Tangataʻifonua pe Muli, ʻOku Talitali Lelei Koe ʻe he ʻOtuá!
“Bea nae gaohi eia i he toto be taha ae gaahi kakai kotoabe ke nofo i he fuga o mamani kotoabe.”—NGĀUE 17:26, PM.
1. Ko e hā ʻa e faingataʻaʻia ʻoku hoko ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻi he ʻahó ni ʻo kau ki hono tali ʻo e kakai mei he ngaahi sivilaise mulí?
ʻOKU fakahā ʻe he ngaahi ongoongo kuo pulusi ʻo pehē ʻoku fakaʻaʻau ke lahi ange ʻa e hohaʻa ʻa e ngaahi fonua lahi ʻo fekauʻaki mo e kau muli, kau nofo hili, mo e kau kumi hūfangá. Ko e laui miliona ʻoku nau faingataʻaʻia ʻaupito ʻo nau fie hiki mei he ngaahi feituʻu ʻo ʻĒsia, ʻAfilika, ʻIulope, mo ʻAmelika Tokelau, Lotoloto mo ʻAmelika Tonga. ʻOku nau fie hao nai mei he tuʻunga mātuʻaki masiva ʻaupito, tau fakalotofonuá, pe fakatangá. Ka ʻoku talitali lelei kinautolu ʻi he feituʻu kehé? Naʻe pehē ʻe he makasini ko e Time: “ʻI he kamata ke liliu mo tuifio ʻa e ngaahi falukunga kakai ʻo ʻIulopé mei he ngaahi fonua kehekehe, kuo ʻilo ʻe he ngaahi fonua ʻe niʻihi kuo ʻikai te nau saiʻia ki he ngaahi sivilaise mulí ʻo kehe mei he meʻa naʻa nau fakakaukau ki ai ki muʻá.” Naʻe pehē ʻe he Time ʻo fekauʻaki mo e kau kumi hūfanga ʻe toko 18,000,000 “ʻoku ʻikai ke fiemaʻu”: “Heʻikai ke ʻosi atu ʻa e pole ʻoku nau fakahoko ki he ngaahi puleʻanga tuʻumaʻú.”
2, 3. (a) Ko e hā ʻa e fakapapau fakafiefia ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú ʻo fekauʻaki mo hono ala tali ʻo ha taha? (e) Ko e hā ʻe ʻaonga ai kiate kitautolu ʻa hono sivisiviʻi ʻa e lau ʻa e Tohitapú ʻo kau ki he anga ʻo e feangai ʻa e ʻOtuá mo e kakaí?
2 Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e meʻa ʻe hoko ʻo fekauʻaki mo e meʻa ko ʻení, ʻoku fakahā ʻe he Tohitapú ʻoku talitali lelei ʻe he ʻOtuá ʻa e kakai mei he ngaahi puleʻanga kotoa pē—tatau ai pē pe ko ha tangataʻifonua koeʻuhi ko hono fāʻeleʻi ʻi aí, pe ko ha tokotaha nofo hili mai, pe ko ha tokotaha kumi hūfanga. (Ngāue 10:34, 35) ʻE ʻeke nai ʻe ha niʻihi: ‘Ka ʻe lava fēfē ke ke lea ʻaki ia? ʻIkai naʻe fili pē ʻe he ʻOtuá ʻa ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ko ʻene kakai, ʻo mavahe ia mei he kakai kehé?’
3 Tau sio pe naʻe anga-fēfē ʻa e feangai ʻa e ʻOtuá mo e kakai ʻo e kuonga muʻá. ʻE lava foki ke tau sivisiviʻi ʻa e ngaahi kikite ʻe niʻihi ʻoku kaunga ki he ngaahi monū lelei ʻoku ala maʻu ʻe he kau lotu moʻoni ʻi he ʻaho ní. Ko hono fai ha sivi ki he ngaahi fakamatala fakaekikite ko ʻení ʻe lava ke ne ʻomai ʻa e mahino kakato ange ʻa ia ʻe fakatupu fakalototoʻa lahi nai kiate koe. ʻOkú ne fakahā foki ʻa e anga ʻo e feangai nai ʻa e ʻOtuá mo e faʻahinga ko e “kakai mei he puleʻanga kotoa pē, mo e ngaahi matakali, mo e ngaahi faʻahinga, mo e ngaahi lea” ʻi he ʻosi ʻa e mamahi lahí.—Fakahā 7:9, 14-17.
‘ʻE Monūʻia Ai ʻa e Ngaahi Puleʻanga Kotoa’
4. Naʻe anga-fēfē ʻa e kamata ʻa e palopalema ko e vahevahe ʻo kau ki he ngaahi faʻahinga kakai, ka ko e hā ʻa e ngaahi meʻa naʻe fai ʻe he ʻOtuá?
4 ʻI he hili ʻa e Lōmakí, ko e fāmili pē ʻo Noá naʻe faʻuʻaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá hono kotoa, pea ko e kau lotu moʻoni kinautolu kātoa. Ka naʻe vave pē ʻa e liliu ʻa e fāʻūtaha ko iá. ʻI he fuoloa siʻi pē mei ai, naʻe kamata ke langa ha taua ʻe he kakai ʻe niʻihi naʻe ʻikai te nau tokanga ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻe iku ʻa e meʻa ko ʻení ke vahevahe ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he ngaahi kulupu ʻo e ngaahi lea kehekehe ʻa ia naʻe hoko ai ʻa e ngaahi faʻahinga kakai mo e ngaahi puleʻanga movetevete. (Sēnesi 11:1-9) Ka naʻe kei hoko atu ʻa e lotu moʻoní ʻi he hohoko naʻe iku mai kia ʻĒpalahame. Naʻe tāpuakiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e tangata angatonu ko ʻĒpalahamé pea naʻá ne talaʻofa ʻe hoko ʻa e hako ʻo ʻĒpalahamé ko ha puleʻanga lahi. (Sēnesi 12:1-3) Ko e puleʻanga ko iá ko ʻIsileli ia ʻo e kuonga muʻá.
5. Ko e hā ʻoku lava ai ʻa kitautolu hono kotoa ke maʻu ha loto-toʻa mei he feangai naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo ʻĒpalahamé?
5 Kaekehe, naʻe ʻikai ke taʻe fakakau ai ʻe Sihova ʻa e kakai kehe mei ʻIsilelí, koeʻuhi he ko ʻene taumuʻá naʻe aʻusia ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá hono kotoa. ʻOku mahino lelei ʻeni kiate kitautolu mei he meʻa naʻe talaʻofa ʻe he ʻOtuá kia ʻĒpalahamé: “Pea ko ho hako ʻe monuʻia ai ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo mamani; koeʻuhiā kuo ke tuitala ki heʻeku lea.” (Sēnesi 22:18) Ka neongo ia, ʻi ha ngaahi senituli naʻe makehe ʻa e feangai ʻa e ʻOtuá mo ʻIsileli, ʻo ne ʻoange ʻa e Lao fakafonua, ʻo fokotuʻutuʻu ʻa e kau taulaʻeiki ke nau fai ʻa e ngaahi feilaulau ʻi hono temipalé, pea naʻá Ne tokonaki mai ʻa e Fonua ʻo e Talaʻofá ke nau nofo ai.
6. Naʻe ʻaonga fēfē ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo ʻIsilelí ki he tokotaha kotoa pē?
6 Naʻe ʻaonga ʻa e Lao ʻa e ʻOtuá ki ʻIsilelí ki he kakai ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē he naʻe fakahā mahino ai ʻa e tuʻunga angahalaʻia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo fakahā ai ʻa e fiemaʻu ki ha feilaulau haohaoa ke ne ʻufiʻufi tā tuʻo taha pē ʻa e angahala ʻa e tangatá. (Kalētia 3:19; Hepelū 7:26-28; 9:9; 10:1-12) Ka, ko e hā ʻa e fakapapau naʻe ʻi aí ʻe hoko mo aʻusia ʻa e ngaahi fiemaʻu kotoa ʻe he Hako ʻo ʻĒpalahamé, ʻa ia ʻe fakafou ai ʻa hono fakamonūʻiaʻi ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa ʻo e māmaní? Naʻe toe tokoni heni foki ʻa e Lao ʻa ʻIsilelí. Naʻe tapui ai ʻa e femaliʻaki mo e kakai Kēnaní, ko ha kakai naʻe ʻiloa ʻi he ngaahi tōʻonga mo e ngaahi ouau taʻetaau, ʻo hangē ko e tōʻonga ʻo hono tutu moʻui ʻa e fānaú. (Livitikō 18:6-24; 20:2, 3; Teutalōnome 12:29-31; 18:9-12) Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá kuo pau ke fakaʻauhamālie kinautolu mo ʻenau ngaahi tōʻongá. Ko e ʻaonga tuʻuloa ia ki he tokotaha kotoa pē, kau ai mo e kau nofo hilí, koeʻuhi he ʻe tokoni ia ke tauhi ai ʻa e hohoko ʻo e Hakó ke ʻoua ʻe fakameleʻi.—Livitikō 18:24-28; Teutalōnome 7:1-5; 9:5; 20:15-18.
7. Ko e hā ʻa e muʻaki fakaʻilonga naʻe fakahāhā ai naʻe talitali lelei ʻe he ʻOtuá ʻa e kau mulí?
7 Naʻa mo e lolotonga ʻo hono ngāueʻaki ʻa e Laó pea naʻe vakai ʻa e ʻOtuá ʻoku makehe ʻa ʻIsilelí, naʻá ne fakahā ʻa e meesi ki he kakai naʻe ʻikai ko e kau ʻIsilelí. Naʻe fakahāhā ʻa ʻene loto-fiefia ke ne fai peheé ʻi he taimi naʻe mavahe atu ai ʻa ʻIsileli mei he nofo pōpula ʻi ʻIsipité ʻo foki ki honau fonua totonú. “Bea nae alu mo kinautolu ae gaahi kakai kehe toko lahi.” (ʻEkisoto 12:38, PM) ʻOku fakahaaʻi kinautolu ʻe Palōfesa C. F. Keil ko e “pupunga ʻo e kau muli . . . ko ha fetuiaki, pe ko ha fuʻu kakai tokolahi mei he ngaahi fonua kehekehe.” (Livitikō 24:10; Nōmipa 11:4, PM) ʻOku ngalingali ko e tokolahi ʻo kinautolu ko e kau ʻIsipite naʻa nau tali ʻa e ʻOtua moʻoní.
Ko e Talitali Lelei ki he Kau Muli
8. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻo kau ʻa e kau Kipioné mo e kakai ʻa e ʻOtuá?
8 ʻI he fakahoko ʻe ʻIsileli ʻa e fekau ʻa e ʻOtuá ke fakaʻauha ʻa e kakai anga-māʻulaló mei he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻe maluʻi ʻe he ʻOtua ʻa e falukunga kakai ʻe taha ʻo e kau muli, ko e kau Kipione, ʻa ia naʻa nau nofo ʻi he tokelau ʻo Selusalemá. Naʻa nau fekau atu kia Siōsiua ha kau talafekau naʻa nau teunga fakapuli, ʻo kole ke fakamelino pea nau lavameʻa ʻi he meʻá ni. ʻI hono ʻilo ʻa ʻenau kākaá, naʻe tuʻutuʻuni ʻe Siōsiua ki he kau Kipioné ke nau hoko ko e kau “ta fefie mo ʻutuvai ki he fakataha mo e olita ʻo Sihova.” (Siōsiua 9:3-26 [Sos 9:3-27, PM]) ʻI he ʻahó ni foki ko e kau muli nofo hilí kuo nau tali loto-lelei ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e ngāue ʻoku māʻulalo ange koeʻuhi ke nau hoko ko e konga ʻo ha kakai foʻou.
9. Ko e hā ʻoku fakalototoʻa ai ʻa e meʻa fekauʻaki mo Lēhapi mo hono fāmilí ʻi he tuʻunga ko e kau muli talitali lelei kinautolu ʻi ʻIsilelí?
9 ʻE fakalototoʻa nai ke ke ʻilo naʻe ʻikai ngata pē ʻa e talitali lelei ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi falukunga kakai ko e kau muli pē ʻi he taimi ko ē; naʻe talitali lelei foki mo ha niʻihi taautaha pē. ʻI he ʻahó ni ʻoku talitali pē ʻe he ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ʻa e kau muli nofo hili mai ʻoku nau ʻi ha tuʻunga māʻolunga, ʻoku nau maʻu koloa ke fakahūmai, pe ko e tuʻunga fakaako māʻolunga ange. Ka ʻoku ʻikai ke pehē ʻa Sihova ia, ʻo hangē ko ia ʻoku tau ʻilo ki ai ʻi he meʻa naʻe hoko ki muʻa siʻi ia ʻi he meʻa fekauʻaki mo e kau Kipioné. Naʻe fekauʻaki ʻeni mo ha tokotaha Kēnani ʻa ia naʻe ʻikai ʻaupito te ne ʻi ha tuʻunga māʻolunga. ʻOku ui ia ʻe he Tohitapú ko “Lehapi ko e fefine feʻauaki.” Naʻe fakahaofi ia mo hono fāmilí mei he fakaʻauha ʻo Sielikoó, koeʻuhi ko ʻene tui ki he ʻOtua moʻoní. Naʻe tali ia ʻe he kau ʻIsilelí, neongo ko Lēhapí ko ha tokotaha muli ia. Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ia ʻo e tuí ʻoku taau ke tau faʻifaʻitaki ki ai. (Hepelū 11:30, 31, 39, 40; Siōsiua 2:1-21; 6:1-25) Naʻe aʻu ʻo ne hoko foki ko e taha ʻo e ngaahi kui fefine ʻa e Mīsaiá.—Mātiu 1:5, 16.
10. Naʻe makatuʻunga ʻi he hā ʻa hono tali ʻo e kau muli ʻi ʻIsilelí?
10 Naʻe tali lelei ʻa e kakai naʻe ʻikai ko e kau ʻIsilelí ki he Fonua ʻo e Talaʻofá ʻo fakatatau mo ʻenau feinga ke fakahōifua ki he ʻOtua moʻoní. Naʻe tala ki he kau ʻIsilelí ke ʻoua te nau feohi, pea tautefito ki he feohi fakalotu, mo kinautolu naʻe ʻikai te nau tauhi ʻa Sihová. (Siōsiua 23:6, 7, 12, 13; 1 Tuʻi 11:1-8; Palōvepi 6:23-28) Kaekehe, naʻe talangofua ʻa e kau nofo hili tokolahi naʻe ʻikai ko e kau ʻIsilelí ki he ngaahi lao tefitó. Ko ha niʻihi kehe naʻa nau hoko ko e kau ului kuo kamu, pea naʻe talitali lelei kakato kinautolu ʻe Sihova ʻi he tuʻunga ko e kau mēmipa ʻo ʻene fakatahaʻangá.—Livitikō 20:2; 24:22; Nōmipa 15:14-16; Ngāue 8:27.a
11, 12. (a) Naʻe totonu ke fēfē ʻa e feangai ʻa e kau ʻIsilelí mo e kau lotu mulí? (e) Ko e hā ʻe fiemaʻu nai ai ke tau ʻai ke fakahoko lelei ange ʻetau muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sihová?
11 Naʻe tataki ʻe he ʻOtuá ʻa e kau ʻIsilelí ke nau faʻifaʻitaki ki he anga ʻo ʻene fakakaukau ʻo kau ki he kau lotu mulí: “Ko e muli ʻoku ʻāunofo kiate kimoutolu ʻe tatau kiate kimoutolu mo e tupu ʻi he fonua; pea te ke ʻofa kiate ia hange ko hoʻo ʻofa kiate koe; he naʻa mou nofo muli ʻi he fonua ko Isipite.” (Livitikō 19:33, 34; Teutalōnome 1:16; 10:12-19) Neongo ʻoku ʻikai te tau kei ʻi he malumalu ʻo e Laó, ka ʻoku tau ako ha meʻa mei he meʻá ni. ʻOku faingofua ke tō ki he tauhele ko e fehiʻa mo fakafili kiate kinautolu ʻo ha faʻahinga kakai, ha puleʻanga, pe ha sivilaise kehe. Ko ia ai, ʻoku lelei ke tau ʻeke: ‘ʻOku ou feinga ke toʻo atu meiate au ʻa e ngaahi hehema ki he fehiʻa peheé, ʻo muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sihová?’
12 Naʻe maʻu ʻe he kau ʻIsilelí ha fakamoʻoni hā mai ʻo e talitali lelei ʻe he ʻOtuá. Naʻe lotu ʻa Tuʻi Solomone ʻo pehē: “Pea koeʻuhi ko e muli foki, ʻa ia ʻoku ʻikai ke kau ki ho kakai Isileli, ka haʻu ia mei ha fonua mamaʻo koeʻuhi ko ho huafa . . . ʻio, ka haʻu ia ʻo lotu ki he fale ni; ke fanongo ʻa e ʻAfiona mei langi . . . koeʻuhiā ke ʻilo ho huafa ʻe he ngaahi kakai ʻo mamani, ke nau ʻapasia ki he ʻAfiona.”—1 Tuʻi 8:41-43; 2 Kalonikali 6:32, 33.
13. Ko e hā naʻe fai ai ʻe he ʻOtuá ha tokonaki ke liliu ʻene feangai mo ʻIsilelí?
13 ʻI he lolotonga ʻa hono kei ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa ʻIsileli ko ʻene kakaí pea ʻi heʻene fai peheé naʻá ne maluʻi ai ʻa e hohoko ʻe tupu mei ai ʻa e Mīsaiá, naʻe kikiteʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi liliu mahuʻinga. Ki muʻa atu ai, ʻi he loto-lelei ʻa ʻIsileli ke kau ki he fuakava ʻo e Laó, naʻe fakangofua ʻe he ʻOtuá ke nau hoko ko e tupuʻanga ʻo e “tuʻunga tuʻi taulaʻeiki, ko e kakai tapu.” (ʻEkisoto 19:5, 6) Ka naʻe fakahāhā ʻe ʻIsileli ʻa e taʻeangatonu ʻi he ngaahi senituli lahi. Ko ia naʻe kikiteʻi ʻe Sihova te ne fai ha fuakava foʻou pea ʻi he malumalu ʻo iá ko kinautolu ʻe faʻuʻaki ʻa e “fale ʻo Isileli” ʻe fakamolemole ʻa ʻenau halá mo e angahalá. (Selemaia 31:33, 34) Naʻe tuku tauhi ʻa e fuakava foʻou ko iá ki he Mīsaiá, ʻa ia ko ʻene feilaulaú naʻá ne fakamaʻa moʻoni ai mei he tokolahi ʻa e angahalá.—ʻAisea 53:5-7, 10-12.
Kau ʻIsileli ʻi Hēvani
14. Ko e “Isileli” foʻou fē naʻe tali lelei ʻe Sihová, pea anga-fēfē?
14 ʻOku tokoni kiate kitautolu ʻa e Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané ke tau maʻu ʻa e mahino ki he anga hono fakahoko ʻa e ngaahi meʻá ni hono kotoa. Ko Sīsū ko e Mīsaiá ia, ʻa ia ko ʻene pekiá naʻá ne fakakakato ʻa e Laó mo fakatoka ha makatuʻunga ki he fakamolemoleʻi kakato ʻo e angahalá. Naʻe ʻikai ke pau ke te hoko ko ha tokotaha Siu moʻoni kuo kamu ʻi he kakanó kae toki maʻu ʻa e ʻaonga ko iá. ʻIkai. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻo pehē, ʻi he fuakava foʻoú, “ko e Siu moʻoni ia ʻoku Siu ʻi loto, pea ko e kamu moʻoni ʻa e kamu ʻo e loto, ʻa ia ʻoku tuʻunga ʻi ha laumalie ʻo ʻikai ʻi ha tohi.” (Loma 2:28, 29; 7:6) Naʻe maʻu ʻa e fakamolemolé ʻe kinautolu naʻa nau tui ki he feilaulau ʻa Sīsuú, pea naʻe hōifua ʻa e ʻOtuá kiate kinautolu ʻi honau tuʻunga ko e ‘kau Siu ʻi he laumālie,’ ʻa ia ʻoku faʻuʻaki kinautolu ʻa e puleʻanga fakalaumālie ʻoku ui ko e “Isileli oe Otua.”—Kalētia 6:16, PM.
15. Ko e hā ʻoku ʻikai ko ha meʻa mahuʻinga ai ʻa e puleʻanga naʻe fanauʻi ai kitá ke te hoko ai ko e konga ʻo e ʻIsileli fakalaumālié?
15 ʻIo, naʻe ʻikai ke fakatuʻunga ʻa hono tali kita ki he ʻIsileli fakalaumālié ʻi hoto fanauʻi ʻi ha fonua pe faʻahinga kakai pau. Ko e kau Siu moʻoni ʻa e niʻihi, ʻo hangē ko e kau ʻapositolo ʻa Sīsuú. Ko e niʻihi kehe ko e kau Senitaile taʻekamu, ʻo hangē ko e ʻōfisa ʻo e kau tau Lomá ko Koliniusi. (Ngāue 10:34, 35, 44-48) Naʻe totonu ʻa e lea ʻa Paula fekauʻaki mo e ʻIsileli fakalaumālié: “Oku ikai ai ha Kiliki be ha Jiu, ha kamu be ha taekamu, ha muli, be ha Sitia, ha bobula, be ha tauataina.” (Kolose 3:11, PM) Naʻe hoko ʻa kinautolu kuo paniʻaki ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá “ko e haʻa fili, ko e tuʻunga taulaʻeiki fakatuʻi, ko e kakai tapu, ko e faʻahinga ʻoku maʻane meʻa tonu.”—1 Pita 2:9; fehoanaki mo ʻEkisoto 19:5, 6.
16, 17. (a) Ko e hā ʻa e ngafa ʻoku fakahoko ʻe he kau ʻIsileli fakalaumālié ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá? (e) Ko e hā ʻoku feʻungamālie ai ke fai ha lave kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke kau kinautolu ki he ʻIsileli ʻo e ʻOtuá?
16 Ko e hā ʻa e ʻamanaki ʻoku maʻu ʻe he kau ʻIsileli fakalaumālié ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá? Naʻe tali ʻe Sīsū: “Naʻi fanga sipi toko siʻi, ʻoua ʻe manavahe; he kuo finangalo ʻe hoʻomou Tamai ke ʻatu kiate kimoutolu ʻa e puleʻanga.” (Luke 12:32) Ko e faʻahinga kuo paní, ʻa ia ko “[hoʻonautolu] kolo ʻoku tuʻu ʻi langi,” te nau hoko ko e kaungāʻea mo e Lamí ʻi he pule ʻi hono Puleʻangá. (Filipai 3:20; Sione 14:2, 3; Fakahā 5:9, 10) ʻOku fakahaaʻi ʻi he Tohitapú ko e faʻahinga ko ʻení “naʻe silaʻi mei he matakali fulipē ʻo haʻa Isileli” pea “naʻe fakatau mei he kakai, ko e fuatapu maʻa e ʻOtua mo e Lami.” Ko honau tokolahí ko e toko 144,000. Kaekehe, ʻi he hili ʻa e fakamatala ki he ʻosi ʻa hono silaʻi ʻo e fika ko ʻení, ʻoku fakahā mai ʻe Sione ha kulupu kehe ia—“ko e fuʻu kakai lahi, ʻa ia ʻe ʻikai lava ʻe ha taha hono lau, ko ha kakai mei he puleʻanga kotoa pē, mo e ngaahi matakali, mo e ngaahi faʻahinga, mo e ngaahi lea.”—Fakahā 7:4, 9; 14:1-4.
17 ʻE fifili nai ha niʻihi: ‘Kae fēfē ʻa e laui miliona ʻa ia ʻoku ʻikai te nau kau ki he ʻIsileli fakalaumālié, ʻo hangē ko kinautolu te nau hao moʻui atu nai mei he mamahi lahí ʻi he tuʻunga ko e fuʻu kakai lahi? Ko e hā ʻa e ngafa ʻoku nau fakahoko he ʻahó ni ʻi he felāveʻi mo e tokosiʻi ko e toenga ʻo e ʻIsileli fakalaumālié?’b
Kau Muli ʻi he Ngaahi Kikité
18. Ko e hā ʻa e meʻa naʻá ne ʻai ʻa ʻIsileli ke nau foki mei honau kapusi ki Pāpiloné?
18 ʻI he fakakaukau atu ki he taimi naʻe ʻi he malumalu ai ʻo e fuakava ʻo e Laó ʻa ʻIsileli ka naʻe ʻikai te nau tauhi iá, ʻoku tau ʻilo naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ke ne tuku ke fakalala ʻa ʻIsileli ʻe he kau Pāpiloné. ʻI he 607 K.M., naʻe taki pōpula ʻa ʻIsileli ki he taʻu ʻe 70. Pea naʻe toe fakatau mai ʻe he ʻOtuá ʻa e puleʻangá. Naʻe toki foki ha toenga ʻo e kau ʻIsileli moʻoní ki honau fonuá, ʻi he taki ʻa Kōvana Seluipēpelí. Ko e kau pule ʻo Mītia mo Peasiá ʻa ia naʻa nau ikunaʻi ʻa Pāpilone, naʻa nau tokoniʻi ʻa e fakafoki ʻa e kau pōpula naʻe kapusi mei honau fonuá ʻaki ʻa e ngaahi tokonaki naʻe fai. Naʻe kikiteʻi ʻe he tohi ʻAiseá ʻa e ngaahi meʻa ko ʻeni naʻe hokó. (ʻAisea 1:1-9; 3:1-26; 14:1-5; 44:21-28; 47:1-4) Pea ʻoku ʻomai ʻe ʻĒsela ʻa e ngaahi fakaikiiki fakahisitōlia ʻo fekauʻaki mo e foki ko iá.—ʻĒsela 1:1-11; 2:1, 2.
19. ʻI he fekauʻaki mo e fakafoki ʻo ʻIsilelí, ko e kikite fē naʻe fakahā ʻe kau ki ai ʻa e kau mulí?
19 Kaekehe, ʻi hono kikiteʻi ʻo kau ki hono toe fakatau mai mo e fakafoki ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá, naʻe fai pē ʻe ʻAisea ʻa e kikite fakaʻohovale ko ʻení: “Pea ʻe fononga mai ʻani puleʻanga ki hoʻo maama, moni tuʻi ki he malama ʻa hoʻo hopo hake.” (ʻAisea 59:20; 60:3) ʻOku ʻikai ke ʻuhinga ʻeni ia ki ha kau muli tokosiʻi pē naʻe talitali lelei, ʻo fakatatau ki he lotu ʻa Solomoné. Naʻe tuhu ʻa ʻAisea ia ki ha liliu angakehe ʻi he tuʻungá. Ko e “ʻani puleʻanga” te nau ngāue fakataha mo e ngaahi foha ʻo ʻIsilelí: “Pea ʻe langa ho ngaahi ʻa ʻe he hakoʻi muli, pea ko honau ngaahi tuʻi ʻe nofo ke ʻaonga kiate koe: Moʻoni naʻa ku taaʻi koe ʻi heʻeku ʻita, ka ʻi heʻeku ʻofa kuo u fakaʻatuʻi koe.”—ʻAisea 60:10.
20, 21. (a) Ko e hā ʻa e faitatau ʻoku tau maʻu ʻi onopooni ʻo kau ki he foki ʻa ʻIsileli mei he nofo fakapōpulá? (e) ʻI he hili iá, naʻe anga-fēfē ʻa hono tānaki mai ʻa e ‘ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine’ ki he ʻIsileli fakalaumālié?
20 ʻI he ngaahi tafaʻaki lahi, ko e ʻalu mo e foki ko ia ʻa e kau ʻIsilelí mei honau kapusí kuo ʻi ai ʻa hono faitatau ʻi onopooni mo ʻIsileli fakalaumālie. Ki muʻa ʻi he Tau I ʻa Māmaní, naʻe ʻikai ke fehoanaki-mālie mo e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻa e toenga ʻo e kau Kalisitiane paní; naʻa nau kei piki ki he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi tōʻonga ʻe niʻihi mei he ngaahi siasi ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. Pea ʻi he lolotonga ʻa e manavahē tōtuʻa he taú pea ʻi he fakalanga ʻe he niʻihi ʻo e haʻa-faifekaú, naʻe iku ʻo tuku pilīsone taʻetotonu ai ʻa e kau takimuʻa ʻi he lotolotonga ʻo e toenga ʻo e ʻIsileli fakalaumālié. ʻI he ʻosi ʻa e taú, ʻi he 1919 T.S., naʻe tuku ange pea mo fakatonuhiaʻi ʻa e kau pani ko iá naʻe ʻi he pilīsone moʻoni. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he meʻa ko ʻení naʻe fakatauʻatāinaʻi ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá mei he nofo fakapōpula ki Pāpilone ko e Lahi, ko e ʻemipaea ʻi māmani lahi ʻo e lotu loí. Naʻe ʻalu atu ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ke toe langa hake mo nofoʻi ʻa e palataisi fakalaumālie.—ʻAisea 35:1-7; 65:13, 14.
21 Naʻe fakahaaʻi ʻeni ʻi he fakamatala ʻa ʻAiseá: “ʻOku nau tanaki fakataha, ʻoku nau haʻu kiate koe: ʻOku haʻu ho ngaahi foha mei he mamaʻo, pea ko ho ngaahi ʻofefine ʻe fafa fakavakavaka. Ko e taimi ko ia te ke sio ki ai, pea maama ho fofonga, pea ʻe toutou ho loto ʻo fano; ʻE leʻeia mai kiate koe ʻa e mahu ʻo e tahi, ʻe haʻu kiate koe ʻa e koloa ʻo e ngaahi puleʻanga.” (ʻAisea 60:4, 5) ʻI he ngaahi hongofuluʻi taʻu hono hoko atu aí, naʻe hokohoko ʻa e ōmai ʻa e ‘ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine,’ ʻo paniʻaki ʻa e laumālié ke maʻu ʻa e ngaahi tuʻunga naʻe toe ʻi ʻIsileli fakalaumālié.
22. Kuo hoko fēfē ʻa e “kau muli” ke nau ngāue fakataha mo e kau ʻIsileli fakalaumālié?
22 Kae fēfē ʻa e ‘hakoʻi muli ʻa ia te nau langa homou ngaahi ʻā’? Kuo hoko mo ʻeni foki ʻi hotau taimí. ʻI he faifai atu pē pea hoko ke kakato ʻa e ui ʻo e toko 144,000, naʻe kamata ke ʻaukolo mai ha fuʻu kakai mei he ngaahi puleʻanga kotoa pē ke nau lotu fakataha mo ʻIsileli fakalaumālie. Ko e faʻahinga foʻofoʻou ko ʻení kuo nau maʻu ʻa e ʻamanaki tuʻunga ʻi he Tohitapú ko e moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisi. Neongo ʻe faifai atu pē pea te nau ʻi he feituʻu kehe ʻo fai ai ʻenau ngāue loto-tōnungá, kuo nau fiefia pē ke tokoni ki he toenga ʻo e kau paní ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá.—Mātiu 24:14.
23. Ko e hā ʻa hono lahi ʻo e tokoni ʻa e “kau muli” ki he kau paní?
23 ʻI he ʻahó ni, kuo lahi hake ʻi he toko 4,000,000 ko e “kau muli,” fakataha mo e toenga ʻo e faʻahinga ʻa ia ‘ko hoʻonautolu kolo ʻoku tuʻu ʻi langi,’ ʻoku nau fakamoʻoniʻi ʻenau anga-līʻoa kia Sihová. Ko e tokolahi ʻo kinautolu, ko e kakai tangata mo e kakai fefine, kau talavou mo e kau taʻumotuʻa, ʻoku nau kau ki he ngāue fakamalanga taimi-kakató ʻi he tuʻunga ko e kau taaimuʻa. ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi fakatahaʻanga ʻoku lahi hake ʻi he 66,000, ko e kau muli ko iá ʻoku nau fua ʻa e ngaahi fatongia ʻi he tuʻunga ko e kau mātuʻa mo e kau sevāniti. ʻOku fiefia ʻa e toenga ʻo e kau paní ʻi he meʻa ko ʻení, ʻo nau sio ai ki hono fakahoko ʻo e ngaahi lea ʻa ʻAiseá: “Pea ʻe tuʻu ʻa e kau muli ʻo fafanga hoʻomou ngaahi takanga, pea ko e hakoʻi kehe ʻe fakaʻuli hoʻomou palau, mo tauhi hoʻomou ngaahi ngoue vaine.”—ʻAisea 61:5.
24. Ko e hā ʻoku fakalototoʻaʻi ai kitautolu ʻe he feangai ʻa e ʻOtuá mo ʻIsileli pea mo e niʻihi kehe ʻi he kuo hilí?
24 Ko ia ai, tatau ai pē pe ko e fē ʻa e fonua ʻi māmani ʻokú ke tangataʻifonua ai, pe ko ha taha nofo hili koe ki ai, pe ko ha taha kumi hūfanga koe, ʻoku ʻi ai hao faingamālie maʻongoʻonga ke hoko ko ha tokotaha muli fakalaumālie ʻa ia ʻoku talitali loto-lelei mo māfana ʻe he Tokotaha Aoniu. ʻOku kau ki heʻene talitali leleí ʻa e malava ke maʻu ʻa e ngaahi monū ʻi heʻene ngāué fakatouʻosi ʻi he taimí ni pea ki he kahaʻu taʻengata.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e meʻa ki he ngaahi faikehekehe ʻo e “ʻāunofo,” “nofo hili,” “sola,” mo e “muli,” sio ki he Insight on the Scriptures, voliume 1, peesi 72-5, 849-51, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Naʻe lahi hake ʻi he toko 10,600,000 naʻe haʻu ki he fakamanatu fakataʻu ʻo e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí naʻe fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he 1991, ka ko e toko 8,850 pē naʻa nau taku ʻoku nau kau ki he toenga ʻo e ʻIsileli fakalaumālié.
Naʻá Ke Fakatokangaʻi ʻEni?
◻ Naʻe anga-fēfē ʻa hono ʻomai ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻamanaki ko ia te Ne tali ʻa e kakai mei he ngaahi puleʻanga kotoa pē?
◻ Ko e hā ʻokú ne fakahā naʻe lava ke ʻunuʻunu atu ki he ʻOtuá ʻa e kakai kehe mei heʻene kakai makehe, ko ʻIsilelí?
◻ Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahā ʻe he ʻOtuá ʻi he kikite ʻe fakakau ʻe he kau mulí kinautolu ki he kau ʻIsilelí?
◻ Ko e hā kuo faitatau mo e foki ʻa ʻIsileli mei he kapusi ki Pāpiloné, pea kuo anga-fēfē ʻa e kau ki ai ʻa e “kau muli?”
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Naʻe lotu ʻa e Tuʻi ko Solomoné ʻo fekauʻaki mo e kau muli te nau haʻu ke lotu kia Sihova