Ko e Ngaahi Lelei ʻo e Fakatupu ʻa Sihová
“Koloa oe Tahi”
ʻI he tō ʻa e laʻaá ʻoku ueʻi ai ʻe ha kiʻi havilivili ʻa e tahí pea ʻoku kiʻi haʻu ai ʻa e peaú ki he matātahí. Ko e ongo fakanonga ʻo e ngaue ʻa e peaú ʻokú ne tohoakiʻi mālohi ʻa e tokolahi ʻoku nau ʻaukolo mai ki he matātahí ki he mālōlō mo e tuʻunga nongá.a
Ko e mafola lahi ʻo e ngaahi matātahi peheé ʻoku lele ia ʻi he kilomita ʻe laui afe takatakai ʻi he ngaahi laine fakangatangata matāfonua ʻo e māmaní. Ko e vahevahe feliliuaki ko eni ʻi he vahaʻa ʻo e ʻoneʻoné mo e vaí ʻokú ne fakangatangata ʻa e femaleleʻaki ʻa e tahí. Ko e founga eni naʻe faʻu ia ki ai ʻe he Tokotaha-Fakatupú. ʻI he lea fekauʻaki mo iá, ʻoku talaki ai ʻe he ʻOtuá kuó ne “ʻai ʻa e ʻoneʻone ko e kauʻa ki he tahi.” ʻOkú ne tānaki mai: “Pea ʻoku fakapupula hake hono ngaahi peau, ka ʻoku ʻikai te nau lava; ʻio, ʻoku nau uʻulu, ka ʻoku ʻikai te nau lava ke laka atu ai.”—Selemaia 5:22; Siope 38:8; Sāme 33:7.
Ko hoʻotautolú palanite ko e moʻoni ko ha palanite vaiʻia, ʻo ʻikai hano tatau ʻi he sisitemi solá. Laka hake he peseti ʻe 70 ʻo e foʻi kolopé ʻoku ʻufiʻufi ia ʻe he vaí. ʻI he taimi naʻe teuteu ai ʻe Sihova ʻa e māmaní ke nofoʻi ʻe he tangatá, naʻá ne tuʻutuʻuni: “Ke fakatahataha ʻa e ngaahi vai ʻoku ʻi he lalo langi ki ha potu pe taha, pea ke ha mai ʻa e mōmoa.” Pea ko ia “naʻe hoko.” ʻOku tānaki mai ʻe he fakamatalá: “Pea naʻe fakahingoa ʻe he ʻOtua ʻa e mōmoa ko e Fonua; pea ko e fakataha ʻo e ngaahi vai naʻa ne fakahingoa ko e Tahi: pea naʻe ʻafio ki ai ʻa e ʻOtua, kuo lelei.” (Senesi 1:9, 10) Ko e hā ʻoku fakahoko ʻe he ʻi ai ʻa e ngaahi ʻōsení?
ʻI ha ngaahi founga mahuʻinga, naʻe faʻufaʻu ʻa e vai ʻo e ʻōsení ke ne fakatolonga ʻa e moʻuí. Ko e fakatātaá, ʻoku maʻu ʻe he vaí ʻa e malava ke ne tuku tauhi ʻa e mafaná. Ko ia ai, ʻoku ngāue ʻa e ʻōsení ko ha tauhiʻanga mafana kāfakafa ia, ʻo ne fakasiʻisiʻi ʻa e momoko lahi fakaʻulia ʻo e taimi momokó.
ʻOku toe maʻu ʻe he vaí ʻa e malava ke fakatolonga ʻa e moʻuí. Laka hake ʻi ha toe huhuʻa kehe, ʻe lavangofua ke ne fakavaia ʻa e ngaahi meʻa kehé. Koeʻuhi ko e hokohoko atu ʻa e moʻuí ʻoku ʻai ʻo malava ia fakafou he ngaahi liliu fakakemí, ko e ʻi ai ʻa e vaí ʻoku fiemaʻu ia koeʻuhi ke fakavaia ʻa e ngaahi meʻa ʻoku liliú pea fakatahaʻi honau molekulá. Ko e lahi ʻo e ngaahi komipauni kemikalé ʻoku maʻu ia ʻi he ngaahi tisiū moʻui ʻoku ʻi ai ʻa e vaí. ʻOku pehē ʻe he tohi The Sea: “Ko e faʻunga kotoa ʻo e moʻuí ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e vai—ʻa ia kuo pau ke haʻu tefito ia mei he ʻōsení, naʻa mo e vai ki he ngaahi ʻakau mo e fanga manu ʻoku nofo ʻi he fonuá.”
Ko e ʻōseni ʻo e māmaní ʻokú ne toe fakahoko ha ngafa mahuʻinga ʻi hono fakamaʻa ʻa e ʻatimosifiá. Ko e pelengitoni ʻi ʻōsení ʻoku nau mimisi ʻa e kāponi taiʻokisaití pea tukuange mai ʻa e ʻosikená. Fakatatau ki he lau ʻa e fakatotolo ʻe taha, “ko e peseti ʻe 70 ʻo e ʻosikena ʻa ia ʻoku tānaki ki he ʻatimosifiá ʻi he taʻu taki taha ko e haʻu ia mei he pelengitoni ʻi he tahí.”
ʻOku toe lava ke ʻomai ʻe he ʻōsení ʻa e ngaahi faitoʻo fakanatula ke faitoʻo ʻaki ʻa e mahakí. Kuo ngāueʻaki ʻi he laui senituli ko e faitoʻo ʻa e meʻa ʻoku tukuange mai ʻe he iká. Ko e lolo ʻateʻi-iká kuo ngāueʻaki ia ʻi ha taimi fuoloa. Ki muí ni mai, ko e ngaahi kemikale mei he iká mo e ngaahi meʻamoʻui kehe ʻi tahí kuo ngāueʻaki ia ke faitoʻo ʻaki ʻa e mahaki helá pea ke fakafepakiʻi ʻaki ʻa e ngaahi vailasí mo e kanisaá.
Kuo fai ʻa e ngaahi feinga ke fakafuofua ʻa e mahuʻinga fakaʻekonōmika ʻo e ngaahi koloa mo e ngaahi ʻaonga ʻoku maʻu mei he ngaahi meʻa felāveʻi mo e ʻōsení. Lolotonga ʻoku ʻikai lava ke ʻomai ha ngaahi fakamulituku totonu, kuo fakafuofua ʻe he kau fakatotoló ko e meimei vahe tolu ʻe ua ʻo e mahuʻinga ʻo e ngaahi ngāue ʻi he ʻekosisitema ʻi māmani lahí ko e haʻu ia mei he ʻōsení. ʻOku fakapapauʻi ʻe he meʻá ni ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia naʻe faʻu ʻa e tahí ki ha taumuʻa—ke tauhi mo poupouʻi ʻa e moʻuí. He feʻungamālie lelei ē mo e meʻa ʻoku ui ʻe he Tohi Tapú ko e “koloa oe tahi”!—Teutalonome 33:19, PM.
ʻOku fakalāngilangiʻi ʻa Sihova ko e Tokotaha Tisaini Maʻongoʻonga mo e Tokotaha-Ngaohi ia ʻo e koloa ko ení. Naʻe ueʻi ʻa Nehemaia ke ne fakahīkihikiʻi ia ʻaki ʻa e ngaahi lea ko ení: “Ko koe ʻa Sihova, ʻio, ko koe toko taha; ko koe naʻa ke ngaohi ʻa e ngaahi langi, . . . ʻa e ngaahi tahi mo ʻenau meʻa kotoa, pea ʻoku ke ʻange moʻui kiate kinautolu kotoa.”—Nehemaia 9:6.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he 2004 Calendar of Jehovah’s Witnesses, Sepitema/ʻOkatopa.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 9]
Vaí, Havilí mo e Ngaahi Peaú
ʻOku fakatupunga ʻe he vaí mo e havilí ʻa e ngaahi fuʻu peau lalahi ʻa ia ʻoku haʻaki fakataha mo ha ʻuʻulu longoaʻa fau ʻi he ngaahi lilifa maká, hangē ko ení ʻi Kalefōnia, ʻi he ʻIunaite Seteté. Kuo hoko maʻu pē ʻa e ngaahi peaú ko ha tafaʻaki fakaofo ia ʻo e ʻōsení, ʻi hono fakahāhā ʻa hono mālohi fakaʻuliá. Ko ha toe fakamanatu fakaofo kinautolu fekauʻaki mo e mālohi kāfakafa ʻo e Tokotaha-Fakatupú. Ko Sihova ʻa e tokotaha ʻokú ne “haele i he gaahi beau oe tahi.” “Oku ne fakalaolao ae tahi aki hono malohi, bea i he ene boto oku ne ta hifo ae laukau.” (Siope 9:8, PM; Siope 26:12, PM) Ko e moʻoni, “ko Jihova oku i oluga oku malohi lahi hake ia i he uulu oe gaahi vai lahi, io, i he gaahi beau malohi oe tahi.”—Sāme 93:4, PM.
Ngaahi Tā Tongitongi ʻOneʻone
ʻOku hoko ʻi he taimi ki he taimi ʻa e matātahí ko e puipuituʻa ia ki he ngaahi tā tongitongi fakaueʻiloto ʻa e ʻoneʻoné, hangē ko e moʻunga ʻoneʻone ʻoku hā heni ʻi he matātahi ʻo Namīpiá, ʻi ʻAfilika Tonga. Ko e havilí ʻa e mālohi tefito ʻokú ne ʻoange ʻa e fōtunga makehe ki he ʻoneʻoné. Lolotonga ʻoku hā nai ʻa e ngaahi moʻunga ʻoneʻone ʻe niʻihi ko ha ngaahi tafungofunga siʻisiʻi pē, ʻoku aʻu ʻa e ngaahi moʻunga ʻe niʻihi ki he māʻolunga ko e mita ʻe 400. Ko e lahi faufaua pehē ʻa e ʻoneʻoné ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e kupuʻi lea Fakatohitapu “ko e ʻoneʻone ʻi he matātahi.” ʻOku ngāueʻaki ia ke ne fakahaaʻi ʻa e meʻa ʻoku ʻikai lava ʻo lau pea faingataʻa ke fakafuofua. (Senesi 22:17) ʻOku tau tuʻu ʻo māluʻia ʻi he ʻao ʻo e Tokotaha-Fakatupú, ʻa ia naʻá ne tokonaki mai ha ʻā maluʻi ʻoneʻone pehē ʻi he poto, mei he ʻoho mai ʻa e tahi hoú.
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Matāfanga Sunset, Fanga ko Biafra, Kameluni