Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
TĪSEMA 2-8
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | FAKAHĀ 7-9
“Kuo Tāpuakiʻi ʻe Sihova ha Fuʻu Kakai Lahi Taʻefaʻalaua”
(Fakahā 7:9) ʻI he hili ʻa e meʻá ni naʻá ku mamata, pea vakai, tā ko ha fuʻu kakai lahi, ʻa ia naʻe ʻikai lava ʻe ha tangata ke ne lau, mei he kotoa ʻo e ngaahi puleʻanga mo e ngaahi matakali mo e ngaahi kakai mo e ngaahi lea, ʻoku nau tuʻu ʻi he ʻao ʻo e taloní pea ʻi he ʻao ʻo e Lamí, ʻoku nau tui ʻa e ngaahi kofu hinehina tōtōlofa; pea naʻe ʻi ai ha ngaahi vaʻa paame ʻi honau nimá.
it-1 997 ¶1
Fuʻu Kakai Lahi
ʻOku langa ʻi heni ha fehuʻi: Kapau ko e “fuʻu kakai lahi” ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e fakamoʻuí pea nofo ai pē ʻi māmani, ʻe lava fēfē ke nau ‘tuʻu ʻi he ʻao ʻo e taloni ʻo e ʻOtuá pea ʻi he ʻao ʻo e Lamí’? (Fkh. 7:9) Ko e ʻuhinga ʻa e “tuʻu” ʻoku faʻa ngāueʻaki ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he Tohi Tapú ko hono poupouʻi pe fakaʻatā ia ki ha tuʻunga ʻi he haʻohaʻonga ʻoku ʻi ai ʻa e tokotahá pē ʻi he kulupu ko ia ʻoku nau kaungātuʻí. (Saame 1:5; 5:5; Pal. 22:29, AT; Luke 1:19) Ko hono moʻoní, ʻi he vahe ki muʻa ʻo e tohi Fakahaá, “ko e ngaahi tuʻi ʻo e māmaní, kau ʻōfisa māʻolungá, kau ʻeikitaú, kau koloaʻiá, faʻahinga ʻoku mālohí, tokotaha pōpula kotoa pē, mo e tokotaha tauʻatāina kotoa pē” ʻoku fakamatalaʻi kinautolu ʻoku nau feinga ke fūfuuʻi kinautolu “mei he fofonga ʻo e Tokotaha ʻoku ʻafio ʻi he taloní pea mei he houhau ʻa e Lamí, koeʻuhi kuo hoko mai ʻa e ʻaho lahi ʻo ʻena houhaú, pea ko hai ia ʻe ala tuʻu?” (Fkh. 6:15-17; fakafehoanaki mo e Luke 21:36.) ʻOku hā mahino ko e “fuʻu kakai lahi” ko e faʻahinga ia kuo fakahaofi ʻi he lolotonga ʻo e taimi ʻo e houhaú pea kuo malava ke nau “tuʻu” ʻi hono fakaʻatā kinautolu ʻe he ʻOtuá mo e Lamí.
(Fakahā 7:14) Ko ia naʻá ku pehē ange leva kiate ia: “ʻE hoku ʻeiki, ko koe ʻa e tokotaha ʻokú ke ʻiloʻí.” Pea naʻá ne pehē mai kiate au: “Ko e faʻahinga eni kuo nau hao mei he fuʻu mamahi lahí, pea kuo nau fō honau ngaahi kofu tōtōlofá ʻo fakahinehina kinautolu ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí.
it-2 1127 ¶4
Mamahi Lahi
ʻI ha taʻu ʻe tolunoa nai hili hono fakaʻauha ʻo Selusalemá, naʻe lave ʻa e ʻapositolo ko Sioné ʻo fekauʻaki mo e fuʻu kakai lahi mei he ngaahi puleʻanga, matakali mo e kakaí, naʻe tomuʻa tala: “Ko e faʻahinga eni kuo nau hao mei he fuʻu mamahi lahí.” (Fkh. 7:13, 14) ʻOku fakapapauʻi ʻe he “hao mei he fuʻu mamahi lahí” ʻa e fuʻu kakai lahí ʻoku fakahaaʻi mahino ai ʻoku nau hao moʻui. ʻOku fakamoʻoni ʻi heni ʻe ha fakamatala meimei tatau ʻi he Ngāue 7:9, 10: “Ka naʻe ʻiate ia [Siosifa], ʻa e ʻOtuá, pea naʻá ne fakahaofi ia mei hono faingataʻaʻia kotoa pē.” Naʻe fakahaofi ʻa Siosifa mei he kotoa ʻo hono ngaahi mamahí ʻoku ʻuhingá naʻe ʻikai ngata pē ʻi he ʻene malava ke kātakiʻi iá ka naʻá ne hao mei he ngaahi faingataʻa naʻá ne aʻusiá.
(Fakahā 7:15-17) Ko e ʻuhinga ia ʻoku nau ʻi he ʻao ai ʻo e taloni ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku nau fai kiate ia ʻa e ngāue toputapu ʻi he ʻaho mo e pō ʻi hono temipalé; pea ko e Tokotaha ʻoku ʻafio ʻi he taloní te ne falō atu hono tēnití kiate kinautolu. 16 ʻE ʻikai te nau toe fiekaia pea ʻe ʻikai te nau toe fieinua, pea ʻe ʻikai ke taaʻi kinautolu ʻe he laʻaá pe ʻe ha meʻa fakatupu velahia, 17 koeʻuhí ko e Lamí, ʻa ia ʻokú ne ʻi he lotolotonga ʻo e taloní, te ne tauhi fakatauhisipi kinautolu pea te ne tataki kinautolu ki he ngaahi matavai ʻo e vai ʻo e moʻuí. Pea ʻe holoholo ʻe he ʻOtuá ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau matá.”
it-1 996-997
Fuʻu Kakai Lahi
Ko Honau ʻIloʻiʻangá. Ko e kī ki hono ʻiloʻi ʻa e “fuʻu kakai lahi” ʻoku maʻu ia ʻi hono fakamatalaʻi kinautolu ʻi he Fakahā vahe 7 pea pehē ki he ngaahi fakamatala faitatau mo iá. ʻI he Fakahā 7:15-17 ʻoku lave ai ki he ʻOtuá ʻokú ne “falō atu hono tēnití kiate kinautolu,” pea tataki atu kinautolu ki he “ngaahi matavai ʻo e vai ʻo e moʻuí,” pea ko e ʻOtuá te ne holoholo ʻa e “loʻimata kotoa pē mei honau matá.” ʻI he Fakahā 21:2-4 ʻoku tau maʻu ai ha fakamatala faitatau: “Ko e tēniti ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá,” ʻokú ne “holoholo ʻa e “loʻimata kotoa pē mei honau matá,” “pea ʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha mate.” Ko e vīsone naʻe fakahaaʻi aí ʻoku tefito ia ʻi he faʻahinga ʻoku ʻikai ke nau ō ki hēvaní, mei he feituʻu ʻoku haʻu mei ai ʻa e “Selusalema Foʻou,” ka ʻi he māmaní, ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Fakahā 7:1) ʻI he hili ʻa e meʻá ni naʻá ku mamata ki ha kau ʻāngelo ʻe toko fā ʻoku nau tuʻu ʻi he tuliki ʻe fā ʻo e māmaní, ʻo nau puketuʻu ʻa e matangi ʻe fā ʻo e māmaní, ke ʻoua ʻe lava ʻo angi mai ha matangi ki he māmaní pe ki he tahí pe ki ha ʻakau.
re 115 ¶4
Silaʻi ʻa e ʻIsileli ʻo e ʻOtuá
4 ʻOku ʻikai ha veiveiua, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ʻāngelo ʻe toko fā ko ení, ʻa e kulupu fakaʻāngelo ʻe fā, ʻoku ngāueʻaki kinautolu ʻe Sihova ke nau puke ʻa e fakahoko ʻo e fakamāú kae ʻoua ke aʻu ki hono taimi kotofá. ʻI he taimi ʻoku tukuange ai ʻe he kau ʻāngelo ko ení ʻa e ngaahi matangi ʻo e houhau fakaʻotuá ke nau vilo mei he tokelaú, tongá, hahaké mo e hihifó, ʻe hoko ai ha fuʻu maumau lahi faufaua. Te nau meimei tatau pē, ka ʻe lahi fakaʻulia ia, he ʻoku ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e ngaahi matangi ʻe fā ko ení ke fakamovetevete ʻa ʻĪlami ʻo e kuonga muʻá, pea haveki mo fakaʻauha ʻosi kinautolu. (Selemaia 49:36-38) ʻE ʻi ai ha fuʻu matangi ʻe mālohi ʻene fakaʻauhá ʻi he ‘taufa’ ʻa ia ne fakaʻauhaʻosiʻaki ʻe Sihova ʻa e puleʻanga ʻĀmoní. (ʻĒmosi 1:13-15) Heʻikai lava ke hao ha konga ʻe taha ʻi he kautaha ʻa Sētane ʻi māmaní ʻo tuʻu ʻi he ʻaho ʻo e houhau ʻa Sihová, ʻi he taimi te ne fakatonuhiaʻi hono tuʻunga-haú ʻo aʻu ki ʻitāniti.—Saame 83:15, 18; ʻAisea 29:5, 6.
(Fakahā 9:11) ʻOku ʻi ai honau tuʻi, ko e ʻāngelo ʻo e luo taʻehanotakelé. ʻI he lea faka-Hepeluú ko hono hingoá ko ʻApatoni, ka ʻi he lea faka-Kalisí ʻokú ne maʻu ʻa e hingoa ko e ʻApolioni.
it-1 12
ʻApatoni
ʻApatoni, ko e ʻāngelo ʻo e luo taʻehanotakelé—ko hai ia?
ʻI he Fakahā 9:11, ko e foʻi lea “ʻApatoni” ʻoku ngāueʻaki ia ko e hingoa ʻo e “ʻāngelo ʻo e luo taʻehanotakelé.” Ko e hingoa faka-Kalisi ʻoku faitatau mo iá ko e ʻApolioni ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha Faifakaʻauha.” ʻI he senituli hono 19 naʻe fai ai ha feinga ke fakamahinoʻi ko e potutohi fakakikite ko ení ʻoku ʻuhinga ia ki he faʻahinga tāutaha ko eni ʻo hangē ko ʻEmipola Vesipasieni, Mahōmeti, pea naʻa mo Napoleone, pea ko e ʻāngeló naʻe fakahuʻunga ia ko ha tokotaha “fakasētane.” ʻOku taau ke fakatokangaʻi, ʻi he Fakahā 20:1-3 ko e ʻāngeló ʻokú ne maʻu ʻa e “kī ʻo e luo taʻehanotakelé” ʻoku mahino leva ai ko e fakafofonga ia ʻo e ʻOtuá mei hēvani, kae ʻikai ko ha tokotaha “fakasētane,” ʻokú ne haʻi pea lī ʻa Sētane ki he luo taʻehanotakelé. Ko e fakamatala ʻi he Fakahā 9:11, ʻOku pehē ʻe he The Interpreter‘s Bible: “Ko ʻApatoní ʻoku ʻikai ko ha ʻāngelo ia ʻa Sētane ka ko e ʻāngelo ia ʻo e ʻOtuá, ʻokú ne fakahoko ʻene ngāue fakaefakaʻauhá ʻi he tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtuá.”
Hangē ko e meʻa naʻe toki lāulea ki ai ʻa e ngaahi konga Tohi Tapu faka-Hepeluú, ʻoku hā mahino ko e ʼavad·dohnʹ ʻoku faitatau ia mo Seoli mo mate. ʻI he Fakahā 1:18 ʻoku tau ʻilo ʻi ai ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū: “ʻOku ou moʻui ʻo taʻengata pea taʻengata, pea ʻoku ou maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo mate mo Faʻitoká.” Ko hono mālohí ʻi he fekauʻaki mo e luo taʻehanotakelé ʻoku hā ia ʻi he Luke 8:31. Kuó ne maʻu ʻa e mālohi ke fakaʻauhá, ʻo kau ai ʻa e mālohi ke fakaʻauha ʻa Sētane, ʻoku hā mahino ia ʻi he Hepelū 2:14, ʻa ia ʻoku pehē ai ko Sīsuú naʻá ne hoko ko e “kakano mo toto” koeʻuhi ke “fakafou ʻi heʻene pekiá, ke ne fakakaʻanga ai ʻa e tokotaha ʻokú ne malava ke fakatupunga ʻa e maté, ʻa ia, ko e Tēvoló.” ʻI he Fakahā 19:11-16 ʻokú ne fakafofongaʻi māʻalaʻala ai ko e Tokotaha Faifakaʻauha ia ʻa e ʻOtuá pe Tokotaha Fakahoko Tautea.—Sio ki he ʻAPOLIONI.
TĪSEMA 9-15
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | FAKAHĀ 10-12
“Tāmateʻi ʻa e ‘Ongo Fakamoʻoní’ Peá Na Toe Moʻui”
(Fakahā 11:3) Te u ʻai ʻeku ongo fakamoʻoní ke na kikite ʻi he ʻaho ʻe 1,260 lolotonga iá ʻokú na ʻai tauangaʻa.”
Fehuʻi mei he Kau Lautohí
Ko hai ʻa e ongo fakamoʻoni ʻoku lave ki ai ʻi he Fakahā vahe 11?
ʻOku fakamatala ʻa e Fakahā vahe 11:3 fekauʻaki mo e ongo fakamoʻoni ʻa ia te na kikite ʻi he ʻaho ʻe 1,260. ʻOku pehē leva ʻe he fakamatalá ko e manu fekaí te ne “ikunaʻi kinaua ʻo ne tāmateʻi kinaua.” Ka ʻi he hili “ʻa e ʻaho ʻe tolu mo e kongá,” ko e ongo fakamoʻoni ko ení te na toe moʻui, naʻe ofo lahi ʻa e kotoa ʻo e kau mamatá.—Fkh. 11:7, 11.
Ko hai ʻa e ongo fakamoʻoni ko ení? Ko e ngaahi fakaikiiki ʻi he fakamatalá te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi kinaua. ʻUluakí, ʻoku tala mai kia kitautolu ʻoku “fakafofongaʻi ʻa e ongo tamá ni ʻe he ongo fuʻu ʻōlivé pea mo e ongo tuʻunga-māmá.” (Fkh. 11:4) ʻOku fakamanatu mai heni kia kitautolu ʻa e tuʻunga-maama mo e ongo fuʻu ʻōlive ʻoku fakamatalaʻi ʻi he kikite ʻa Sākalaiá. Ko e ongo fuʻu ʻōlivé naʻe pehē naʻá na fakatātaaʻi ʻa e ‘toko ua, kuo bani’ ʻa ia ko Kōvana Seluipēpeli pea mo Taulaʻeiki Lahi Siosiua, “oku na tutuu i he ao o Jihova o mamani kotoabe.” (Sāk. 4:1-3, 14, PM) Uá, ʻoku fakamatalaʻi ʻa e ongo fakamoʻoní ʻokú na fakahoko ʻa e ngaahi mana meimei tatau mo ia naʻe fakahoko ʻe Mōsese mo ʻIlaisiaá.—Fakafehoanaki ʻa e Fakahā 11:5, 6 mo e Nōmipa 16:1-7, 28-35 mo e 1 Tuʻi 17:1; 18:41-45.
Ko e hā ʻa e faitatau ʻi he ngaahi fakamatala ko ení? ʻI he tuʻunga taki taha, ʻoku lave ʻa e fakamatalá ki he kau pani ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻa nau takimuʻa lolotonga ʻa e taimi faingataʻa ʻo e ʻahiʻahí. Ko ia ʻi hono fakahoko ʻo e Fakahā vahe 11, ko e fanga tokoua pani naʻa nau takimuʻa ʻi he taimi ʻo hono fokotuʻu ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi hēvani ʻi he 1914 naʻa nau “ʻai tauangaʻa” ʻo malanga ʻi he taʻu ʻe tolu mo e konga.
ʻI he ngataʻanga ʻenau ʻai tauangaʻa ʻo malangá, ko e kau pani ko ení naʻe tāmateʻi fakaefakatātā kinautolu ʻi he taimi naʻe lī ai kinautolu ki he pilīsoné ʻi ha kiʻi vahaʻa taimi nounou, ko ha ʻaho fakaefakatātā ʻe tolu mo e konga. ʻI he vakai ʻa e ngaahi fili ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá, ko ʻenau ngāué kuo mate, ʻo ʻai ai ke fiefia lahi ʻa e kau fakafepaki ko iá.—Fkh. 11:8-10.
Kae kehe, ʻi he moʻoni ʻa e ngaahi lea ʻo e kikité, ʻi he ngata ʻo e ʻaho ʻe tolu mo e kongá, naʻe toe moʻui mai ʻa e ongo fakamoʻoní. Naʻe ʻikai ko e tukuange mai pē ʻa e kau pani ko ení mei he pilīsoné ka ko e faʻahinga naʻe nofoʻaki faitōnungá naʻa nau maʻu ha fakanofo makehe mei he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi honau ʻEikí, ʻa Sīsū Kalaisi. ʻI he 1919 naʻa nau kau ʻi he faʻahinga naʻe fakanofo ke ngāue ko ha “tamaioʻeiki anga-tonu mo potó” ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosí.—Māt. 24:45-47; Fkh. 11:11, 12.
Ko e meʻa mahuʻingá, ʻoku fakafekauʻaki ʻe he Fakahā 11:1, 2 ʻa e ngaahi meʻá ni ki ha taimi ʻe fua pe fakafuofuaʻi ai ʻa e temipale fakalaumālié. ʻOku lave ʻa e Malakai vahe 3 ki ha sivi meimei tatau ʻo e temipale fakalaumālié, ʻo hoko mai ai ha taimi ʻo e fakamaʻa. (Mal. 3:1-4) Ko e hā hono fuoloa ʻo e sivi mo e fakamaʻa ko ení? Naʻe lele ia mei he 1914 ki he konga ki muʻa ʻo e 1919. Ko e vahaʻa taimi ko ení ʻoku fakatou fakakau ai ʻa e ʻaho ʻe 1,260 (māhina ʻe 42) mo e ʻaho fakaefakatātā ʻe tolu mo e konga ʻoku lave ki ai ʻa e Fakahā vahe 11.
He fiefia ē ko kitautolu ʻi hono fokotuʻutuʻu ʻe Sihova ʻa e ngāue sivi fakalaumālie ko ení ke fakamaʻa ha kakai makehe ki he ngaahi ngāue leleí! (Tai. 2:14) Tānaki atu ki aí, ʻoku tau houngaʻia ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻoku fokotuʻu mai ʻe he kau pani faitōnunga ko eni ʻa ia naʻa nau takimuʻa lolotonga ʻa e taimi ko ia ʻo e ʻahiʻahí pea hoko ai ko ha ongo fakamoʻoni fakaefakatātā.
(Fakahā 11:7) ʻI he taimi ʻe ʻosi ai ʻena fakamoʻoní, ko e manu fekai ko ia ʻoku ʻalu hake mei he luo taʻehanotakelé te ne faitau mo kinaua pea te ne ikunaʻi kinaua ʻo ne tāmateʻi kinaua.
(Fakahā 11:11) ʻI he hili ʻa e ʻaho ʻe tolu mo e kongá, naʻe hū ʻa e laumālie ʻo e moʻuí mei he ʻOtuá kiate kinaua, pea naʻá na tuʻu hake ʻaki hona vaʻé, pea naʻe tō ha manavahē lahi ki he faʻahinga naʻe sio kiate kinauá.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Fakahā 10:9, 10) Naʻá ku ʻalu ki he ʻāngeló peá u tala ange kiate ia ke ne ʻomai kiate au ʻa e kiʻi takainga tohí. Naʻá ne pehē mai kiate au: “Toʻo ia peá ke kai ia, pea ʻe kona ia ki ho keté, ka ʻi ho ngutú ʻe melie ia ʻo hangē ko e honé.” 10 Naʻá ku toʻo ʻa e kiʻi takainga tohí mei he nima ʻo e ʻāngeló peá u kai ia, pea ʻi hoku ngutú naʻe melie ia ʻo hangē ko e honé, ka ʻi he ʻosi ʻeku kai iá, naʻe kona ia ki hoku keté.
it-2 880-881
Takainga Tohi
Ngāueʻaki Fakaefakatātā. ʻOku kehekehe hono ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e foʻi lea ko e “takainga tohi.” Ko ʻIsikeli mo Sākalaia naʻá na sio ki ha takainga tohi naʻe fakatou tohi ʻa hono ongo tafaʻakí. Koeʻuhi ko e tafaʻaki pē ʻe taha ʻoku anga-maheni hono ngāueʻaki ʻi he takainga tohí, ko e tohi ko ia ʻi he ongo tafaʻakí ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e mamafa, lahi, mo e mafatukituki ʻo e ngaahi fakamaau naʻe hiki ʻi he takainga tohi ko ení. (ʻIsi. 2:9–3:3; Sāk. 5:1-4) ʻI he vīsone ʻi he tohi Fakahaá, ko e tokotaha ʻi he taloní ʻokú ne puke ʻi hono nima toʻomataʻú ha takainga tohi ʻoku ʻi ai ha sila ʻe fitu, ʻokú ne maluʻi ʻa e meʻa ʻoku tohi aí kae ʻoua ke tohi fakaava kinautolu ʻe he Lami ʻa e ʻOtuá. (Fkh. 5:1, 12; 6:1, 12-14) Ki mui ai ʻi he vīsoné ko Sione tonu naʻe ʻoange ki ai ha takainga tohi pea fekau ke ne kai ia. Naʻe melie kia Sione ka naʻe kona ki hono keté. Koeʻuhí ko e takainga tohí naʻe fakaava pea ʻikai silaʻi, ko ha meʻa ia naʻe fakapulipuli. Naʻe “melie” kia Sione ʻi heʻene maʻu ʻa e pōpoaki naʻe ʻi aí ka naʻe hā mahino ʻa e kona ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi, ʻo hangē tofu pē ko hono fekauʻi kiate ia ke ne faí. (Fkh. 10:1-11) Naʻe hokosia ʻe ʻIsikeli ha meʻa meimei tatau ʻo fekauʻaki mo e takainga tohi naʻe ʻoange kiate ia pea ʻi he takainga tohí naʻe ʻi ai “ʻa e ngaahi taʻanga tangi mo e tengihia.”—ʻIsi. 2:10.
(Fakahā 12:1-5) Pea naʻe hā ha fuʻu meʻa fakaofo ʻi hēvani: Ko ha fefine naʻá ne kofuʻaki ʻa e laʻaá, pea naʻe ʻi hono lalo vaʻé ʻa e māhiná, pea naʻe ʻi hono ʻulú ha kalauni naʻe ʻi ai ʻa e foʻi fetuʻu ʻe 12, 2 pea naʻá ne feitama. Pea naʻá ne kalanga ʻi heʻene langā mo ʻene mamahi ʻi he teu ke ne fāʻelé. 3 Naʻe toe hā ha meʻa fakaofo ʻe taha ʻi hēvani. Vakai! Ko ha fuʻu talākoni lanu kulokula mālohi, ʻoku ʻulu fitu mo meʻatui ʻe hongofulu pea ʻoku ʻi hono ngaahi foʻi ʻulú ʻa e kalauni ʻe fitu; 4 pea ʻokú ne tohoʻaki hono hikú ʻa e vahe tolu ʻe taha ʻo e ngaahi fetuʻu ʻo e langí, pea naʻá ne lī hifo kinautolu ki he māmaní. Pea naʻe tuʻu pē ʻa e talākoní ʻi he ʻao ʻo e fefine naʻe teu ke fāʻelé, koeʻuhí ke ne keina ʻene tamá ʻi he taimi ʻe fāʻeleʻi aí. 5 Pea naʻá ne fāʻeleʻi ha tama, ko ha tama tangata, ʻa ia te ne puleʻi ʻa e ngaahi puleʻangá kotoa ʻaki ha tokotoko ukamea. Pea naʻe hamusi atu ʻene tamá ki he ʻOtuá pea ki hono taloní.
it-2 187 ¶7-9
Langā
ʻI he vīsone ʻa e ʻapositolo ko Sioné ʻi he tohi Fakahaá naʻá ne sio ai ki ha fefine fakahēvani ʻokú ne kalanga “ʻi heʻene langā mo ʻene mamahi ʻi he teu ke ne fāʻelé.” Naʻe fāʻeleʻi “ha tama, ko ha tama tangata, ʻa ia te ne puleʻi ʻa e ngaahi puleʻangá kotoa ʻaki ha tokotoko ukamea.” Neongo ʻa e ngaahi feinga ʻa e talākoní ke ne keina iá, “naʻe hamusi atu ʻene tamá ki he ʻOtuá pea ki hono taloní.” (Fkh. 12:1, 2, 4-6) Naʻe ʻohake ʻa e tamá ʻe he ʻOtuá ʻa ia ʻoku fakamahinoʻi ai ʻe he ʻOtuá ko ʻene tama tonu, neongo naʻe tōʻongaʻaki ʻe he kuonga muʻá ke ʻoatu ʻa e tama toki fāʻeleʻí ki heʻene tamaí ke ne tali ia. (Sio ki he FĀʻELEʻI.) ʻE hoko atu ai ko e “fefine” ko e “uaifi” ia ʻo e ʻOtua, ko e “Selusalema ʻi ʻolunga,” ko e “fāʻe” ʻa Kalaisi mo hono fanga tokoua fakalaumālié.—Kal. 4:26; Hep. 2:11, 12, 17.
Ko e “fefine” fakahēvani ʻa e ʻOtuá ʻoku haohaoa pea naʻá ne fāʻele ʻo ʻikai langā. Ko ia ai, ko e langaá ʻoku tuʻu fakaefakatātā pē ke fakahaaʻi ko e “fefine” ʻokú ne ʻiloʻi kuo ofi ke fāʻele; ʻokú ne ʻamanekina ʻe hoko vave mai ia.—Fkh. 12:2.
Ko hai ʻa e “tama tangata” ko ení? Te ne “puleʻi ʻa e ngaahi puleʻangá kotoa ʻaki ha tokotoko ukamea.” Naʻe tomuʻa tala eni ʻe he Tuʻi Faka-Mīsaia ʻa e ʻOtuá, ʻi he Saame 2:6-9. Ka naʻe sio ʻa Sione ki he vīsone ko ení hili hono ʻaloʻi ʻa Kalaisi ki he māmaní pea mo ʻene pekia pea toetuʻú. Ko ia naʻe hoko ʻa e vīsoné ʻo tuhu ki hono fāʻeleʻi ʻa e Puleʻanga Faka-Mīsaiá ki he nima ʻo e ʻAlo ʻa e ʻOtuá ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa ia kuo toetuʻu mei he maté, “nofo hifo ʻi he nima toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá,” pea talu mei ai mo ʻene tatali kae ʻoua ke tuku ʻa hono ngaahi filí ke hoko ko hono tuʻunga-vaʻe.”—Hep. 10:12, 13; Saame 110:1; Fkh. 12:10.
TĪSEMA 16-22
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | FAKAHĀ 13-16
“ʻOua ʻe Ilifia ki he Ngaahi Fuʻu Manu Fakamanavahē”
(Fakahā 13:1, 2) Pea naʻá ne tuʻu maʻu ʻi he ʻoneʻone ʻo e tahí. Pea naʻá ku mamata ki ha manu fekai ʻoku ʻalu hake mei he tahí, ʻoku meʻatui ʻe hongofulu mo ʻulu fitu, pea ʻoku ʻi hono ngaahi meʻatuí ʻa e kalauni ʻe hongofulu, ka ʻoku ʻi hono ngaahi foʻi ʻulú ʻa e ngaahi hingoa laukovi ki he ʻOtuá. 2 Ko e manu fekai leva naʻá ku mamata ki aí naʻe hangē ia ha lēpatí, ka ko hono ngaahi vaʻé naʻe hangē ia ko e vaʻe ʻo ha peá, pea ko hono ngutú naʻe hangē ko e ngutu ʻo ha laioné. Pea naʻe maʻu ʻe he manu fekaí ʻa hono mālohí mo hono taloní mo ha fuʻu mafai lahi mei he talākoní.
“Oku Fakaha ae Gaahi Mea Fufu” ʻe Sihova
6 ʻI he ngataʻanga ʻo e ʻuluaki senituli T.S., naʻe ʻoange ai ʻe Sīsū kuo toetuʻú ki he ʻapositolo ko Sioné ha ngaahi holongā vīsone fakatupu moʻutāfuʻua. (Fkh. 1:1) ʻI he taha ai, naʻe sio ai ʻa Sione ki he Tēvoló, naʻe fakafofongaʻi ʻe ha talākoni, ʻoku tuʻu ʻi he matātahi ʻo e fuʻu tahi lahi. (Lau ʻa e Fakahā 13:1, 2.) Naʻe toe sio ai ʻa Sione ki ha manu fekai anga-kehe naʻe ʻalu hake mei he tahi ko iá ʻo ne maʻu ha mafai lahi mei he Tēvoló. Ko ha ʻāngelo ʻokú ne fakahaaʻi ki mui kia Sione ko e ʻulu ʻe fitu ʻo ha manu fekai kula ʻahoʻaho, ʻa ia ko ha ʻīmisi ia ʻo e manu fekai ʻo e Fakahā 13:1, ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e “ngaahi tuʻi ʻe fitu,” pe ngaahi founga-pule. (Fkh. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) ʻI he taimi ʻo e tohi ʻa Sioné, ko e toko nima ʻo kinautolu kuo tō, ko e taha ʻoku lolotonga hau, pea ko e taha kuo “teʻeki ke aʻu mai.” Ko e hā ʻoku ʻiloʻi pau ʻaki ʻa e ngaahi puleʻanga ko iá, pe ngaahi hau ʻi māmaní? Tau lāulea taha taha ki he ngaahi ʻulu ʻo e manu fekai ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Fakahaá. Te tau toe sio ai ki he anga hono tānaki mai ʻe he ngaahi tohi ʻa Tanielá ʻa e ngaahi fakamaama fakaikiiki ki he lahi ʻo e ngaahi puleʻanga ko ení, ʻi he ngaahi senituli nai ki muʻa ke nau hoko maí.
(Fakahā 13:11) Pea naʻá ku mamata ki ha toe manu fekai ʻe taha ʻoku ʻalu hake mei he māmaní, pea naʻe ʻi ai hono ongo meʻatui hangē ha lamí, ka naʻá ne kamata lea ʻo hangē ha talākoní.
(Fakahā 13:15) Pea naʻe fakangofua ia ke ne ʻoange ha mānava ki he ʻīmisi ʻo e manu fekaí, koeʻuhi ke lava fakatouʻosi ʻa e ʻīmisi ʻo e manu fekaí ʻo lea mo faituʻutuʻuni ke tāmateʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku nau fakafisi ke lotu ki he ʻīmisi ʻo e manu fekaí.
re 194 ¶26
Fakakikihi ʻa e Ongo Manu Fekai Anga-Fītaʻá
26 Ko hai ʻokú ne fakafofongaʻí? Ko e hau ʻi māmani ko Pilitānia-ʻAmeliká—ʻoku tatau ia mo e ʻuluaki manu fekai ʻulu fitú ka ʻi ha tuʻunga makehe! Ko hono fakamavaheʻi ʻi he vīsoné ko ha manu fekaí ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke mahinoʻi ange ʻa e anga ʻene ngāue pē ʻaʻana ʻi he māmaní. Ko e ongo meʻatui fakaefakatātā ʻe ua ʻo e manu fekaí ʻoku faʻuʻaki ia ha ongo mafai ʻokú na tatau, ʻa ia ʻokú na pule fakataha ʻi he taimi tatau, kae fetokoniʻaki pē ʻi he mafai fakapolitikalé. Ko hono ongo meʻatuí ʻoku “hangē ha lamí” ʻa ia ʻokú ne hā ngali anga-lelei mo ʻikai fakatupu maumau, fakataha mo ha founga-pule ʻa ia ʻoku totonu ke tafoki ki ai ʻa e kotoa ʻo e māmaní. Ka ʻokú ne lea “hangē ha talākoní” ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ʻa e fakamālohi mo e fakamanamana pea aʻu ki he mātuʻaki fakamālohi ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tali ai ʻene founga-pulé. Kuo ʻikai ke ne fakaʻaiʻai ʻa e anganofo ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa e Lami ʻo e ʻOtuá, ka ko e ngaahi meʻa ʻa Sētané, ko e fuʻu talākoni lahí. Kuó ne pouaki ʻa e māvahevahe fakamatakalí mo e tāufehiʻá ʻa ia ʻokú ne fakaʻaiʻai ai ʻa e lotu ki he ʻuluaki manu fekaí.
re 195 ¶30-31
Fakakikihi ʻa e Ongo Manu Fekai Anga-Fītaʻá
30 ʻI he faai mai ʻa e hisitōliá ʻoku ʻiloʻi ai ko e ʻīmisí ko ha kautaha kuo fokotuʻu, pouaki, pea poupouʻi ia ʻe Pilitānia mo ʻAmelika pea ʻuluaki ʻiloa ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá. Ki mui ai, ʻi he Fakahā vahe 17, ʻe hā ia ʻi ha fakaʻilonga kehekehe, ʻa ia ko ha manu fekai lanu kula ʻahoʻaho ʻoku tuʻu-ʻatā pē ia. Ko e sino fakavahaʻapuleʻanga ko ení ʻokú ne ‘talaki’ pōlepole ko ia tokotaha pē ʻokú ne lava ke ʻomai ʻa e melinó mo e malú ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Ka ko hono moʻoní kuo hoko ia ko ha kautaha ia ki he ngaahi puleʻanga mēmipá ke nau tauʻaki fakaanga mo tauʻaki tuku hifo. Kuo fakamanamanaʻi pē toʻo ʻa e totonu fakaetangatá ʻa e kakaí pe ko ha puleʻanga pē ʻoku ʻikai ke nau tali hono mafaí. Ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá ʻoku nau kapusi ha ngaahi puleʻanga ʻoku ʻikai lava ke nau tali pe tauhi ʻa e tui fakapolitikale ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá. ʻI he kamata ʻo e fuʻu mamahi lahí, ko e tuʻunga fakakautau ʻo e “ngaahi meʻa tui” ʻo e ʻīmisi ko eni ʻo e manu fekaí te ne fakahoko ʻa hono ngafa ko e faifakaʻauhá.—Fakahā 7:14; 17:8, 16.
31 Talu mei he Tau II ʻa Māmaní, ko e ʻīmisi ʻo e manu fekaí—kuo ʻosi mate ia ʻa ia kuo fakaeʻa ko e kautaha ʻo e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá he taimí ni. Fakatātaá, ʻi he 1950 ko e kau tau ʻa e UN naʻa nau kau ʻi he tau ʻi he vahaʻa ʻa Kōlea Tokelau mo Kōlea Tongá. Ko e kau tau ʻa e UN, fakataha mo Kōlea Tonga ʻi heʻenau tāmateʻi ʻa e kau Kōlea Tokelau mo e kau siana ʻe toko 1,420,000 nai. ʻI he tuʻunga meimei tatau, mei he 1960 ki he 1964, naʻe kau ʻa e kau tau ʻa e UN ʻi Kongo (Kinshasa). ʻIkai ko ia pē, ko e kau taki ʻi he māmaní, kau ai ʻa tuʻi tapu Paulo VI mo Soane Paulo II, naʻa nau hokohoko atu ʻi hono fakapapauʻi ko e ʻīmisi ko ení ko e ʻamanaki aofangatuku ia mo e lelei taha ki he melinó. Kapau heʻikai malava ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo tauhi ki ai, ʻoku nau fakamatematē, ko e faʻahinga ʻo e tangatá te ne fakaʻauha pē ʻe ia ia. Te nau fakatupunga fakaefakatātā ke tāmateʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku nau fakafisi ke kau fakataha mo e ʻīmisí mo lotu ki ai.—Teutalōnome 5:8, 9.
(Fakahā 13:16, 17) ʻOkú ne kounaʻi ʻa e kakai kotoa pē—ʻa e iiki mo e lalahi, ʻa e koloaʻia mo e masiva, ʻa e tauʻatāina mo e pōpula—ke fakaʻilongaʻi ʻa e faʻahingá ni ʻi honau nima toʻomataʻú pe ʻi honau laʻé, 17 pea ke ʻoua naʻa ʻi ai ha taha ʻe lava ke ne fai ha fakatau mai pe ha fakatau atu, tuku kehe pē ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e fakaʻilongá, ʻa e hingoa ʻo e manu fekaí pe ko e fika ʻo hono hingoá.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Fakahā—II
13:16, 17. Neongo ʻa e ngaahi faingataʻa ʻoku tau fehangahangai nai mo ia ʻi hono fakahoko ʻetau ngāue fakaʻaho ko ia, hangē ko e “fakatau mai pe fakatau atu,” ʻoku ʻikai totonu ke tau fakaʻatā ke tenge kitautolu ke tuku ke puleʻi ʻe he manu fekaí ʻa ʻetau moʻuí. Ko hono tali ʻa e ‘fakaʻilonga ʻo e manu fekaí ʻi hotau nimá, pē ʻi hotau laʻé’ ʻe iku ʻo fakaʻatā ai ʻa e manu fekaí ke ne puleʻi ʻetau ngāué pe uesia ʻetau fakakaukaú.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Fakahā 16:13, 14) Pea naʻá ku mamata ki ha ngaahi lea fakamānavaʻi taʻemaʻa ʻe tolu naʻe hā mai hangē ha fanga potó ʻoku haʻu mei he ngutu ʻo e talākoní pea mei he ngutu ʻo e manu fekaí pea mei he ngutu ʻo e palōfita loí. 14 Ko hono moʻoní, ko e ngaahi lea ia kuo fakamānavaʻi ʻe he fanga tēmenioó pea ʻoku fakahoko ʻe he ngaahi lea ko iá ʻa e ngaahi mana, pea ʻoku ʻalu atu ʻa e ngaahi lea ko iá ki he ngaahi tuʻi ʻo e māmani kotoa kuo nofoʻí, ke fakatahatahaʻi kinautolu ki he tau ʻo e ʻaho lahi ʻo e ʻOtua Māfimafi-Aoniú.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Fakahaá—II
16:13-16 (PM). Ko e ngaahi “laumalie uli” ʻoku nau fakatātaaʻi ʻa e fakamatala fakangalilelei fakatēmeniō kuo fakataumuʻa ke ne fakapapauʻi ʻoku ʻikai tākiekina ʻa e ngaahi tuʻi ʻo e māmaní ʻe he lilingi hifo ʻa e ipu ʻe fitu ʻo e houhau ʻa e ʻOtuá, ka ʻi hono kehé ʻoku faʻufaʻu ia ke fakafepaki kia Sihova.—Mt. 24:42, 44.
(Fakahā 16:21) Naʻe ʻi ai ha fuʻu ʻuha-ʻaisi, ko e konga ʻaisi taki taha naʻe talēniti nai ʻe taha hono mamafá, naʻe tō mei hēvani ki he kakaí, pea naʻe laukovi ʻa e kakaí ki he ʻOtuá koeʻuhi ko e tautea ko ia ko e ʻuha-ʻaisí, he ko e tauteá naʻe fuʻu lahi anga-kehe.
“Kuo Ofi Homou Fakahaofí”!
9 Ko e fuʻu mamahi lahí ʻe ʻikai ko e taimi ia ke malangaʻi ai ʻa e ‘ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá.’ Ko e taimi ke malangaʻi ai ʻa e pōpoaki ko iá kuo ʻosi ia. Kuo hoko mai ʻa e taimi ia ʻo e “ngataʻangá”! (Māt. 24:14) ʻE talaki loto-toʻa ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ha pōpoaki mālohi ʻo e fakamaau ʻa ia ʻe kaunga ki he kakai kotoa. Ko e pōpoakí nai ko e ʻamanaki ko ia ke fakaʻauha ʻosi ʻa e māmani fulikivanu ʻo Sētané. ʻOku fakahoa ʻe he Tohi Tapú ʻa e pōpoaki ko ení ki he ngaahi ʻuha maka ʻi heʻene pehē: “Naʻe ʻi ai ha fuʻu ʻuha maka, ko e maka taki taha naʻe talēniti nai ʻe taha hono mamafá, naʻe tō mei hēvani ki he kakaí, pea naʻe laukovi ʻa e kakaí ki he ʻOtuá koeʻuhi ko e fakatamaki ʻo e ʻuha maká, he ko e fakatamakí naʻe fuʻu lahi anga-kehe.”—Fkh. 16:21.
TĪSEMA 23-29
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | FAKAHĀ 17-19
“Faitau ʻa e ʻOtuá ke Fakangata ʻa e Tau Kotoa Pē”
(Fakahā 19:11) Naʻá ku sio naʻe fakaava ʻa e langí pea vakai, tā ko ha hoosi hinehina. Pea ko e tokotaha naʻe heka mai aí ʻoku ui ia ko Faitōnunga mo Moʻoni, pea ʻokú ne faifakamaau mo faitau ʻi he māʻoniʻoni.
(Fakahā 19:14-16) ʻIkai ko ia pē, ko e kau tau ʻi hēvaní naʻa nau muimui ʻiate ia ʻi ha fanga hoosi hinehina, pea naʻa nau kofuʻaki ʻa e līneni hinehina, maʻa mo lelei. 15 Pea ʻoku ʻalu atu mei hono ngutú ha heletā māsila lōloa ke ne taaʻi ʻaki ʻa e ngaahi puleʻangá, pea te ne puleʻi kinautolu ʻaki ha tokotoko ukamea. ʻIkai ngata aí, ʻokú ne malamalaki ʻa e tataʻoʻanga uaine ʻo e houhau kakaha ʻa e ʻOtua Māfimafi-Aoniú. 16 ʻI hono kofu tuʻá, ʻio, ʻi hono alangá, ʻoku tohi ai ha hingoa, Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻi mo e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻeiki.
w08 4/1 8 ¶3-4
ʻĀmaketone—“Fakangata ʻe he Tau ʻa e ʻOtuá ʻa e Taú Kotoa”
Koeʻuhi ko e kei pule ʻa e kakai fulikivanú, ko e kakai māʻoniʻoní heʻikai ke nau maʻu ʻa e melinó mo e malú. (Palōveepi 29:2; Tangata Malanga 8:9) Ko hono moʻoní, heʻikai ke tau lava ʻo fakamavaheʻi ʻa e taʻefaitotonú mo e fulikivanú mei he kakai ʻoku nau tōʻongaʻakí. Ka ko e melino tuʻuloá mo e fakamaau totonú ʻe hangē ia ha totongi—ʻa ia ko hono toʻo atu ʻa e faʻahinga fulikivanú. Naʻe tohi ʻa Solomone: “Ko e tokotaha fulikivanú ko ha totongi huhuʻi ia ʻo e tokotaha māʻoniʻoní, pea ʻe ʻave ʻa e tokotaha lavakí ʻo fetongiʻaki ʻa e faitotonú.”—Palōveepi 21:18.
Koeʻuhi ko e ʻOtuá ʻa e tokotaha Fakamāú, ʻoku lava ke tau fakapapauʻi ko e tafaʻaki kotoa pē ʻo ʻene fakamāuʻi ʻa e fulikivanú ʻe fakamāuʻi totonu. Naʻe ʻeke ʻe ʻĒpalahame: “ʻIkai ʻe fai ʻe he Fakamaau ʻo māmaní kotoa ʻa e meʻa ʻoku totonú?” Ko e talí, naʻe ʻiloʻi ʻe ʻĒpalahame ko Sihová ʻoku totonu maʻu pē! (Sēnesi 18:25) ʻIkai ko ia pē, ʻoku fakapapauʻi mai ʻe he Tohi Tapú kiate kitautolu ʻoku ʻikai leleiʻia ʻa Sihova ʻi hono fakaʻauha ʻa e fulikivanú; ʻokú ne fai pē ia kapau ʻoku ʻikai ke nau fakatomala.—ʻIsikeli 18:32; 2 Pita 3:9.
it-1 1146 ¶1
Hoosi
ʻI he vīsone fakaefakatātā ʻa Sioné, ko Sīsū Kalaisi kuo fakalāngilangiʻí ʻoku fakatātaaʻi ia ʻoku heka ʻi ha hoosi hinehina pea ʻoku ō fakataha mo ha kau tau, ʻoku nau heka kotoa atu ʻi ha ngaahi hoosi hinehina. Naʻe fakahaaʻi ʻa e vīsone ko ení kia Sione ke fakafofongaʻi ʻa e māʻoniʻoni mo e fakamaau totonu ʻi he faitau ʻa Kalaisi mo e kotoa ʻa hono ngaahi filí maʻa hono ʻOtua mo e Tamai, ko Sihová. (Fkh. 19:11, 14) Ki muʻa ai, ko e ngāue fakatuʻi ʻa Kalaisí pea mo e ngaahi fakatamaki naʻe muimui mai aí ʻoku fakafofongaʻi ia ʻe he fanga hōsí mo honau kau tangata heká.—Fkh. 6:2-8.
(Fakahā 19:19, 20) Pea naʻá ku sio ki he manu fekaí mo e ngaahi tuʻi ʻo e māmaní mo ʻenau kau taú naʻa nau fakatahataha ke faitau mo e tokotaha ʻoku heka ʻi he hōsí pea mo ʻene kau taú. 20 Pea naʻe puke mai ʻa e manu fekaí fakataha mo e palōfita loi naʻá ne fai ʻi hono ʻaó ʻa e ngaahi mana ʻa ia naʻá ne takihalaʻi ʻaki ʻa e faʻahinga naʻa nau maʻu ʻa e fakaʻilonga ʻo e manu fekaí pea mo e faʻahinga ʻoku nau lotu ki hono ʻīmisí. Lolotonga ʻena kei moʻuí, naʻe lī fakatouʻosi kinaua ki he ano afi ʻoku ulo sūlifa.
re 286 ¶24
Ko e Tuʻi Pāteʻi Taú Te Ne Ikuna ʻi ʻĀmaketone
24 Ko e manu fekai meʻatui ʻe hongofulú mo ʻulu fitu ʻoku ʻalu hake mei he tahí, ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e kautaha fakapolitikale ʻa Sētané, ʻoku tūʻulu atu ki he fakaʻauha mālie, fakataha mo e palōfita loí mo e puleʻanga hau hono fitú. (Fakahā 13:1, 11-13; 16:13) Lolotonga ʻene kei “moʻuí” pe kei ngāue fakataha ʻi he fakafepaki ki he kakai ʻa e ʻOtuá ki he māmaní, ʻoku lī ai kinautolu ki he ‘ano afí.’ Ko ha ano afi moʻoni eni? ʻIkai, ka ko ha fakaʻilonga ia ʻo e fakaʻauha fakaʻosi, kakato, ko e feituʻu ʻo e ʻikai ke toe foki mai. Ko e feituʻu eni ʻa ia ko mate mo Hētesi, fakataha mo e Tēvoló tonu, ʻe lī ki ai. (Fakahā 20:10, 14) ʻOku hā mahino ʻoku ʻikai ko ha afi pe ko ha vela taʻengata, koeʻuhi ko e fakakaukau ko iá ʻoku fakaliliʻa ai ʻa Sihova.—Selemaia 19:5; 32:35; 1 Sione 4:8, 16.
(Fakahā 19:21) Ka ko e toengá naʻe tāmateʻi ʻaki ʻa e heletā lōloa ʻa ia naʻe haʻu mei he ngutu ʻo e tokotaha naʻe heka ʻi he hōsí. Pea ko e fanga manupuná kotoa naʻa nau mākona ʻi honau kakanó.
re 286 ¶25
Ko e Tuʻi Pāteʻi Taú Te Ne Ikuna ʻi ʻĀmaketoné
25 Ko e faʻahinga kehe naʻe ʻikai ke nau kau fakahangatonu ki he puleʻangá ka naʻe fakamālohiʻi ke kau ki he konga ʻo e māmani fakameleʻi ko eni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe “tāmateʻi ʻaki ʻa e heletā lōloa ʻa ia naʻe haʻu mei he ngutu ʻo e tokotaha naʻe heka ʻi he hōsí.” ʻE talaki atu ʻe Sīsū ʻoku nau tuha mo e mate. Koeʻuhi naʻe ʻikai lave hangatonu ʻa e ano ʻo e afí kiate kinautolu, ʻoku tau ʻamanekina te nau toetuʻu mai? ʻOku ʻikai tala mai ʻi ha feituʻu ko e faʻahinga kuo tāmateʻi ʻe Sihova ko e fakamāú te nau toetuʻu mai. Hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe Sīsū tonu, ko e faʻahinga kotoa ko iá ʻoku ʻikai ko ha “sipi” ʻoku nau ʻalu “ki he afi taʻengata kuo teuteu ki he Tēvoló mo ʻene kau ʻāngeló,” ʻa ia ko e “tuʻusi taʻengata.” (Mātiu 25:33, 41, 46) Ko e tumutumu eni ʻo e “ʻaho ʻo hono fakaʻauha ʻa e kakai anga-taʻefakaʻotuá.”—2 Pita 3:7; Nēhumi 1:2, 7-9; Malakai 4:1.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Fakahā 17:8) Ko e manu fekai naʻá ke sio ki aí naʻe ʻi ai, ka ʻoku ʻikai ʻi ai, ka neongo iá ʻoku teu ke ne ʻalu hake mei he luo taʻehanotakelé, pea te ne ʻalu atu ki he fakaʻauha. Pea ko e kau nofo ʻi he māmaní—ʻa kinautolu ko honau hingoá kuo teʻeki ke tohi ʻi he takainga tohi ʻo e moʻuí talu mei he tanupou ʻo e māmaní—te nau ofoofo ʻi he taimi te nau sio ai ki he manu fekaí, he ko ē naʻe ʻi ai, ka ʻoku ʻikai ʻi ai, ka neongo iá ʻe ʻi heni ia.
re 247-248 ¶5-6
Ko ha Misiteli Kuo Fakalelei ʻi
5 ‘Ko e manu fekaí naʻe ʻi ai.’ Ko e moʻoni, kuo ʻi ai, ʻa ia ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá ʻo kamata mei Sanuali 10, 1920 ʻo faai mai, fakataha mo e ngaahi puleʻanga ʻe 63 naʻa nau kau ki ai. Ka ko Siapani, Siamane, mo ʻĪtali naʻa nau holomui, pea ko e Sovieti ʻIunioní naʻe ʻikai ke toe kau ia ki he Kautaha ʻo e ngaahi puleʻangá. ʻI Sepitema 1939 ko e tokotaha-tikitato ʻo Siamané naʻá ne kamataʻi ʻa e Tau II ʻa Māmaní. Ko e ʻikai lava ke tauhi ʻa e melinó ʻi he māmaní, naʻe hangē ia naʻe lī ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá ki ha luo taʻehanotakelé. ʻI he 1942 naʻe fakamoʻoniʻi ai ʻene ʻi ai ka ʻoku ʻikai ʻi ai. Naʻe ʻikai ʻi ai ki muʻa pe ʻoku ʻikai ke ne kei ʻi ai—ka ʻi he taimi tofu pē ko iá—naʻe toki ʻoange ai ʻe Sihova ki hono kakaí ʻa e ʻuhinga tefito ʻo e vīsoné! ʻI he ʻAsemipilī Fakateokalati ʻo e Māmani Foʻoú, naʻe talaki ai ʻe N. H. Knorr, ʻi he fekauʻaki mo e kikité, ko e ‘manu fekaí ʻoku ʻikai ʻi ai.’ Naʻá ne ʻeke leva ha fehuʻi, “ʻE nofo ai pē ʻa e Kautaha ʻo e Ngaahi Puleʻangá ʻi he luo taʻehanotakelé?” Naʻá ne toʻo lea mei he Fakahā 17:8 ʻi he ʻene tali: “Ko e kautaha ʻo e ngaahi puleʻanga fakamāmaní ʻe toe ʻalu hake.” Pea ko e founga tofu pē ʻoku fakamoʻoniʻi ai—ʻa hono fakatonuhiaʻi ʻa e Folofola fakaekikite ʻa Sihová!
ʻAlu Hake mei he Luo Taʻehanotakelé
6 Ko e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó naʻe ʻalu hake mei he luo taʻehanotakelé. ʻI he Sune 26, 1945, ko ha tālanga ʻi San Francisco, U.S.A., naʻe fili ai ha fonua ʻe 50 ke tali ʻa e Tohi Aleapau ʻo e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá. Ko e sino ko ení te ne tauhi maʻu ʻa e melino mo e malu fakavahaʻapuleʻangá.” ʻOku lahi ʻa e ngaahi faitatau ʻi he Kautaha ʻo e Ngaahi Puleʻangá mo e UN. ʻOku pehē ʻe he The World Book Encyclopedia: “ʻI he ngaahi founga ʻe niʻihi, ko e UN ʻoku faʻifaʻitaki ki he Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá ʻa ia naʻe fokotuʻu hili ʻa e Tau I ʻa Māmaní . . . Ko e ngaahi fonua tatau pē naʻe ʻi he UN naʻe ʻi he kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá. Hangē ko e kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá, ko e UN naʻe fokotuʻu ke tokoni ki hono tauhi ʻa e melinó ʻi he ngaahi puleʻangá. Ko e faʻunga ʻo e UN ʻoku hangē tofu pē ko e faʻunga ʻo e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá.” Ko e UN leva, ko hono toe fakamoʻui ia ʻo e manu fekai kula ʻahoʻahó. Ko hono kau mēmipá ko ha ngaahi puleʻanga ʻe 190 nai ʻo tokolahi ange ia ʻi he Kautaha ʻa e ngaahi Puleʻangá ni ʻe 63 pē; pea toe lahi ange hono ngaahi fatongiá ʻi he kautaha naʻá ne fetongí.
(Fakahā 17:16, 17) Pea ko e meʻatui ʻe hongofulu naʻá ke sio ki aí pea mo e manu fekaí te nau fehiʻa ki he fefine feʻauakí pea te nau ʻai ia ke hoko ko e koto halaʻatā mo telefua, pea te nau keina hono kakanó pea tutu fakaʻaufuli ia ʻaki ʻa e afi. 17 He kuo ʻai ʻe he ʻOtuá ki honau lotó ke nau fakahoko ʻa ʻene fakakaukaú, ʻio, ke fakahoko ʻenau fakakaukau pē tahá ʻaki hono ʻoange honau puleʻangá ki he manu fekaí, kae ʻoua kuo fakahoko ʻa e ngaahi foʻi folofola ʻa e ʻOtuá.
ʻOku Fakahā ʻe Sihova ʻa e Meʻa “Kuo Pau ke Vavé Ni ʻEne Hokó”
17 Kae kehe, ko e lotu loí, ʻe ʻikai ke mōlia ʻataʻatā atu pē. ʻE kei nofo pē ʻa e fefine paʻumutú ko ha mafai mālohi, ʻo feinga ke ofeʻi ʻa e ngaahi tuʻí ki hono lotó kae ʻoua kuo tō ʻe he ʻOtuá ha fakakaukau ʻi he loto ʻo kinautolu ʻoku haú. (Lau ʻa e Fakahā 17:16, 17.) ʻOku vavé ni ke ʻai ʻe Sihova ʻa e ngaahi ʻelemēniti fakapolitikale ʻo e fokotuʻutuʻu ʻa Sētané, hangē ko ia ʻoku fakafofongaʻi ʻe he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá, ke nau ʻohofi ʻa e lotu loí. Te nau fakaʻauha hono mafaí pea maumauʻi ʻene ngaahi koloá. Ko ha meʻa pehē ʻe hā ngali nai ʻe ʻikai hoko ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu pē kuohilí. ʻI he ʻahó ni, ʻoku fākalue holo ʻa e fefine paʻumutú ʻi he tuʻa ʻo e manu fekai kula ʻahoʻahó. Neongo ia, ʻe ʻikai te ne heheke māmālie mei hono nofoʻá. Ko ʻene toó ʻe fakafokifā mo mālohi.—Fkh. 18:7, 8, 15-19.
TĪSEMA 30–SANUALI 5
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | FAKAHĀ 20-22
“Vakai! ʻOku Ou Ngaohi ke Foʻou ʻa e Ngaahi Meʻa Kotoa Pē”
(Fakahā 21:1) Pea naʻá ku sio ki ha langi foʻou mo ha māmani foʻou; he naʻe mole atu ʻa e ʻuluaki langí mo e ʻuluaki māmaní, pea ʻoku ʻikai toe ʻi ai ʻa e tahí.
re 301 ¶2
Ko ha Langi Foʻou mo ha Māmani Foʻou
2 ʻI he taʻu ʻe laui teau ki muʻa ʻi he ʻaho ʻo Sioné, naʻe pehē ai ʻe Sihova kia ʻAisea: “He vakai, ʻoku ou fakatupu ha ngaahi langi foʻou mo ha māmani foʻou; pea ʻe ʻikai toe manatua ʻa e ngaahi meʻa muʻá, pea ʻe ʻikai ke ʻalu hake ia ʻi he lotó.” (ʻAisea 65:17; 66:22) Ko e kikite ko ení naʻe muʻaki fakahoko ia ʻi he taimi naʻe toe foki ai ʻa e kau Siu faitōnunga ki Selusalema ki he 537 K.M. hili ia hono fakaheeʻi kinautolu ʻi Pāpilone ʻi he taʻu ʻe 70. ʻI he toe fakafoki ko iá naʻa nau faʻu ai ʻa e sōsaieti maʻa, ko ha “māmani foʻou,” ʻi he malumalu ʻo e faʻunga pule foʻou fakapuleʻanga, ko e “langi foʻou.” Kae kehe, naʻe tuhu ʻa e ʻapositolo ko Pitá ki hono toe fakahoko lahi ange ʻo e kikité ʻo ne pehē: “Ka ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi langi foʻou mo ha māmani foʻou ʻa ia ʻoku tau nofoʻaki tali ki ai ʻo fakatatau ki heʻene talaʻofá, pea ʻe māʻoniʻoni ʻa e meʻa kotoa pē ʻi ai.” (2 Pita 3:13) ʻOku fakahaaʻi heni ʻe Sione ko e talaʻofa ko ení naʻe fakahoko ia ʻi he lolotonga ʻa e ʻaho ʻo e ʻEikí. Ko e “ʻuluaki langí mo e ʻuluaki māmaní,” ʻa ia ko e fokotuʻutuʻu fakasētané mo hono faʻunga fakapuleʻangá ʻoku tākiekina ʻe Sētane mo e fanga tēmenioó, ʻe toʻo atu ia. Ko e “tahi” taʻemanonga ʻo e fulikivanú, ko e faʻahinga angatuʻu ʻo e tangatá ʻe ʻikai ke toe ʻi ai. ʻI hono fetongí ʻe ʻi ai ha “langi foʻou mo e māmani foʻou”—ko ha sōsaieti fakamāmani foʻou ʻi he malumalu ʻo ha founga-pule foʻou, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.—Fakafehoanaki mo e Fakahā 20:11.
(Fakahā 21:3, 4) ʻI he meʻa ko iá naʻá ku fanongo ki ha fuʻu leʻo mei he taloní ʻoku pehē: “Vakai! Ko e tēniti ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá, pea te ne nofo mo kinautolu, pea te nau hoko ko ʻene kakai. Pea ko e ʻOtuá tonu te ne ʻiate kinautolu. 4 Pea te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau matá, pea ʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha mate, pe ha mamahi pe ha tangi pe ha langa. Kuo mole atu ʻa e ngaahi meʻa muʻá.”
“Vakai! ʻOku Ou Ngaohi ke Foʻou ʻa e Ngaahi Meʻa Kotoa Pē”
ʻE “holoholo [ʻe he ʻOtuá] ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau matá.” (Fakahā 21:4) Ko e hā ʻa e loʻimata ʻe holoholoʻí? ʻOku ʻikai ko e ngaahi loʻimata ia ʻo e fiefia pe loʻimata ʻokú ne maluʻi hotau matá. ʻOku ʻuhinga ʻa e talaʻofa ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi loʻimata kuo fakatupunga ʻe he faingataʻá mo e mamahí. ʻE ʻikai ko hono holoholoʻi pē ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi loʻimata ko iá; ka te ne holoholoʻi fakaʻaufuli ʻaki hono toʻo ʻosi ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi loʻimata ʻoku ʻikai ke tau loto ki aí—ʻa ia ko e faingataʻá mo e mamahí.
“ʻE ʻikai ke toe ʻi ai ha mate.” (Fakahā 21:4) Ko e hā ʻokú ne fakatupunga ke lahi ange ʻa e ngaahi loʻimatá ʻi he fili ko maté? ʻE fakatauʻatāinaʻi ʻe Sihova ʻa e faʻahinga talangofua ʻo e tangatá mei he haʻisia ki he maté. Anga-fēfē? ʻAki hono toʻo ʻosi ʻa e tupuʻanga moʻoni ʻo e maté: ko e angahala tukufakaholo meia ʻĀtama. (Loma 5:12) ʻE ʻai ʻe Sihova ʻa e faʻahinga talangofua ʻo e tangatá ke haohaoa ʻo makatuʻunga ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú. Pea ko e fili fakaʻosí, ʻa mate, “ʻe toʻo ʻosi atu ia.” (1 Kolinitō 15:26) ʻE malava ʻa e faʻahinga faitōnunga ʻo e tangatá ke moʻui ʻo hangē ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá kia kinautolú ke moʻui—taʻengata ʻi he moʻui lelei haohaoa.
“ʻE ʻikai ke toe ʻi ai . . . ha langa.” (Fakahā 21:4) Ko e hā ʻa e langa ʻe ʻikai ke toe ʻi aí? ʻE ʻikai ke toe ʻi ai ʻa e kotoa ʻo e mamahi fakaeʻatamai, fakaeongo, mo e mamahi fakaesino ko e nunuʻa ia ʻo e angahalá mo e taʻehaohaoá ʻo ʻai ai ʻa e moʻuí ke fakamamahi ki he laui miliona taʻefaʻalauá.
(Fakahā 21:5) Pea ko e Tokotaha naʻe ʻafio ʻi he taloní naʻá ne folofola mai: “Vakai! ʻOku ou ngaohi ke foʻou ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.” Pehē foki, ʻokú ne folofola mai: “Tohi, he ko e ngaahi foʻi folofola ko ení ʻoku pau mo moʻoni.”
Ko Sihová ko e ʻOtua ʻo e Moʻoni
14 ʻOku totonu ke tau tali fakamātoato ʻa e meʻa ʻoku tala mai ʻe Sihova kiate kitautolu ʻi heʻene Folofolá. ʻOkú ne fai ki he meʻa ʻokú ne leaʻakí, pea te ne fai ʻa e meʻa ʻokú ne pehē te ne faí. ʻOku tau maʻu ʻa e ʻuhinga kotoa ke falala ai ki he ʻOtuá. ʻOku malava ke tau tui ki he pehē ʻe Sihova te ne “fai sauni ki he kau taʻeʻilo ʻOtua, pea ki he kau taʻetalangofua ki he Kosipeli ʻo hotau ʻEiki ko Sisu.” (2 Tesalonaika 1:8) ʻOku tau toe tui nai kia Sihova ʻi heʻene pehē ʻokú ne ʻofa ki he faʻahinga ʻoku nau tuli ki he māʻoniʻoní, ʻi heʻene pehē te ne foaki ʻa e moʻui taʻengatá ki he faʻahinga ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tuí, pea ʻi heʻene pehē te ne toʻo atu ʻa e langá, tangí pea naʻa mo e maté. Naʻe fakamamafaʻi ʻe Sihova ʻa e tuʻunga falalaʻanga ʻo e talaʻofa fakamuimui ko ʻení ʻaki hono ʻoange ʻa e fakahinohino ko ʻení ki he ʻapositolo ko Sioné: “Tohi, he ko e ngaahi lea ko eni ʻoku ala falala ki ai, pea ko e moʻoni ʻo e moʻoni.”—Fakahā 21:4, 5; Palōveepi 15:9; Sione 3:36.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Fakahā 20:5) (Ko e toenga ʻo e kau maté naʻe ʻikai te nau moʻui mai kae ʻoua ke ngata ʻa e taʻu ʻe 1,000.) Ko eni ia ʻa e ʻuluaki toetuʻú.
it-2 249 ¶2
Moʻui
ʻI heʻene fekau kia ʻĀtamá, naʻe fakahuʻunga ʻa e ʻOtuá kapau ʻe talangofua, heʻikai te ne mate. (Sēn. 2:17) Ko e faʻahinga talangofua ʻo e tangatá, ko mate ʻa hono fili fakaʻosí ʻe toʻo ʻosi atu ia, ʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha angahala ke ngāue ʻiate kinautolu ke fakatupunga ai ʻa e maté. ʻE faai atu ʻo taʻengata heʻikai te nau toe mate. (1 Kol. 15:26) ʻE fakangata ʻa e maté ʻi he ngata ʻa e pule ʻa Kalaisí, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he tohi Fakahaá ko e taʻu ʻe 1,000 hono fuoloá. ʻI hení ʻoku pehē ai ko e faʻahinga ʻoku nau hoko ko e ngaahi tuʻi mo e taulaʻeiki fakataha mo Kalaisí “naʻa nau moʻui mai ʻo pule ko e ngaahi tuʻi fakataha mo e Kalaisí ʻi he taʻu ʻe 1,000.” “Ko e toenga ʻo e kau maté” heʻikai ke nau moʻui mai “kae ʻoua ke ngata ʻa e taʻu ʻe 1,000” ʻa ia ko e faʻahinga eni te nau moʻui ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e taʻu ʻe taha afé, kae ki muʻa ke tukuange mai ʻa Sētane mei he luo taʻehanotakelé ke fai hono ʻahiʻahi fakaʻosi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he ngata ʻa e taʻu ʻe taha afé, ko e kakai ʻi he māmaní te nau aʻusia ʻa e haohaoa fakaetangatá, ʻi he tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa ʻĀtama mo ʻIví ki muʻa ke na faiangahalá. ʻI he taimí ni te nau maʻu ha moʻui haohaoa. Ko e faʻahinga te nau hao atu mei he ʻahiʻahi ʻi he taimi ʻe tukuange mai ai ʻa Sētane ʻi ha kiʻi taimi siʻi mei he luo taʻehanotakelé ʻe malava ke nau fiefia ʻi he moʻui taʻengatá.—Fkh. 20:4-10.
(Fakahā 20:14, 15) Pea ko mate mo Faʻitoka naʻe lī kinaua ki he ano afí. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he ano afí ʻa e mate hono uá. 15 ʻIkai ngata aí, ʻilonga ha taha naʻe ʻikai tohi hono hingoá ʻi he tohi ʻo e moʻuí naʻe lī ia ki he ano afí.
it-2 189-190
Ano Afi
Ko e fakamatalá ni ʻoku maʻu pē ia ʻi he tohi Fakahaá pea ʻoku hā mahino ko ha ʻuhinga fakaefakatātā. ʻOku ʻomai pē ʻe he Tohi Tapú ʻene fakamatalá mo e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻokú ne fakatātaaʻí ʻi he pehē: “ʻOku fakafofongaʻi ʻe he ano afí ʻa e mate hono uá.”—Fkh. 20:14; 21:8.
Ko e ʻuhinga fakaefakatātā ʻo e ano afí ʻoku toe hā mahino ia mei he fakamatala ʻi he tohi ʻa Fakahaá. Ko mate ʻoku pehē ʻoku lī ki he ano afi ko ení. (Fkh. 19:20; 20:14) Ko e maté heʻikai lava ia ke vela. ʻIkai ko ia pē, ko e Tēvoló, ko ha meʻamoʻui laumālie taʻehāmai ia, ʻoku lī ia ki he ano afí. ʻI he hoko ko e meʻamoʻui laumālié, heʻikai lava ke fakamamahiʻi ia ʻi ha afi.—Fkh. 20:10; fakafehoanaki mo e ʻEki. 3:2 mo e Fkm. 13:20.
Koeʻuhi ko e ano afí ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e “mate hono uá” pea koeʻuhi ʻoku pehē ʻe he Fakahā 20:14 ko “mate mo Faʻitoka” ʻe lī mo ia ki ai, ʻoku hā mahino ko e ano afí heʻikai lava ke ne fakafofongaʻi ʻa e mate ko ia kuo tukufakaholo meia ʻĀtamá (Loma 5:12), pe ʻuhinga ki he Faʻitoká (Seoli). ʻOku pau pē ko ha fakatātā ia ki ha faʻahinga mate ʻe taha, ko ha mate heʻikai lava ke toe moʻui, ʻoku ʻikai lave ha fakamatala ko e “ano afi” ʻokú ne tukuange ʻa e faʻahinga ʻi aí, ʻo hangē ko e Mate meia ʻĀtamá mo “Faʻitoka” (Seoli). (Fkh. 20:13) Ko ia ko kinautolu naʻe ʻikai hiki honau hingoá ʻi he “tohi ʻo e moʻuí,” ko e kau fakafepaki taʻefakatomala ki he tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá, ʻe lī ki he ano afí, ʻo ʻuhinga ko e fakaʻauha taʻengata, pe mate hono ua.—Fkh. 20:15.