Ko e Hā ʻOku Kehe Ai Hono Fakamanatu ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí mei he Founga e Ngaahi Lotu Kehé?
ʻOku tau pipiki ki he Tohi Tapú ʻi heʻetau fakamanatu ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí, ʻa ia ʻoku toe ʻiloa ko e “ʻOhomohe ʻo e ʻEiki,” ko e Kai Efiafí Fakaʻosí ia pea mo e Fakamanatu ʻo e Pekia ʻa Kalaisí. (1 Kolinitō 11:20; Paaki Foʻou) ʻI hono kehé, ko e ngaahi lotu lahi ʻoku nau kātoangaʻi eni ʻo ʻikai makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú.
Taumuʻa
Ko e taumuʻa ʻo e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí ke manatuʻi ʻa Sīsū, ʻoku fakahaaʻi ai ʻetau houngaʻia ʻi heʻene feilaulau maʻa kitautolu. (Mātiu 20:28; 1 Kolinitō 11:24) Ko e fakamanatu ko ení ʻoku ʻikai ko ha sākalameniti pe ko ha ouau fakalotu hangē ko ha fakamālōʻia pe fakamolemole angahala.a ʻOku akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻoku lava ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá, kae ʻikai ko ha ouau fakalotu, kae fakafou pē ʻi he tui kia Sīsuú.—Loma 3:25; 1 Sione 2:1, 2.
Tuʻo fiha?
Naʻe fekauʻi ʻe Sīsū ʻene kau ākongá ke nau fakamanatu ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí, ka naʻe ʻikai ke ne fakahaaʻi mahino pe ʻoku tuʻo fiha hano fakamanatu ia. (Luke 22:19) ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku totonu ke fakamanatu fakamāhina ia, ka ʻoku fakamanatu fakauike ia ʻe he niʻihi, fakaʻaho, taimi kehekehe, pe ko ha taimi pē ʻoku ongoʻi ʻe ha taha ke fakamanatu ai.b Kae kehe, ko e ngaahi tafaʻaki eni ʻoku fiemaʻu ke fakakaukau ki ai.
Naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí ʻi he ʻaho ʻo e Pāsova faka-Siú, pea naʻá ne pekia ki mui ai ʻi he ʻaho tatau. (Mātiu 26:1, 2) ʻOku ʻikai fehoanakimālie eni. ʻOku fakahoa ʻe he ngaahi Konga Tohi Tapú ʻa e feilaulau ʻa Sīsuú ki he lami Pāsová. (1 Kolinitō 5:7, 8) Naʻe fakamanatu ʻa e Pāsová ʻo tuʻo taha ʻi he taʻu. (ʻEkisoto 12:1-6; Livitiko 23:5) ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e Fakamanatu ʻo e Pekia ʻa Sīsuú naʻe kātoangaʻi tuʻo taha pē ia ʻe he muʻaki kau Kalisitiané,c pea ʻoku muimui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he founga Fakatohitapu.
ʻAho mo e taimi
Ko e sīpinga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsuú ʻoku fakapapauʻi mai ai ʻo ʻikai ngata pē ʻi he tuʻo fiha ke fai ai ʻa e fakamanatú kae toe pehē ki he ʻaho mo e taimi ʻo e Fakamanatú. Naʻá ne fakahoko ia hili e tō ʻa e laʻaá ʻi Nīsani 14, 33 T.S., ʻo fakatatau ki he tohimāhina Fakatohitapú. (Mātiu 26:18-20, 26) ʻOku mau hokohoko atu ke fakamanatu ʻa e Pekiá ʻi he ʻaho tofu pē ko ení ʻi he taʻu taki taha, ʻo muimui ʻi he meʻa naʻe fai ʻe he muʻaki kau Kalisitiané.d
Neongo ko e Nīsani 14, 33 T.S. ko e Falaite, ko e ʻaho ko ení ʻe tō ia ʻi ha ʻaho kehe ʻi he uiké ʻi he taʻu taki taha. ʻOku mau fakapapauʻi ko e Nīsani 14 naʻe tō ia ʻi he taʻu taki taha ʻo ngāueʻaki ʻa e founga tatau naʻe ngāueʻaki ʻi he taimi ʻo Sīsuú, kae ʻikai ngāueʻaki ʻa e founga naʻe ngāueʻaki ʻe he tohimāhina faka-Siu ʻi onopōní.e
Mā mo e uaine
Ko e kātoanga foʻoú, naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e mā taʻelēvani mo e uaine kulokula naʻe toe mei he houa kai Pāsová. (Mātiu 26:26-28) Ko e muimui ki heʻene faʻifaʻitakiʻangá, ʻoku tau ngāueʻaki ai ʻa e mā ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha lēvani pe tānaki ki ai ha meʻa kehe pea mo e uaine ʻataʻatā, ʻo ʻikai ko ha huhuaʻi kālepi pe uaine kuo fakasuka, pe ko hano huʻi pe meʻa fakaifoifo.
Ko e ngaahi siasi ʻe niʻihi ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e mā lēvani pe ʻīsite, ka ʻoku faʻa ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e lēvaní ke fakatātaaʻi ʻa e angahala mo e fakameleʻi. (Luke 12:1; 1 Kolinitō 5:6-8; Kalētia 5:7-9) Ko ia ai, ko e mā pē ʻoku ʻikai ʻi ai ha lēvani pe ko ha meʻa fakatolonga ʻoku fehoanaki mālie mo e sino haohaoa ʻo Sīsuú. (1 Pita 2:22) Ko e toe tōʻonga ʻe taha ʻoku ʻikai poupouʻi ʻe he Tohi Tapú ko e ngāueʻaki ʻa e huhuaʻi kālepi kuo huʻi ko ha uaine. Ko e ngaahi siasi ʻe niʻihi ʻoku nau fai eni koeʻuhi ko hono taʻofi ʻikai ha makatuʻunga fakatohitapu ʻenau ngāueʻaki ʻo e ʻolokaholó.—1 Tīmote 5:23.
Meʻa fakaefakatātā, ʻikai ko e kakano mo e toto
Ko e mā taʻelēvaní mo e uaine kulokulá ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he Fakamanatu ʻo hono fakafofongaʻi mahino ia ʻo e sino mo e taʻataʻa ʻo Kalaisí. ʻOku ʻikai ko ha liliu fakaemana eni ki ha kakano mo ha toto moʻoni, ʻo hangē ko e fakakaukau ʻa e niʻihi. Fakakaukau ki he ngaahi fakatuʻunga Fakatohitapu ʻo e mahino ko ení.
Kapau naʻe fekauʻi ʻe Sīsū ʻene kau ākongá ke inu hono taʻataʻá, kuó ne tala ange ai kia kinautolu ke nau maumauʻi e lao ʻa e ʻOtuá ʻo kau ki hono kai ʻa e totó. (Sēnesi 9:4; Ngāue 15:28, 29) Kae kehe, naʻe ʻikai ko e tuʻungá ia, kia Sīsū heʻikai ʻaupito ke ne tala ange ki he niʻihi kehé ke nau maumauʻi ʻa e lao ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e toputapu ʻo e totó.—Sione 8:28, 29.
Kapau naʻe inu moʻoni ʻe he kau ʻapositoló ʻa e taʻataʻa ʻo Sīsuú, te ne pehē leva ko hono taʻataʻá “ʻa ia ʻe lilingi” ʻo fakahaaʻi ai ko ʻene feilaulaú ʻe vavé ni ke fakahoko.—Mātiu 26:28.
Ko e feilaulau naʻe fakahoko ʻe Sīsuú naʻe “tā-tuʻo-taha.” (Hepelū 9:25, 26) Kae kehe, kapau naʻe liliu ʻa e maá mo e uainé ki hono sinó ʻi he lolotonga ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí, ta ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau fakamanatu ení ʻe toutou fakahoko ʻa e feilaulau ko ení.
Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Hanganaki fai eni ko hoku fakamanatu,” ʻikai “ko hoku feilaulauʻi.”—1 Kolinitō 11:24.
Ko e faʻahinga ʻoku nau tui ki he liliu fakaemana ʻo e sino mo e taʻataʻa ʻo Kalaisí ʻoku makatuʻunga ʻa e tokāteline ko ení ʻi he ngaahi folofola ʻa e Tohi Tapú. Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi Tohi Tapu lahi, naʻe hiki ʻa e lea ʻa Sīsū ʻi heʻene lea fekauʻaki mo e uainé: “Ko hoku toto ʻeni.” (Mātiu 26:28) Kae kehe, naʻe toe lava ke liliu ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú ʻo pehē: “ʻoku ʻuhinga eni ki hoku toto,” “ʻOku fakafofongaʻi eni hoku taʻataʻá,” pe “ʻOku fakaʻilongaʻi eni hoku taʻataʻá.”f Hangē ko ia kuó ne faʻa faí, naʻe faiako ʻa Sīsū ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi talanoa fakatātā.—Mātiu 13:34, 35.
Ko hai ʻe kai ʻi he maá mo e uainé?
ʻI he taimi ʻoku fakamanatu ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí, ko e niʻihi tokosiʻi pē ʻoku kau ki hono kai ʻa e maá mo e uainé. Ko e hā hono ʻuhingá?
Ko hono lilingi ʻo e taʻataʻa ʻo Sīsuú ko hono fokotuʻu ia ʻo e “fuakava foʻou” te ne fetongi ʻa e fuakava ʻi he vahaʻa ʻo Sihova ko e ʻOtuá mo e puleʻanga ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá. (Hepelū 8:10-13) Ko e faʻahinga ʻoku kau ki he fuakava foʻou ko ení ʻoku nau kai ʻa e maá mo e uainé ʻi he Fakamanatú. ʻOku ʻikai ke kau ki ai ʻa e kotoa ʻo e kau Kalisitiané, ka ko e faʻahinga pē “kuo uí” ʻi ha founga makehe ʻe he ʻOtuá. (Hepelū 9:15; Luke 22:20) Ko e faʻahinga eni te nau pule fakataha mo Kalaisi ʻi hēvaní, pea ʻoku tala mai ʻe he Tohi Tapú ko e toko 144,000 pe ʻoku nau maʻu ʻa e monū ko iá.—Luke 22:28-30; Fakahā 5:9, 10; 14:1, 3.
ʻI he kehe mei he “fanga sipi tokosiʻi” ʻa ia ko e faʻahinga ia kuo ui ke pule fakataha mo Kalaisí, ko e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻoku tau kau ʻi he konga ʻo e “fuʻu kakai lahi” ʻa ia te nau maʻu ʻa e ʻamanaki ki he moʻui taʻengata ʻi he māmaní. (Luke 12:32; Fakahā 7:9, 10) Neongo ko e faʻahinga ʻo kitautolu ʻoku tau maʻu ʻa e ʻamanaki ki he moʻui ʻi he māmaní ʻa ia ʻoku ʻikai ke tau kai ʻi he maá mo e uainé ʻi he Fakamanatú, ʻoku tau kau ʻi hono fakahaaʻi ʻa e fakamālō ʻi he feilaulau naʻe fai ʻe Sīsū maʻa kitautolú.—1 Sione 2:2.
a Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ʻa McClintock mo Strong, Voliume IX, peesi 212, ʻoku pehē ai: “Ko e foʻi lea sākalameniti ʻoku ʻikai maʻu ia ʻi he F[uakava] F[oʻou]; naʻa mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e μυστήριον [my·steʹri·on] ʻi hano faʻahinga ngāueʻaki pē naʻa mo e papitaisó pe kai efiafi ʻa e ʻEikí pe ha faʻahinga kātoanga.”
b ʻOku ngāueʻaki ʻe he liliu Tohi Tapu ʻe niʻihi ʻa e kupuʻi lea “hangē ʻoku faʻa” ʻi he fakafekauʻaki mo e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí, pea ʻoku toe fakatonuleaʻi ke fakahaaʻi ʻa e founga totonu naʻe faʻa fakamanatu ai ʻa e kai efiafí. Kae kehe, ko e ʻuhinga totonu ʻo e muʻaki foʻi lea ʻi he konga tohi ko ení ko e “ʻi ha taimi pē” pe “taimi kotoa pē.”—1 Kolinitō 11:25, 26; New International Version; Good News Translation.
c Sio ki he The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, Voliume IV, peesi 43-44, mo e Cyclopedia, ʻa McClintock mo Strong Voliume VIII, peesi 836.
d Sio ki he The New Cambridge History of the Bible, Voliume 1, peesi 841.
e Naʻe fakapapauʻi fakaʻasitalōnoma ʻa e kamataʻanga ʻo e māhina ʻo Nīsaní ʻi he tohimāhina faka-Siu ʻi onopōní, ka naʻe ʻikai ngāueʻaki ʻa e founga ko ení ʻi he ʻuluaki senitulí. ʻI hono kehé, ʻi he kamataʻanga ʻo e māhiná naʻe ʻuluaki hā ʻi Selusalema ʻa e māhina foʻoú, ʻa ia ʻe lava ke hoko ʻi ha ʻaho ʻe taha pe lahi ange. Ko e faikehekehe ko ení, ko e ʻuhinga ia ʻe taha ʻoku ʻikai tatau maʻu ai pē ʻa e ʻaho ʻoku fakamanatu ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e Fakamanatú mo e ʻaho ʻoku ngāueʻaki ʻi onopooni ʻe he kau Siú ki he Pāsová.
f Sio ki he A New Translation of the Bible, faʻu ʻe James Moffatt; The New Testament—A Translation in the Language of the People, ʻa Charles B. Williams; mo e The Original New Testament, ʻa Hugh J. Schonfield.