Ko Hono ʻIloʻi ʻo e Tefitoʻi Moʻoní ʻOku Tapua Ai ʻa e Matuʻotuʻa
ʻOKU maumauʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga leleí ʻe he kaungāmeʻa koví. ʻOkú ke utu pē ʻa e meʻa ʻokú ke toó. (1 Kolinito 15:33; Kaletia 6:7) Pe ko e fakasino pe fakalaumālie, ko e fakamatala taki taha ko e fakatātā ia ʻo ha foʻi moʻoni tefito—ko ha tefitoʻi moʻoni—pea ʻoku tokonaki ʻe he taha taki taha ha makatuʻunga ki ha ngaahi lao. Ko e ngaahi laó leva, ʻe haʻu pē nai mo ʻalu, pea ʻoku nau hehema ke fakangatangata pē. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoní, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fā ʻatā, pea ʻe lava ke tolonga ia ʻo taʻengata. Ko ia ai, ʻoku fakalototoʻaʻi mai kitautolu ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ke tau fakakaukau ki he tuʻunga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻi ha taimi pē ʻoku ala malava aí.
ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Webster’s Third New International Dictionary ʻa e tefitoʻi moʻoní “ko ha moʻoni fakalūkufua pe tefito: ko ha lao, tokāteline, pe fakakaukau tefito mo ʻatā ʻa ia ʻoku fakatuʻunga ai ʻa e niʻihi kehé, pe ko ia ʻoku tupu mei ai ʻa e niʻihi kehé.” Ko e fakatātaá, ki ha kiʻi tama ʻe tuku nai ʻe ha taha ki ai ʻa e lao, “ʻOua naʻá ke ala ki he sitoú.” Ka ki ha taha lahi ko e fakamatala, “ʻOku vela ʻa e sitoú” ʻe feʻunga pē ia. Fakatokangaʻi ko e fakamatala ki muí ko ha fakamatala tefito lahi angé ia. Koeʻuhí ʻokú ne puleʻi ʻe ia ʻa e meʻa ʻe fai nai ʻe ha taha—mahalo ko e feimeʻakai, taʻo meʻakai, pe tāmateʻi ʻa e sitoú—ʻoku hoko ia ʻo ʻuhinga ko ha tefitoʻi moʻoni.
Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni tefito foki ia ʻo e moʻuí ʻoku fakalaumālie; ʻoku nau puleʻi ʻetau lotu ki he ʻOtuá mo ʻetau fiefiá. Kae kehe, ʻoku holomui ʻa e niʻihi ia mei he feinga ko ia ʻoku fiemaʻu ke fefakaʻuhingaʻaki ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoní. ʻOku nau saiʻia ange ʻi he fakafiemālie ʻo ha foʻi tuʻutuʻuni ʻi he taimi ʻoku nau fehangahangai ai mo ha fili ke faí. ʻOku taʻefakapotopoto ʻeni pea fepaki mo e faʻifaʻitakiʻanga naʻe fokotuʻu ʻe he kau tangata anga-tonu ʻo e kuohilí ʻi he taimi ʻo e Tohitapú.—Loma 15:4.
Kau Tangata ʻo e Tefitoʻi Moʻoni Fakaʻotua
ʻI he lotolotonga ʻo e kau tangata taʻehaohaoá, ko ʻĒpeli naʻe malava ke ui ko e fuofua tangata ʻo e tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá. ʻOku ngalingali pē naʻá ne fai ha fakakaukau lahi ki he talaʻofa fekauʻaki mo e “hako” peá ne ʻiloʻi ko e huhuʻi mei he angahalá ʻe kau ai ha feilaulau toto. (Senesi 3:15) Ko ia naʻá ne ʻoatu ai ki he ʻOtuá “ʻa e veloaki oʻene fanga sipi.” Ko e kupuʻi lea “ʻa ia pe naʻe ngako” ʻokú ne fakahā naʻe foaki ʻe ʻĒpeli kia Sihova ʻa ʻene lelei tahá. Ka, ʻe toki ʻosi ha taʻu ia laka hake ʻi he ua afe hili ʻa e mate ʻa ʻĒpelí ʻe toki fakamahino fakaikiiki ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fiemaʻu fekauʻaki mo e ngaahi feilaulaú. ʻI hono kehe mei he tangata manavahē-ʻOtua ʻo e tefitoʻi moʻoní, ko ʻĒpelí, ko hono tokoua ko Keiní, naʻá ne fai fakatamulu pē ʻene feilaulau ki he ʻOtuá. Kae kehe ko ʻene tōʻongá naʻe taʻefakafiemālie, naʻe ʻi ai ha meʻa ʻi heʻene feilaulaú naʻe hā ai ha loto naʻe ʻikai ha tefitoʻi moʻoni.—Senesi 4:3-5.
Naʻe hoko foki mo Noa ko ha tangata ʻo e tefitoʻi moʻoni fakaʻotua. Lolotonga ʻoku fakahā ʻe he lēkooti ʻo e Tohitapú naʻe fekauʻi fakatefito ʻe he ʻOtuá ʻa Noa ke langa ʻa e ʻaʻaké, ʻoku halaʻatā ke tau lau ʻe kitautolu ha fekau kiate ia ke malanga ki he niʻihi kehé. Ka neongo ia, ʻoku ui ʻa Noa ia ko e “tokotaha malangaʻi ʻo e māʻoniʻoní.” (2 Pita 2:5, NW) Neongo ʻoku ngalingali naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Noa ke malanga, ʻoku ʻikai ha veiveiua ko ʻene ongoʻi ʻa e tefitoʻi moʻoní mo ʻene ʻofa ki he kaungāʻapí naʻe toe ueʻi ai ia ke ne fai peheé. Koeʻuhí ʻoku tau moʻui ʻi he ngaahi taimi ʻoku hangē ko e taimi ʻo Noá, tau faʻifaʻitaki ki heʻene fakakaukaú mo ʻene faʻifaʻitakiʻanga leleí.
ʻI he ʻikai hangē ko e haʻa faifekau ʻi hono ʻahó, ko Sīsū ia naʻá ne akoʻi ʻa e kakaí ke nau fakakaukau ki hono ngāueʻaki ʻo e tefitoʻi moʻoní. Ko e fakatātaá, ko ʻene Malanga ko ia ʻi he Moʻungá. Ko e kātoa hono foungá ko ha tautapa ia ki ha tefitoʻi moʻoni. (Mātiu, vahe 5-7) Naʻe faiako ʻa Sīsū ʻi he founga ko ʻení koeʻuhí, hangē pē ko ʻĒpeli mo Noa ʻi muʻa ʻiate iá, naʻá ne ʻiloʻi moʻoni ʻa e ʻOtuá. Naʻa mo ʻene kei tamasiʻí, naʻá ne ʻapasia ki he moʻoni tefito ko ia: “ʻOku ʻikai . . . ʻi he ma pe, ka ko e meʻa kehekehe ʻoku hu atu mei he fofonga ʻo Sihova ʻa ia ʻoku moʻui ai ʻa e tangata.” (Teutalonome 8:3; Luke 2:41-47) ʻIo, ko e kī moʻoni ki he hoko ko ha tokotaha ʻo e tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá ko hono ʻiloʻi ʻo Sihová, ngaahi meʻa ʻokú ne saiʻia aí, ngaahi meʻa ʻokú ne fehiʻa aí, pea mo ʻene ngaahi taumuʻá. ʻI he taimi ʻoku puleʻi ai ʻe he ngaahi meʻa tefito ko ʻení ʻetau moʻuí, ʻoku nau hoko, ʻo iku, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku moʻui.—Selemaia 22:16; Hepelu 4:12.
Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní pea mo e Lotó
ʻOku malava ke talangofua taʻefiefai pē ki ha lao, mahalo ko e fai pē ko e manavahē naʻa tautea ʻi he talangataʻá. Kae kehe, ko e loto-fiemālie ko ia ki ha tefitoʻi moʻoní, ʻokú ne taʻofi ai ha faʻahinga fakakaukau pehē, he ko e natula totonu pē ia ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ē ʻokú ne puleʻi kinautolú ko hono tali mei he lotó. Fakakaukau kia Siosifa, ʻa ia naʻe hangē pē ko ʻĒpeli mo Noá, naʻa nau moʻui kinautolu ki muʻa ia ʻoku teʻeki ai ke fokotuʻu ʻa e fuakava ʻo e Lao ʻa Mōsesé. ʻI he taimi naʻe feinga ai ʻa e uaifi ʻo Pōtifá ke fakataueleʻi iá, naʻe tali ʻa Siosifa: “Pea fefe ai haʻaku fai ʻa e fuʻu angahala lahi ni, ʻo te hia ai ki he ʻOtua?” ʻIo, naʻe ʻilo ʻe Siosifa ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ia ko e husepānití mo e uaifí ʻokú na “kakano taha.”—Senesi 2:24; 39:9.
ʻI he ʻahó ni ʻoku halaʻatā ʻa e māmaní ia mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni totonu. ʻOkú ne keinanga hangē ha taha faʻa kaí ʻi he fakamālohí mo e ʻulungaanga taʻetāú. Ko hono matuʻutāmakí he ʻoku fakataueleʻi nai ai ha Kalisitiane ke tositosi, ʻo fakapulipuli pē mahalo, ʻi he meʻakai taʻeʻaonga tatau—ʻa e ngaahi heleʻuhilá, ngaahi vitioó, pe ʻū tohí. He toki meʻa fakaongoongolelei ia, kapau te tau hangē ko Siosifá ʻo talitekeʻi ʻa e koví ʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoní, ʻo tau manatuʻi ko e faʻahinga mateakí pē ʻe fakahaofi ʻe he ʻOtuá ʻi he “mamahi lahi” ʻoku tuʻunuku maí. (Mātiu 24:21) ʻIo, ʻoku fakatefito ʻi he meʻa ʻoku tau fai fakapulipulí, kae ʻikai ko ia ʻoku tau fai fakahāhaá, ʻa e meʻa ʻokú ne fakaeʻa hotau tangata moʻoni ʻi lotó.—Sāme 11:4; Palovepi 15:3.
ʻOku hoko mai leva, kapau ʻoku tataki kitautolu ʻe he tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú, he ʻikai te tau fakasio ha ngaahi kalofanga ʻoku pehē tokua ʻoku ʻi he ngaahi lao ʻa e ʻOtuá; pea ʻe ʻikai te tau feinga ke sio ko e hā ʻa e mamaʻo ʻe lava ke tau ʻalu ai ʻo ʻikai maumauʻi ha lao pau. Ko e faʻahinga fakakaukau peheé ʻoku fakafoʻi kiate kita; te ne fakalotomamahiʻi kitautolu ʻamui.
Sio Fakalaka Atu ʻi he Laó
Ko e moʻoni, ʻoku ʻi ai ʻa e kaunga mahuʻinga ʻo e ngaahi laó ʻi he moʻui ʻa ha Kalisitiane. ʻOku nau hangē ha kau leʻo ʻoku nau tokoni ki hono maluʻi kitautolú, pea ʻi honau uhó ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi ʻaupito. Ko ha taʻemalava ke mahinoʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení te ne fakamomokoʻi nai ʻetau ʻofa ki he ngaahi lao ʻoku felāveʻi mo iá. Ko e puleʻanga ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá naʻá ne fakahāhā ʻa e meʻá ni.
Naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki ʻIsileli ʻa e Fekau ʻe Hongofulú, ʻa ia ko e ʻuluakí naʻá ne tapui ʻa e lotu ki ha faʻahinga ʻotua pē tukukehe ʻa Sihova. He ko Sihova naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa peé, ko ha moʻoni tefito ia ʻoku tuʻu mei mui ʻi he lao ko ʻení. (Ekisoto 20:3-5) Ka naʻe moʻuiʻaki ʻe he puleʻangá ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení? ʻOku tali mai ʻe Sihova tonu: “‘Ko ʻemau tamaí koe’ [ko e lea ia ʻa e kau ʻIsilelí] ki ha potuʻi ʻakau pea [naʻa nau kalanga] ‘Faʻē’ ki ha foʻi maka. Ka kiate au [Sihova] kuo nau sītuʻa ki ai pea kuo tafoki honau matá meiate au.” (Selemaia 2:27, The New English Bible) He vale ongongataʻa mo ʻikai ha tefitoʻi moʻoni ia! Pea hono ʻikai te ne fakalotomamahiʻi ʻa e loto ʻo Sihová!—Sāme 78:40, 41; Aisea 63:9, 10.
Ko e kau Kalisitiané foki ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi lao mei he ʻOtuá. Ko e fakatātaá, kuo pau ke nau fakaʻehiʻehi mei he tauhi ʻaitolí, ʻulungaanga taʻetaau fakaefehokotaki fakasinó, pea mo e ngāuehalaʻaki ʻo e totó. (Ngāue 15:29, 28) ʻI hoʻo fakakaukau fekauʻaki mo iá, ʻoku lava ke tau sio ai ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni tefitó, ʻo hangē: ko e ʻOtuá ʻoku tuha mo ʻetau anga-līʻoa maʻataʻataá; ʻoku totonu ke tau anga-tonu ki hotau hoá; pea ko Sihová ko hotau Tokotaha-Foaki-Moʻuí ia. (Senesi 2:24; Ekisoto 20:5; Sāme 36:9) Kapau te tau fakatou mahinoʻi mo fakahoungaʻi loloto ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tuʻu mei mui ʻi he ngaahi fakahinohino ko ʻení, ʻoku tau sio ai ʻoku nau hoko ko e lelei pē maʻa kitautolu. (Aisea 48:17) Kiate kitautolu, ko e ʻOtuá “ʻoku ʻikai ke fakamafasia ʻene ngaahi tuʻutuʻuni.”—1 Sione 5:4 [5:3, PM].
Lolotonga ko e kau ʻIsilelí naʻa nau taʻetokangaʻi ʻi he taimi ʻe taha ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻi he taimi ʻo Sīsuú ko ʻenau “kau toketā ʻi he laó,” ʻa e kau sikalaipé, naʻa nau ʻalu kinautolu ʻo fuʻu tōtuʻa ki he tafaʻaki ʻe tahá. Naʻa nau fokotuʻu ʻe kinautolu ha fokotuʻunga tuʻutuʻuni mo e ngaahi talatukufakaholo ʻa ia naʻá ne fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e lotu maʻá, pea tanu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá. (Mātiu 23:2, NEB) Naʻe ongoʻi ai ʻe he kakaí ia kuo nau ʻulutukua ki he taʻemalavá, ʻikai ha ʻamanakí, pe ko e mālualoí. (Mātiu 15:3-9) Pea ko e lahi ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni faʻu ʻe he tangatá naʻe taʻeʻofa. ʻI he taimi naʻá ne teu ai ke faitoʻo ha tangata naʻe mate hono nimá, naʻe ʻeke ange ʻe Sīsū ki he kau Fālesi naʻe ʻi aí: “Oku gofua ke fai lelei i he gaahi aho sabate?” Ko ʻenau fakalongolongó naʻe kalanga mai ʻikai, ʻo ne ʻai ai ʻa Sīsū ke ne ongoʻi “mamahi . . . koeuhi koe fefeka o ho nau loto.” (Maake 3:1-6, PM) ʻE tokoniʻi nai ʻe he kau Fālesí ha manu lalata (ko ha tupu fakaepaʻanga) ʻoku fihia pe lavea ʻi he ʻaho Sāpaté kae hala ke nau teitei fai pehē ki ha tangata pe ha fefine—tukukehe kapau ko ha meʻa fekauʻaki mo e mate pe moʻui. Ko e moʻoni, naʻe fuʻu uluisino ʻiate kinautolu ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi fakatonutonu fakalautelau fakaetangatá ʻo hangē ha fanga lō ʻoku nau totolo holo ʻi ha tā valivalí, naʻe taʻemalava ke nau sio ki hono foʻi ʻata kakató—ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá.—Mātiu 23:23, 24.
Naʻa mo e faʻahinga kei īkí foki, ʻi he taimi ʻoku totonu ai honau lotó, ʻe lava ke nau ʻomai ʻa e lāngilangi kia Sihova ʻaki ʻenau houngaʻia ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú. Ko e faiako ʻa e taʻu taha tolu ko Lepeká, naʻá ne ʻeke ki he kalasí pe ko hai ʻe pelepaʻanga. Ko e tokolahi tahá naʻa nau pehē ʻe ʻikai. Kae kehe, ʻi he taimi naʻe fakalau ai ha ngaahi tuʻunga kehekehe, naʻa nau fakahā kotoa te nau pelepaʻanga ʻi ha faʻahinga founga pē, tuku kehe pē ʻa Lepeka. Naʻe ʻeke ʻe he faiakó kia Lepeka pe te ne fakatau ha tikite lulu sēniti ʻe 20 he ko e meʻa ʻaonga ʻoku fakataumuʻa ki aí. Naʻe tala ange ʻe Lepeka ʻikai peá ne ʻoange leva ʻa e ngaahi ʻuhinga Fakatohitapu, ko e fai peheé ko e taha pē ia ʻo e founga ʻo e pelepaʻangá. Naʻe tala ange leva ʻe heʻene faiakó ki he kotoa ʻo e kalasí: ‘ʻI heʻeku fakakaukaú, ko Lepeka pē ʻa e tokotaha ʻi heni ʻokú ne maʻu ʻa e meʻa ko ia ʻoku ou ui ko e “tefitoʻi moʻoni” ʻi hono ʻuhinga totonu ʻo e foʻi leá.’ ʻIo, naʻe mei malava pē ʻa Lepeka ia ke tali: “ʻOku fepaki ia mo e lotu ʻoku ou kau ki aí,” ka naʻá ne fakakaukau loloto ange ai; naʻe malava ke ne tali ʻa e ʻuhinga ʻoku hala ai ʻa e pelepaʻangá mo e ʻuhinga naʻá ne fakafisi ai ke kau ʻi hano faʻahinga founga pē.
ʻOku fakahā mai kiate kitautolu ʻe he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻa ʻĒpeli, Noa, Siosifa, mo Sīsuú ʻa e founga ʻe ʻaonga ai kiate kitautolu ʻa hono ngāueʻaki ʻetau “malava fakaefakakaukaú” mo ʻetau “mafai fakaefakakaukaú” ʻi he lotu ko ia ki he ʻOtuá. (Palovepi 2:11, NW; Loma 12:1, NW) ʻOku totonu foki ki he kau mātuʻa Kalisitiané ke faʻifaʻitaki kia Sīsū ʻi heʻenau “tauhi ʻa e fanga sipi ʻa e ʻOtua ʻoku ʻiate [kinautolú].” (1 Pita 5:2) Hangē ko ia naʻe fakatātaaʻi lelei ʻe Sīsuú, ko e kau ʻofa ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá ko e faʻahinga ia kuo nau lakalakaimonū ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-hau ʻo Sihová.—Aisea 65:14.