko ʻo lelei ange ʻi hono uaifí ʻi he meʻa kotoa pē ka te ne fakalototoʻaʻi ia ke hokohoko atu ʻene ngāueʻaki ʻene malavá. ʻI hono fai iá, ʻokú ne fakahaaʻi ai ʻokú ne ʻofa mo fakamahuʻingaʻi hono uaifí. (Pal. 31:10, 28; ʻEf. 5:28, 29) Pehē foki, ko ha uaifi anga-fakatōkilalo ʻe ʻikai te ne hīkisia fekauʻaki mo ia tonu pe fakakataʻaki hono husepānití koeʻuhí ko e ʻikai ke ne maʻu ʻa e malava tatau. Koeʻuhi ko kinauá “ko e kakano pē taha,” ko hono fakahaaʻi ʻa e pōlepolé ʻi he ngaahi founga ko ení ʻokú ne fakalotomamahiʻi ai kinaua fakatouʻosi.—Māt. 19:4, 5.
17. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e ngaahi nofo malí ke hoko ʻo fiefia mo fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻOtuá?
17 Ko hono moʻoní, ʻokú ke loto ke ke maʻu ha nofo mali hangē ko ʻĒpalahame mo Selá pe ko ʻAisake mo Lepeká. ʻOkú ke loto ke hoko ʻo fiefia hoʻo nofo malí, ke hoko ʻo tuʻuloa mo fakalāngilangiʻi ai ʻa Sihova. Ko ia vakai ki he nofo malí ʻo hangē ko e vakai ki ai ʻa e ʻOtuá. Kumi ki ha ʻiloʻilo ʻi heʻene Folofolá. Tauʻaki fakamahuʻingaʻi ʻa homo ngaahi ʻulungaanga leleí koeʻuhí ke tupulaki ai hoʻomo feʻofaʻakí. (Hiva. 8:6) Ngāue mālohi ke fakahāhā ʻa e anga-fakatōkilaló. Fefaiʻaki ʻa e fakaʻapaʻapa. Kapau te mo fai ʻa e ngaahi meʻá ni, ko hoʻomo nofo malí te ne ʻoatu ʻa e fiefia kia kimoua fakatouʻosi pea ki hoʻomo Tamai fakahēvaní. (Pal. 27:11) Naʻe pehē ʻe ha tokoua kuo nofo mali ʻi he taʻu ʻe 27: “ʻOku ʻikai lava ke u sioloto atu ki ha moʻui ʻe taʻekau ai hoku uaifí. Ko ʻema nofo malí ʻoku hokohoko atu ʻene tupulaki ʻo toe mālohi ange ʻi he ʻaho kotoa pē. ʻOku hoko ʻa e meʻá ni koeʻuhí ko ʻema ʻofa kia Sihová mo ʻema fetuʻutaki maʻu peé.” ʻE lava ke hoko ʻo mālohi tatau pē ʻa hoʻo nofo malí mo ʻenau nofo malí!