Neongo ʻa e Loto-Mamahí, ka ʻOku ʻi Ai ʻEtau ʻAmanaki
“Oku ʻikai te mau loto foki ke mou mūnoa, kainga, ʻi he meʻa ki he kakai kuo mohe; ke ʻoua te mou mamahi ʻo hange ko e kakai kehe, ʻa ia ʻoku ʻikai haʻanau ʻamanaki.”—1 TESALONAIKA 4:13.
1. Ko e hā ʻoku hokosia tuʻumaʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá?
KUO mole atu ha tokotaha naʻá ke ʻofa ai ʻi he maté? Tatau ai pē pe ko ho taʻu fiha, ko e tokolahi taha ʻo kitautolú naʻa tau loto-mamahi ʻi he mole atu ʻa ha kāinga pe ha kaumeʻa. Mahalo ko haʻo kui, pe mātuʻa, pe hoa mali, pe ha tama. ʻOku fakatupu maʻu pē ʻa e maté ʻe he taʻumotuʻá, mahakí mo e ngaahi fakatuʻutāmakí. Ko e faihiá, fakamālohí, mo e taú ʻoku tānaki atu ia ki he moʻui mamahí mo e loto-mamahí. ʻI he taʻu kotoa pē ʻi māmani lahi, ko e ʻavalisi ʻo e kakai ʻoku maté ʻoku lahi hake ia ʻi he toko 50 miliona. Ko e ʻavalisi fakaʻaho ʻi he 1993 naʻe toko 140,250. Ko e mole ʻa e moʻuí ʻi he maté ʻokú ne uesia ʻa e ngaahi kaumeʻá mo e fāmilí, pea ʻoku loloto ʻa e ongoʻi ʻo e mole atú.
2. Ko e hā ʻoku hā ngalikehe ʻo fekauʻaki mo e mate ʻa e fānaú?
2 ʻIkai ʻoku lava ke tau kaungāmamahi mo e ongo mātuʻa ʻi California, U.S.A., ʻa ia naʻe fakatupu-mamahi ʻa e mole atu ʻa hona ʻofefine feitama ʻi ha fakatuʻutāmaki ʻa ha motokā? Naʻe hoko fakatuʻupakē, ʻo mole ai ʻa hona ʻofefiné naʻe toko taha pē mo e pēpē naʻe mei hoko ko hona ʻuluaki mokopuná. Ko e husepāniti ʻo e pekiá kuo mole ʻa hono uaifí mo hono ʻuluaki foha pe ʻofefiné. Ke faingataʻaʻia ʻa e ongo mātuʻá ʻi he mate haʻana tama, tatau ai pē pe ʻoku kei siʻi pe taʻumotuʻa, ʻoku ngalikehe ia. ʻOku ngalikehe ke ʻuluaki mate ʻa e fānaú ia ʻi heʻenau ongo mātuʻá. ʻOku tau saiʻia kotoa pē ʻi he moʻuí. Ko ia ai, ʻoku moʻoni ko e maté ko ha fili ia.—1 Kolinitō 15:26.
Maʻunimā ʻe he Maté ʻa e Fāmili ʻo e Tangatá
3. Naʻe anga-fēfē ʻa hono uesia nai ʻo ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he mate ʻa ʻĒpelí?
3 Talu mei he angatuʻu ʻa ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, ko ʻĀtama mo ʻIví, kuo pule leva ʻo hangē ha ongo tuʻí ʻa e angahalá mo e maté ʻi he taʻu nai ʻe ono afe ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá. (Loma 5:14; 6:12, 23) ʻOku ʻikai ke fakahā mai ʻe he Tohitapú ia kiate kitautolu ʻa e meʻa naʻá na fai ʻi hono fakapoongi ʻo ʻena tamasiʻi ko ʻĒpelí ʻe hono taʻokete ko Keiní. ʻOku lahi ange ʻi he ʻuhinga ʻe tahá, naʻe pau ko ha meʻa fakamamahi ʻaupito ia kiate kinaua. Ko e ʻuluaki taimi ʻeni, naʻá na sio ai ki he mate ʻa e tangatá, ʻa ia naʻe hoko tonu ʻi hona fohá. Naʻá na sio ki he fua ʻo ʻena angatuʻú mo ʻena hokohoko atu hono ngāuehalaʻaki ʻa e tauʻatāina ke filí. Ko Keini, neongo ʻa e ngaahi fakatokanga mei he ʻOtuá, naʻá ne fili ke fai ʻa e fuofua tāmate pē ʻo hono tehiná. ʻOku tau ʻilo kuo pau naʻe uesia loloto ʻa ʻIvi ʻi he mate ʻa ʻĒpelí koeʻuhi ʻi heʻene fāʻeleʻi ʻa Setí, naʻá ne pehē: “Kuo tuʻutuʻuni maʻaku ʻe he ʻOtua ha hako ʻe taha ke fetongi ʻa Epeli, ʻa ia ne tamateʻi ʻe Keini.”—Sēnesi 4:3-8, 25.
4. Ko e hā naʻe ʻikai ke malava ai ʻa e talatupuʻa ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ke hoko ko ha fakafiemālie ʻi he hili ʻo e mate ʻa ʻĒpelí?
4 Naʻe sio foki ʻa ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá ki he moʻoni ʻo e tautea kinaua ʻe he ʻOtuá—kapau te na angatuʻu mo talangataʻa, ko e moʻoni te na “mate.” Neongo ʻa e loi ʻa Sētané, ʻoku hā mahino ko e talatupuʻa ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú naʻe teʻeki ai ke kamata ia, ko ia naʻe ʻikai lava ke na maʻu ha fakafiemālie loi mei ai. Naʻe pehē ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama: “Te ke . . . foki ki he kelekele ʻa ia naʻe toʻo koe mei ai: he ko e efu koe, pea ko e efu te ke foki ki ai.” Naʻe ʻikai te ne lave ki ha moʻui ʻi he kahaʻú ʻi he tuʻunga ko ha soulu taʻefaʻamate ʻi hēvani, heli, Limbo, pulekatolio, pe ko ha toe feituʻu kehe. (Sēnesi 2:17; 3:4, 5, 19) ʻI he tuʻunga ko e soulu moʻui naʻe faiangahalá, ʻe faifai atu pē ʻo mate ʻa ʻĀtama mo ʻIvi pea ʻikai ke toe ʻi ai. Naʻe fakamānavaʻi ʻa Tuʻi Solomone ke ne tohi: “He ko e kau moʻui ʻoku nau ʻilo ai pe te nau pekia: ka ko e kau pekia ʻoku ʻikai te nau ʻilo ha momoʻi meʻa, pea ʻoku ʻikai te nau kei sio totongi: he kuo mole ʻa e manatu kiate kinautolu. Ko ʻenau ngaahi ʻofa foki, mo ʻenau ngaahi fehiʻa, mo ʻenau ngaahi meheka, kuo loa pe ʻenau mole; pea ʻoku ʻikai hanau kei kaunga ʻo taʻengata ʻi he meʻa kehekehe ʻoku fai ʻi he lalo laʻa.”—Koheleti 9:5, 6.
5. Ko e hā ʻa e ʻamanaki moʻoni ki he kau maté?
5 Ko ha moʻoni lahi ē ʻa e ngaahi lea ko iá! Ko e moʻoni, ko hai ʻoku malava ke ne manatuʻi ʻa e ngaahi kui ʻi he taʻu ʻe uangeau pe tolungeau ʻi he kuo hilí? Naʻa mo honau ngaahi faʻitoká ʻoku ʻikai ke ʻiloʻi pe kuo loa hono liʻaki. ʻOku ʻuhinga iá ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻamanaki ki he faʻahinga kuo mate naʻa tau ʻofa aí? ʻIkai ʻaupito. Naʻe pehē ʻe Māʻata kia Sīsū ʻo fekauʻaki mo hono tuongaʻane naʻe mate, ko Lasalosí: “ʻOku ou ʻilo te ne toetuʻu ʻi he Toetuʻu ʻi he ʻaho fakamui.” (Sione 11:24) Naʻe tui ʻa e kakai Hepeluú ʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e kau maté ʻi ha taimi ʻi he kahaʻú. Ka neongo ia, naʻe ʻikai ke taʻofi ai ʻa ʻenau loto-mamahi ʻi he mole ʻa ha taha naʻa nau ʻofa ai.—Siope 14:13.
Ko e Faʻahinga Anga-Tonu Naʻa Nau Loto-Mamahi
6, 7. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe ʻĒpalahame mo Sēkopé ʻi he hoko ʻa e maté?
6 Ki muʻa ʻi he meimei taʻu ʻe fā afe kuo hilí, ʻi he mate ʻa e uaifi ʻo ʻĒpalahame ko Selá, “naʻe haʻu ʻa Epalahame ke fetuki koeʻuhi ko Sela, pea ke tengihia ia.” Naʻe fakahā ʻe he sevāniti anga-tonu ko ia ʻa e ʻOtuá ʻa ʻene ngaahi ongoʻi loloto ʻi he mole ʻa hono uaifi mateaki ʻofeiná. Neongo ko e tangata loto-toʻa ia ʻi heʻene ngāué, ka naʻe ʻikai te ne mā ke fakahā ʻene loto-mamahí ʻaki ʻene tangi.—Sēnesi 14:11-16; 23:1, 2.
7 Naʻe meimei tatau pē mo Sēkope. ʻI hono kākaaʻi ia ke tui ko hono foha ko Siosefá naʻe tāmateʻi ʻe ha manufekaí, ko e hā naʻá ne faí? ʻOku tau lau ʻi he Sēnesi 37:34, 35: “Pea hae ʻe Sekope hono ngaahi kofu, ʻo ne vala tauangaʻa ʻo ne tengihia hono foha ʻo ʻaho lahi. Pea naʻe tutuʻu kotoa pe hono ngaahi foha mo honau ngaahi ʻofefine ke fakafiemalie ki ai: ka naʻe ʻikai te ne tali ʻenau fakafiemalie; ʻo ne pehe, Kau ʻalu hifo tangi pe ki hoku foha ki Hetesi. Naʻe pehe hono tengihia ia ʻe heʻene ʻeiki.” ʻIo, ʻoku fakatou fakaetangata mo fakaenatula pē ia ke fakahā ʻa e loto-mamahi ʻi he mate ha taha ʻokú te ʻofa ai.
8. Naʻe anga-fēfē ʻa hono faʻa fakahāhā ʻe he kau Hepeluú ʻa ʻenau loto-mamahí?
8 ʻOku fakakaukau nai ʻa e niʻihi ʻi he fakafehoanaki ki he ngaahi tōʻonga ʻi onopooní pe fakalotofonuá, ko e meʻa naʻe fai ʻe Sēkopé naʻe tōtuʻa pea mo fakatoʻoaloto. Ka naʻe kehe ʻa e taimi mo e sivilaise naʻe tupu hake ai ʻa Sēkopé ia. Ko e fakahā ʻo ʻene loto-mamahí—ko e vala tauangaʻá—ko e fuofua lave ia ki he meʻá ni ʻi he Tohitapú. Kae kehe, hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, naʻe fakahāhā foki ʻa e tengihiá ʻaki ʻa e fākafoa, ʻi hono faʻu ʻa e ngaahi taʻanga tangi pea mo e tangutu ʻi he efuefú. ʻOku hā māhino naʻe ʻikai ke taʻofi ʻa e kau Hepeluú mei heʻenau ngaahi fakahāhā moʻoni ʻa e loto-mamahí.a—ʻIsikeli 27:30-32; ʻĒmosi 8:10.
Loto-Mamahí ʻi he Taimi ʻo Sīsuú
9, 10. (a) Ko e hā naʻe hoko kia Sīsū ʻi he mate ʻa Lasalosí? (e) Ko e hā ʻoku tau ʻilo ʻo fekauʻaki mo Sīsū ʻi he meʻa naʻe hoko kiate iá?
9 Ko e hā ʻoku lava ke tau leaʻaki ʻo kau ki he muʻaki kau ākonga ʻa Sīsuú? Ko e fakatātaá, ʻi he mate ʻa Lasalosí, naʻe mamahi ʻa hono ongo tuofāfine ko Māʻata mo Melé ʻo na tangi-ʻa-loʻimata heʻene maté. Ko e hā naʻe hoko ki he tangata haohaoa ko Sīsuú ʻi heʻene aʻu ki hona ʻapí? ʻOku fakamatala ʻe Sione ʻo pehē: “Pea ʻi he hoko leva ʻa Mele ki he potu naʻe ʻi ai ʻa Sīsū, ʻo ne mamata kiate ia, naʻa ne hinga atu ki hono vaʻe, ʻo ne pehē kiate ia, ʻEiki, ka ne ke ʻi heni, pehē ne ʻikai pekia siʻoku tuongaʻane. Pea ʻi he meʻa ʻa Sīsu kiate ia ʻoku ne tangi, mo kinautolu naʻe haʻu mo ia, ʻa haʻa Siu, ʻoku nau tangi, naʻa ne ʻita ʻi hono laumalie, mo ne fakatekelili, pea ne pehē, Kuo mou telio ia ʻi fē? Pea na pehē ange, ʻEiki, ke ke meʻa mai, ʻo meʻa ki ai. Naʻe tutulu ʻa Sīsū.”—Sione 11:32-35.
10 “Naʻe tutulu ʻa Sīsū.” ʻOku fakatupuʻilo lahi ʻa e ngaahi lea siʻi ko ʻení ʻo fekauʻaki mo e anga-ʻofa ʻa Sīsuú, ʻene kaungāmamahí, mo ʻene ngaahi ongoʻí. Neongo naʻá ne ʻilo lelei ki he ʻamanaki ʻo e toetuʻú, naʻe “tagi a Jisu.” (Sione 11:35, PM) ʻOku hoko atu ʻa e fakamatalá ʻo pehē ko e kau mamatá naʻa nau pehē: “Vakai ā: ta naʻe lahi ʻene ʻofa kiate ia [Lasalosi]!” Ko e moʻoni, kapau naʻe tangi ʻa e tangata haohaoa ko Sīsuú ʻi he mole atu ʻo ha kaumeʻa, ʻoku ʻikai ko ha meʻa fakamā ia ki ha tangata pe ko ha fefine ke mamahi mo tangi ʻi he ʻahó ni.—Sione 11:36.
Ko e Hā ʻa e ʻAmanaki ki he Kau Maté?
11. (a) Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu ʻoku fekauʻaki mo e tengihiá? (e) Ko e hā ʻoku ʻikai te tau loto-mamahi ai ʻo hangē ko kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha ʻamanakí?
11 Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu ko ʻení? Ko e anga ia ʻo e tangatá pea ʻoku fakaenatula ke loto-mamahi pea ʻoku ʻikai totonu ke tau ongoʻi mā ke fakahāhā ʻa ʻetau loto-mamahí. Neongo hono fakasiʻisiʻi ia ʻe he ʻamanaki ʻo e toetuʻú, ka ʻoku kei hoko pē ʻa e mate ʻa ha taha naʻá te ʻofa ai ko ha mole ʻoku fakatupu loto-mafasia, ʻa ia ʻoku maongo loloto ʻaupito. Ko e ngaahi taʻu, mahalo ko e ngaahi hongofuluʻi taʻu, ʻo e feohi vāofi mo e fetokoniʻaki ʻoku ngata fakafokifā mo fakamamahi ia. Ko e moʻoni ia, ʻoku ʻikai te tau loto-mamahi ʻo hangē ko kinautolu ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻanau ʻamanakí pe ko e faʻahinga ʻoku loi ʻa ʻenau ngaahi ʻamanakí. (1 Tesalonaika 4:13) ʻOku ʻikai ke takihalaʻi foki kitautolu ʻe ha ngaahi talatupuʻa ʻo fekauʻaki mo ha maʻu ʻe he tangatá ha soulu taʻefaʻamate pe hokohoko atu ʻa e moʻuí ia ʻi ha sino kehe. ʻOku tau ʻilo naʻe talaʻofa ʻe Sihova ʻa e ‘ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou, ʻa ia ʻe nofoʻanga ai ʻa maʻoniʻoni.’ (2 Pita 3:13) Ko e ʻOtuá “te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei [hotau] mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa.”—Fakahā 21:4.
12. Naʻe anga-fēfē hono fakahā ʻe Paula ʻa ʻene tui ki he toetuʻú?
12 Ko e hā ʻa e ʻamanaki ki he faʻahinga kuo nau maté?b Naʻe fakamānavaʻi ʻa e tangata-tohi Kalisitiane ko Paulá ke ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e fakafiemālie mo e ʻamanaki ʻi heʻene tohi: “Ta kuo fakakaʻanga mo e fili fakamui, ʻa Mate.” (1 Kolinitō 15:26) ʻOku pehē ʻe he New English Bible: “Ko e fili fakamuimui ke fakaʻauhá ko e maté.” Ko e hā ʻoku fuʻu fakapapauʻi ai ʻe Paula ʻa e meʻa ko iá? Koeʻuhi he naʻá ne ʻosi liliu pea naʻe akoʻi ia ʻe ha tokotaha naʻe toetuʻu mei he maté, ko Sīsū Kalaisi. (Ngāue 9:3-19) Ko e ʻuhinga ia naʻe toe lava ai ʻe Paula ke pehē: “He ko e meʻa ʻi he fou mai ʻi ha tangata [ʻĀtama] ʻa e mate, pea fou mai ʻi ha tangata [Sīsū] foki ʻa e toetuʻu ʻo e pekia. ʻIo, hange tofu pe ʻoku mate kotoa pe ʻia Atama, pehe foki ʻe fakamoʻui hake kotoa pe ʻia Kalaisi.”—1 Kolinitō 15:21, 22.
13. Ko e hā naʻe fai ʻe he kau fakamoʻoni sio pau ki he toetuʻu ʻa Lasalosí?
13 ʻOku tau maʻu mei he ngaahi meʻa naʻe akoʻi ʻe Sīsuú ʻa e fiemālie lahi mo e ʻamanaki ki he kahaʻú. Hangē ko ʻení, ko e hā naʻá ne fai kia Lasalosí? Naʻá ne ʻalu ki he fonualoto ʻa ia naʻe fakatokoto ai ʻa e sino ʻo Lasalosí ʻi he ʻaho ʻe fā. Naʻá ne lotu, “pea hili ʻene folofola pehē, pea ne kalanga leʻo lahi, Lasalosi, tuʻu mai kituʻa. Pea hū kituʻa ʻa e pekia, kuo haʻi hono ongo vaʻe mo hono ongo nima ʻaki ʻa e ngaahi noʻo; pea ko hono fofonga naʻe takai aki ha holoholo. Pea folofola ʻa Sīsū kiate kinautolu, Vete ia, pea tukuange ke ne ʻalu.” ʻOku malava ke ke sio loto atu ki he ofo mo e fofonga fiefia ʻa Māʻata mo Mele? Naʻe pau ko ha tāfuʻua lahi ē ka ko e ngaahi kaungāʻapí ʻi heʻenau sio ki he mana ko ʻení! ʻOku ʻikai ha ofo ko e tokolahi ʻo e kau mamatá naʻa nau tui kia Sīsū. Ka neongo ia, ko hono ngaahi fili fakaelotú “naʻa nau puleakiʻi hano tamateʻi.”—Sione 11:41-53.
14. Naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he toetuʻu ʻa Lasalosí ʻa e hā?
14 Naʻe fakahoko ʻe Sīsū ʻa e toetuʻu fakangalongataʻa ko ʻení ʻi he ʻao ʻo e kau fakamoʻoni tokolahi. Ko ha kiʻi fakaʻilonga ia ʻo e toetuʻu ʻi he kahaʻú ʻa ia naʻá ne kikiteʻi ki muʻa atu aí, he naʻá ne pehē: “ʻOua te mou ofo ʻi he meʻa ko ia: he ʻoku ʻunu mai ha taimi, ʻa ia ʻe fanongo ai ki hono leʻo [ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá] ʻe he kakai kotoa pe ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka, pea te nau ʻalu atu mei ai; ko kinautolu naʻe ngaue lelei, ki he toetuʻu ke moʻui, ko kinautolu naʻe fai kovi, ki he toetuʻu ke fakamāu.”—Sione 5:28, 29.
15. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni naʻe maʻu ʻe Paula mo ʻĀnanaia ki he toetuʻu ʻa Sīsuú?
15 Naʻe tui ʻa e ʻaposetolo ko Paulá ki he toetuʻú, ʻo hangē ko ia naʻe lave ki ai ki muʻá. ʻO makatuʻunga ʻi he hā? Ko Saula ia naʻe ongoongo-kovi ki muʻá, ko e tokotaha fakatanga ʻo e kau Kalisitiané. Ko hono hingoá mo hono ongoongó naʻá na fakatupu ʻa e manavahē ʻi he lotolotonga ʻo e kau tuí. ʻIkai ko ia ʻa e tokotaha naʻá ne loto ke tolo makaʻi ke mate ʻa e maʻata Kalisitiane ko Sitīvení? (Ngāue 8:1; 9:1, 2, 26) Ka, ʻi he hala ki Tāmasikusí, ko Kalaisi naʻe ʻosi toetuʻú naʻá ne fakaʻā ʻa e fakakaukau ʻa Saulá ʻaki ʻene taaʻi ia ʻo kui fakataimi. Naʻe ongoʻi ʻe Saula ha leʻo naʻe pehē ange ki ai: “ʻE Saula, ʻe Saula, ko e ha ʻoku ke fakatangaʻi ai au? Pea pehe ʻe ia, Eī, ko hai koe? Pea meʻa mai ʻe ia, Ko au ko Sisu, a ia ʻoku ke fakatangaʻi.” Ko e Kalaisi pē ko ia naʻe ʻosi toetuʻú naʻá ne fakahinohino ʻa ʻĀnanaia naʻe nofo ʻi Tāmasikusí, ke ʻalu ki he fale ko ia naʻe lotu ai ʻa Saulá ʻo toe fakaʻā hono matá. Mei he meʻa naʻá na hokosiá naʻe maʻu fakatouʻosi ai ʻe Saula mo ʻĀnanaia ha ʻuhinga lahi ke tui ai ki he toetuʻú.—Ngāue 9:4, 5, 10-12.
16, 17. (a) Ko e hā ʻoku tau ʻilo ai naʻe ʻikai ke tui ʻa Paula ki he fakakaukau faka-Kalisi ʻo fekauʻaki mo e anga taʻefaʻamate ʻa e soulu ʻo e tangatá? (e) Ko e hā ʻa e ʻamanaki fefeka ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú? (Hepelū 6:17-20)
16 Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo e tali ʻa Saulá, ko e ʻaposetolo ia ko Paulá, ʻi hono tuʻunga ko ha Kalisitiane naʻe fakatangaʻi, pea ʻave ki he ʻao ʻo Kōvana Filiké. ʻOku tau lau ʻi he Ngāue 24:15: “Pea u falala pe ki he ʻOtua, ʻe faifai pea hoko ha toetuʻu ʻa e angatonu mo e angahala fakatouʻosi.” ʻOku hā mahino, naʻe ʻikai ke tui ʻa Paula ia ki he fakakaukau fakapangani faka-Kalisí ʻo fekauʻaki mo e anga taʻefaʻamate ʻa e soulu ʻo e tangatá, ʻa ia ʻoku hoko atu ki ha meʻa fakatalatupuʻa ko e moʻui ʻi he hili ʻa e maté pe ko pulotu. Naʻá ne tui mo akoʻi ʻa e tui ki he toetuʻú. ʻOku ʻuhinga ia ki he niʻihi ko e meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻefaʻamate ʻi he tuʻunga ko e ngaahi meʻamoʻui laumālie ʻi hēvani mo Kalaisi pea ki he tokolahi taha ko e toe foki mai ki he moʻui ʻi ha māmani haohaoa.—Luke 23:43; 1 Kolinitō 15:20-22, 53, 54; Fakahā 7:4, 9, 17; 14:1, 3.
17 Ko ia ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu ha talaʻofa mahino mo ha ʻamanaki fefeka ʻo pehē ʻe fakafou mai ʻi he toetuʻú, ko e tokolahi te nau toe sio ʻi māmani ki he faʻahinga ʻoku nau ʻofa aí ka ʻi he ngaahi tuʻunga mātuʻaki faikehekehe.—2 Pita 3:13; Fakahā 21:1-4.
Tokoni ʻAonga Kiate Kinautolu ʻOku Loto-Mamahí
18. (a) Ko e hā ʻa e meʻangāue ʻaonga naʻe tuku ange ʻi he Ngaahi Fakatahalalahi “Manavahē ki he ʻOtuá”? (Sio ki he puhá.) (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku fiemaʻu ke tali ʻi he taimí ni?
18 ʻOku ʻi ai ʻetau ngaahi manatu mo ʻetau loto-mamahi. Ko e hā ʻoku malava ke tau fai ke matuʻuaki ʻa e vahaʻa taimi faingataʻa ʻo ʻetau mamahi kuo hokó? Ko e hā ʻoku malava ʻe he niʻihi kehé ke fai ko ha tokoni kiate kinautolu ʻoku nau loto-mamahí? Tānaki atu ki ai, ko e hā ʻoku lava ke tau fai ke tokoni ki he faʻahinga loto-moʻoni ʻoku tau feʻiloaki ʻi heʻetau ngāue fakamalangá ʻa ia ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha ʻamanaki moʻoni ʻe taha pea ʻoku nau loto-mamahi foki? Pea ko e hā ʻa e toe fakafiemālie ʻoku lava ke tau maʻu mei he Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku tau ʻofa ai kuo nau mohe ʻi he maté? Ko e kupu hono hoko maí ʻe maʻu ai ha ngaahi fokotuʻu.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha fakamatala lahi ange ki he tengihia ʻi he kuonga ʻo e Tohitapú, sio ki he Insight on the Scriptures, Voliume 2, peesi 446-447, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Ki ha fakamatala lahi ange ki he ʻamanaki ʻo e toetuʻú ʻoku hā ʻi he Tohitapú, sio ki he Insight on the Scriptures, Voliume 2, peesi 783-793.
ʻE Lava Ke Ke Tali?
◻ Ko e hā ʻoku lava ai ke pehē ko e maté ko ha filí?
◻ Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahāhā ʻe he kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ʻo e Tohitapú ʻa ʻenau loto-mamahí?
◻ Ko e hā ʻa e ʻamanaki ki he kau mate naʻa tau ʻofa aí?
◻ Naʻe makatuʻunga ʻi he hā ʻa e tui ʻa Paula ki he toetuʻú?
[Puha ʻi he peesi 10, 11]
Tokoni ʻAonga Kiate Kinautolu ʻOku Loto-Mamahí
ʻI he ngaahi Fakatahalalahi “Manavahē ki he ʻOtuá” ʻi he lolotonga ʻo e 1994-1995, naʻe fanongonongo ai ʻe he Sōsaieti Taua Leʻó ʻa hono tuku ange ʻa e polosiua foʻou naʻe fakakaveinga ko e ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai. Naʻe fakataumuʻa ʻa e tohi fakalototoʻá ni ke maʻu ai ha fiemālie ʻe he kakai ʻo e ngaahi puleʻangá mo e ngaahi lea kotoa pē. ʻOku hangē pē ko ia kuó ke ʻosi sio nai aí, ʻokú ne fakahā ʻa e fakamatala faingofua ʻa e Tohitapú ki he maté mo e tuʻunga ʻo e kau maté. ʻOku toe mahuʻinga angé, he ʻoku fakaeʻa ai ʻa e talaʻofa ʻa e ʻOtuá, fakafou mai ʻia Kalaisi Sīsū, ko ha toetuʻu ki he moʻui ʻi ha māmani palataisi kuo maʻa. ʻOku maʻu moʻoni mei ai ʻa e fiemālie ʻe kinautolu ʻoku loto-mamahí. Ko ia ai, ʻoku totonu ko ha meʻangāue ʻaonga ia ʻi he ngāue fakamalanga ʻa e Kalisitiané pea ʻoku totonu ke ne langaʻi ʻa e mahuʻingaʻiá, ko hono olá ʻe lahi ange ai ʻa e ngaahi ako Tohitapú. ʻOku fakapotopoto ʻa hono ʻai ʻa e ngaahi fehuʻi ki he akó ʻi he ngaahi puha ʻi he ofi ki he ngataʻanga ʻo e konga taki taha koeʻuhi ke lava ʻo fai ha toe fakamanatu ʻo e ngaahi fakakaukau naʻe lave ki aí mo ha tokotaha loto-moʻoni mo loto-mamahi.
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
ʻI he mate ʻa Lasalosí, naʻe tutulu ʻa Sīsū
[Fakatātā ʻi he peesi 11]
Naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa Lasalosi mei he maté
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 9]
First Mourning, fai ʻe W. Bouguereau, mei he lauʻi sioʻata faitā ʻi he Photo-Drama of Creation, 1914