ʻE Lava Fēfē ke Nofo Ofi ʻa e Ngaahi Tamaí ki Honau Ngaahi Fohá?
“TANGATAʻEIKI, ʻoku anga-fēfē lahi pehē hoʻo ʻiló?” Kuo fakaʻohovaleʻi tuʻo taha koe ʻe hoʻo tamasiʻí ʻaki ha fehuʻi pehē? ʻI he taimi ko iá, ngalingali naʻá ke ongoʻi pōlepole ʻi he hoko ko ha tamaí. Ka ʻo kapau naʻe laka atu hoʻo tamasiʻí ʻi ha toe sitepu—kapau naʻá ne ngāueʻaki hoʻo akonaki fakapotopotó pea utu hono leleí—ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻe toe fiefia lahi ange ai ho lotó.a—Palōveepi 23:15, 24.
Kae kehe, ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, ʻoku kei tuʻumaʻu ai pē ʻa e saiʻia ho fohá ʻia koé? Pe ʻoku hā ʻi heʻene tupu haké, ʻoku hōloa ʻene ʻapasiaʻi koé? ʻE lava fēfē ke ke nofo ofi ki ho fohá ʻi heʻene tupu hake mei ha kei tamasiʻi ʻo hoko ko ha tangatá? ʻUluakí, tau lāulea angé ki he ngaahi pole ʻe niʻihi ʻoku fehangahangai mo e ngaahi tamaí.
Pole Anga-Maheni ʻe Tolu
1. ʻIKAI HA TAIMI: ʻI he ngaahi fonua lahi, ko e ngaahi tamaí ʻoku nau ngāueʻi mai ʻa e lahi taha ʻo e paʻanga maʻá e fāmilí. ʻI he taimi lahi, ʻoku fiemaʻu ai ʻe he ngāué ia ke nau mavahe ai mei ʻapi ʻi he taimi lahi taha ʻo e ʻahó. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, ʻoku fakamoleki ai ʻe he ngaahi tamaí ʻa e taimi mātuʻaki siʻisiʻi mo ʻenau fānaú. Ko e fakatātaá, ʻi ha savea ki muí ni ʻi Falanisē, naʻe ʻiloʻi ai ʻoku fakamoleki ʻe he ngaahi tamai aí ʻa e fakaʻavalisi siʻi hifo he miniti ʻe 12 he ʻaho ʻi hono tokangaʻi ʻenau fānaú.
KE FAKAKAUKAU KI AI: Ko e hā e lahi ʻo e taimi ʻokú ke fakamoleki mo ho fohá? ʻI he uike ʻe taha pe ua hoko maí, ko e hā ʻoku ʻikai ke ke tohiʻi ai ʻa e lahi fakakātoa ʻo e taimi ʻokú ke ngāue fakataha ai mo ia ʻi he ʻaho taki taha? Te ke ʻohovale nai ʻi hono ngaahi olá.
2. ʻIKAI HA FAʻIFAʻITAKIʻANGA LELEI: Ko e kau tangata ʻe niʻihi ne ʻikai haʻanau loko fetuʻutaki mo ʻenau tamaí tonu. “Naʻe ʻikai te u fetuʻutaki mo ʻeku tamaí,” ko e lau ia ʻa Jean-Marie, ʻa ia ʻoku nofo ʻi Falanisē. Kuo uesia fēfē ʻa Jean-Marie? “Kuó ne fakatupunga ʻa e ngaahi palopalema naʻe ʻikai ʻaupito te u fakakaukauloto atu ki ai,” ko ʻene laú ia. “Hangē ko ení, ʻoku ou ʻilo ʻoku faingataʻa ke fakakau hoku ngaahi fohá tonu ki ha ngaahi fetalanoaʻaki mohu ʻuhinga.” ʻI he ngaahi tuʻunga kehé, ʻoku ʻiloʻi lelei ʻe he kau tangatá ʻenau tamaí, ka ʻoku maumau ʻa e vahaʻangatae ʻi he vahaʻa ʻo e tamaí mo e fohá. Ko Philippe, taʻu 43, ʻokú ne pehē: “Naʻe ʻiloʻi ʻe heʻeku tamaí naʻe faingataʻa ke fakahāhā ha ʻofa kiate au. Ko hono olá, kuo pau ai ke u ngāue mālohi ke hoko ʻo ʻofa lahi ange ki hoku fohá.”
KE FAKAKAUKAU KI AI: ʻOkú ke ongoʻi ʻoku uesia ʻe he vahaʻangatae kuó ke maʻu mo hoʻo tamaí tonu ʻa e anga hoʻo tōʻongafai ki ho fohá? Kuó ke fakatokangaʻi ʻokú ke muimui ki he ngaahi tōʻonga lelei pe kovi ʻa hoʻo tamaí? Anga-fēfē?
3. ʻIKAI HA FALEʻI MAFAMAFATATAU: ʻI he anga fakafonua ʻe niʻihi ʻoku tuku hifo ai ʻa e ngafa ʻo e tamaí ʻi hono tauhi hake ʻo e fānaú. “ʻI he feituʻu naʻá ku tupu hake aí,” ko e lau ia ʻa Luca, ʻa ia naʻe ʻohake ʻi ha fonua ʻIulope Hihifo, “naʻe ongoʻi ai ʻe he kakaí ko hono tokangaʻi ʻo e fānaú ko e ngāue ia ʻa ha uaifi.” ʻI he ngaahi anga fakafonua kehé, ʻoku fakaʻaiʻai ai ʻa e ngaahi tamaí ke nau hoko ko e kau faiakonaki fefeka kae ʻikai ha toe loko meʻa kehe. Ko e fakatātaá, ko George, naʻe ʻohake ia ʻi ha fonua ʻAfilika. ʻOkú ne pehē: “ʻI homau anga fakafonuá, ʻoku ʻikai vaʻinga fakataha ai ʻa e ngaahi tamaí mo ʻenau fānaú ʻi he manavahē naʻa fakasiʻisiʻi ʻe he meʻá ni ʻa e tuʻunga mafai ʻo e tamaí. Ko ia naʻá ku faʻa faingataʻaʻia ʻi he feinga ʻataʻatā pē ke fiefia he feohi mo hoku fohá.”
KE FAKAKAUKAU KI AI: ʻI ho feituʻú, ko e hā ʻa e ngafa ʻoku ʻamanekina ke fakahoko ʻe he ngaahi tamaí? ʻOku akoʻi kinautolu ke nau vakai ko hono tauhi hake ʻo e fānaú ko e ngāue ia ʻa e kakai fefiné? ʻOku fakaʻaiʻai ai e ngaahi tamaí ke nau fakahāhā ʻa e ʻofa mo e ongoʻi ki honau ngaahi fohá, pe ʻoku ʻikai tali ai e ngaahi fakakaukau peheé ia?
Kapau ko ha tamai koe ʻokú ke fehangahangai mo e taha pe lahi ange ʻo e ngaahi pole ko ení, ʻe lava fēfē ke ke lavameʻa? Fakakaukau angé ki he ngaahi fokotuʻu ko ení.
Kamata Lolotonga ʻOku Kei Siʻi Ho Fohá
Ko e ngaahi fohá ʻoku hā ʻoku fanauʻi kinautolu mo ha holi ke faʻifaʻitaki ki heʻenau tamaí. Ko ia lolotonga ʻoku kei siʻi ho fohá, ngāueleleiʻaki ʻa e holi ko iá. ʻE lava fēfē ke ke fai pehē? Pea ko ʻafē ʻe lava ke ke maʻu ai ha taimi ke feohi ai mo iá?
ʻI heʻene ala lavá, fakakau ho fohá ʻi hoʻo ngaahi ngāue fakaʻahó. Ko e fakatātaá, kapau ʻokú ke fai ha ngaahi ngāue, ʻai ke ne tokoni atu. ʻOange ki hoʻo tamasiʻí ha kiʻi taufale pe ko ha kiʻi huo. ʻOku ʻikai ha veiveiua te ne fiefia ke ngāue he tafaʻaki ʻo ʻene heló mo e sīpinga alafaʻifaʻitakiʻangá, ʻa ʻene tamaí! ʻE kiʻi fuoloa ange nai ai kia koe ke ʻosiki hoʻo ngāué; ka te ke fakamālohiʻi ai ʻa e haʻi ʻi homo vaá, pea te ke akoʻi ai kiate ia ha tōʻonga ngāue lelei. ʻI he kuohilí, naʻe fakaʻaiʻai ai ʻe he Tohi Tapú ʻa e ngaahi tamaí ke fakakau ʻenau fānaú ʻi heʻenau ngaahi ngāue fakaʻahó pea ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi taimi ko iá ke fetuʻutaki ai mo kinautolu pea ke akoʻi kinautolu. (Teutalōnome 6:9, 10) ʻOku kei lelei pē ʻa e faleʻi ko iá.
Tānaki atu ki he ngāue mo hoʻo tamasiʻí, vaheʻi ha taimi ke mo vaʻinga fakataha ai. ʻOku ʻomai ʻe he vaʻingá ʻa e meʻa lahi ange ʻi ha faingamālie pē ke fiefia fakatahá. ʻOku fakahaaʻi he ngaahi fakatotoló ʻo pehē ko e taimi ʻoku vaʻinga ai ʻa e ngaahi tamaí mo ʻenau fānau īkí, ʻoku nau fakaʻaiʻai ai kinautolu ke nau loto-toʻa mo taʻemanavahē.
Ko e vaʻinga he vahaʻa ʻo ha tamai mo e fohá ʻoku fakahoko ai ha ngāue ʻoku toe mahuʻinga ange. “ʻOku fakafou ʻi he vaʻingá,” ko e lau ia ʻa ha tokotaha fakatotolo ko Michel Fize, “ʻa e fetuʻutaki lelei taha ʻa ha tamasiʻi mo ʻene tamaí.” Lolotonga ʻa e taimi vaʻingá, ʻoku lava ke fakahāhā ai ʻe ha tamai ʻa e ʻofa ki hono fohá fakatouʻosi ʻi he leá mo e ngāué. ʻI he fai peheé, ʻokú ne akoʻi ai hono fohá ki he founga ke fakahāhā foki ai ʻa e ʻofá. “ʻI he taimi naʻe kei siʻi ai hoku foha ko Manuel,” ko e lau ia ʻa André, ko ha tamai ʻoku nofo ʻi Siamane, “naʻá ma faʻa vaʻinga fakataha. Naʻá ku fāʻofua ʻiate ia, pea naʻá ne ako ai ke fai pehē mai kiate au.”
Ko e taimi mohé ko ha toe taimi ia ʻe lava ke fakamālohiʻi ai ʻe ha tamai ʻa e ngaahi haʻi ʻo e ʻofá mo hono fohá. Lau maʻu pē kiate ia ha foʻi talanoa, pea fanongo ʻi heʻene fakahāhā ʻene ngaahi fiefia mo e ngaahi hohaʻa fekauʻaki mo e ʻaho ko iá. Kapau te ke fai ia, te ke ʻai ke faingofua ange ai ke hokohoko atu ʻene fetuʻutaki mo koe ʻi heʻene tupu ʻo fuʻu lahi angé.
Hokohoko Atu ʻa e Tuli ki he Ngaahi Meʻa ʻOkú Mo Mahuʻingaʻia Tatau Aí
Ko e ngaahi foha taʻu hongofulu tupu ʻe niʻihi ʻoku hā nai ʻoku ʻikai te nau tokanga ki he ngaahi feinga ʻa ha tamai ke fetuʻutaki mo kinautolú. Kapau ʻoku hā ngali ʻikai fie tali ʻe ho fohá hoʻo ngaahi fehuʻí, ʻoua ʻe fakaʻosiʻaki ʻokú ne tāpuni ha faʻahinga fetalanoaʻaki pē. Te ne loto-lelei ange nai ke talanoa kapau te ke feʻunuʻaki ʻa e anga hoʻo fetuʻutaki mo iá.
Ko Jacques, ko ha tamai ʻoku nofo ʻi Falanisē, ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku faingataʻa he taimi ʻe niʻihi ke fetuʻutaki mo hono fohá, ʻa Jérôme. Ka ʻi he ʻikai fakamālohiʻi hono fohá ke talanoá, naʻá ne feʻunuʻaki ʻene foungá—naʻá ne soka mo ia. “Hili ʻema fakamālohisinó,” ko e lau ia ʻa Jacques, “naʻá ma faʻa tangutu he musié ʻo kiʻi mālōlō. Naʻe faʻa tala mai ʻe hoku fohá ʻene ngaahi meʻa fufuú ʻi he taimi ko iá. Ko e moʻoniʻi meʻa pē ko ia ʻo e pehē ʻokú ma fakatahá, pea ʻi heʻeku tui, naʻá ne maʻu au kiate ia tokotaha lolotonga ʻa e ngaahi taimi ko ení, naʻe fakatupu ai ha haʻi makehe ʻia kimaua.”
Fēfē kapau ʻoku ʻikai saiʻia ho fohá ʻi he sipotí? Ko André, ko ha tamai ʻa ia ko hono fohá kuo fuʻu lahi he taimí ni, ʻokú ne manatu ʻofa ki he ngaahi houa naʻá ne fakamoleki mo hono fohá ʻi he sio fakamamaʻu ki he ngaahi fetuʻú. “Naʻá ma faʻa fokotuʻu e ʻotu sea ʻi he ʻea momoko ʻo e poʻulí,” ko e lau ia ʻa André. “Peá ma pulupulu māfana leva, fakataha mo hono inu ha ipu tī, ʻo siofi ʻa e langí he poʻulí. Naʻá ma talanoa fekauʻaki mo e Tokotaha naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi fetuʻú. Naʻá ma talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakafoʻituituí. Naʻá ma talanoa ki he meimei meʻa kotoa pē.”—ʻAisea 40:25, 26.
ʻE fēfē leva, kapau ʻoku ʻikai te ke saiʻia ke fai ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻoku manako ai ho fohá? ʻI he tuʻunga ko iá, kuo pau nai ke ke liʻaki e ngaahi saiʻia fakafoʻituituí. (Filipai 2:4) “Naʻá ku saiʻia mamaʻo ange he ʻū sipotí ʻi hoku foha ko Vaughan,” ko e lau ia ʻa Ian, ʻa ia ʻoku nofo ʻi ʻAfilika Tonga. “Naʻá ne saiʻia he ʻū vakapuná mo e komipiutá. Ko ia naʻá ku ʻai ʻa e ngaahi meʻa ko iá foki ko e meʻa ia ʻoku ou manako aí, ʻo ʻave ia ki he ngaahi faiva vakapuná pea vaʻinga ʻi he fakaʻuli vakapuna ʻi he komipiutá. ʻOku ou ongoʻi koeʻuhi naʻá ma kau fakataha ʻi ha ngaahi vaʻinga fakafiefia, naʻe malava ai ʻa Vaughan ke talanoa tauʻatāina mai ange kiate au.”
Langa Hake ʻEne Falala Kiate Ia Pē
“Sio mai, tangataʻeiki, sio mai!” Naʻe kaila ʻaki atu ʻe hoʻo kiʻi tamasiʻí ha meʻa pehē ʻi he taimi naʻá ne poto ai ʻi ha meʻa foʻou? Kapau kuó ne taʻu hongofulu tupu he taimí ni, ʻokú ne kei kumi tauʻatāina atu pē pe ʻokú ke saiʻia he meʻa ko iá? Mahalo pē ʻikai. Ka ʻokú ne fiemaʻu moʻoni ia kapau ʻoku fiemaʻu ke ne tupu hake ko ha tokotaha lahi mafamafatatau lelei.
Fakatokangaʻi ange ʻa e faʻifaʻitakiʻanga naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ko e ʻOtuá tonu ʻi heʻene feangainga mo e taha ʻo hono ngaahi fohá. ʻI he taimi naʻe teu ke kamata ai ʻa Sīsū ʻi ha tafaʻaki makehe ʻo ʻene moʻuí ʻi he māmaní, naʻe fakahaaʻi fakahāhā ʻe he ʻOtuá ʻene ʻofa kiate iá, ʻi he pehē: “Ko hoku ʻAló eni, ʻa e ʻofeiná, ʻa ia kuó u hōifua aí.” (Mātiu 3:17; 5:48) Ko e moʻoni, ʻokú ke maʻu ha fatongia ke akonekina mo akoʻi ho fohá. (ʻEfesō 6:4) Ka ʻokú ke toe kumi ki ha ngaahi faingamālie ke fakahaaʻi ai ʻa e leleiʻia ʻi he ngaahi meʻa lelei ʻokú ne leaʻaki mo faí?
ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau tangata ʻe niʻihi ko ha pole ia ke fakahaaʻi ʻa e leleiʻiá mo e ʻofá. Kuo nau tupu hake nai he ngaahi fāmili ʻa ia naʻe fakamamafaʻi ai heʻenau ngaahi mātuʻá ʻa e ngaahi fehālākí kae ʻikai ko e ngaahi lavameʻá. Kapau ʻoku moʻoni eni ʻi ho tuʻungá, ʻe fiemaʻu ke ke fai ha feinga fakamākukanga ke langa hake ʻa e falala kiate ia tonu ʻa ho fohá. ʻE lava fēfē ke ke fai pehē? Ko Luca, naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻokú ne ngāue maʻu pē mo hono foha taʻu 15 ko Manuel, ʻi heʻena fai ʻa e ngaahi ngāue fakaʻapí. “ʻI he taimi ʻe niʻihi,” ko e lau ia Luca, “ʻoku ou tala kia Manuel ke ne kamata ha ngāue ʻiate ia pē pea te u tokoni kiate ia kapau te ne fiemaʻu au. ʻI he taimi lahi tahá, ʻokú ne lavaʻi ʻiate ia pē ʻa e ngāué. Ko ʻene ngaahi lavameʻá ʻokú ne maʻu ai ʻa e fiemālie pea fakalahi ai ʻene falala kiate iá. ʻI he taimi ʻokú ne lavameʻa aí, ʻoku ou fakaongoongoleleiʻi ia. ʻI he taimi ʻoku ʻikai te ne fai ai ʻo loko lelei hangē ko ʻene ʻamanakí, ʻoku ou kei ʻai pē ke ne ʻiloʻi ʻoku ou houngaʻia heʻene feingá.”
ʻE lava foki ke ke fakalahi ʻa e falala ho fohá kiate ia pē ʻaki hono tokoniʻi ia ke ne aʻusia ha ngaahi taumuʻa lahi ange ʻi he moʻuí. ʻE fēfē leva, kapau ʻoku aʻusia ʻe ho fohá e ngaahi taumuʻá ʻo tuai ange ia ʻi hoʻo fakaʻamú? Pe fēfē kapau ko ʻene ngaahi taumuʻá, neongo ʻoku ʻikai kovi, ʻoku kehe ia mei he ngaahi taumuʻa te ke fili maʻaná? ʻI he tuʻunga ko iá, ʻe fiemaʻu nai ke ke toe fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻokú ke ʻamanekiná. Ko Jacques, naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻokú ne pehē: “ʻOku ou feinga ke tokoniʻi hoku fohá ke ne fokotuʻu ʻa e ngaahi taumuʻa ʻe ala lavaʻí. Ka ʻoku ou toe feinga ke fakapapauʻi ko ʻene ngaahi taumuʻá, ʻo ʻikai ko haʻakú. ʻOku ou fakamanatu leva kiate au ʻoku fiemaʻu ke ne ngāue ki heʻene ngaahi taumuʻá ʻi he vave pē ʻaʻaná.” Kapau ʻokú ke fanongo ki he ngaahi fakakaukau ʻa ho fohá, fakaongoongoleleiʻi hono ngaahi mālohingá, pea fakaʻaiʻai ke ne ikuʻi ʻene ngaahi taʻelavameʻá, te ke tokoniʻi ai ia ke ne aʻusia ʻene ngaahi taumuʻá.
Ko e moʻoni, ko homo vahaʻangataé ʻe ʻi ai e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi pole. Ka ʻi he lele lōloá, ʻoku ngalingali ʻe loto ho fohá ke ofi ai pē kiate koe. He ko ē, ko hai ia ʻoku ʻikai loto ke nofo ofi ki ha taha ʻokú ne tokoniʻi ia ke ne lavameʻa?
[Fakamatala ʻi lalo]
a Lolotonga ʻoku fakahangataha ʻa e kupu ko ení ki he haʻi makehe ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi tamaí mo e ngaahi fohá, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku lāulea ki aí ʻoku toe ngāueʻaki ia ki he vahaʻangatae he vahaʻa ʻo e ngaahi tamaí mo e ngaahi ʻofefiné.