LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w91 12/1 p. 2-5
  • Ko e Pole Lahi​—Ko e Hā Ia?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Pole Lahi​—Ko e Hā Ia?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1991
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ko e Pole Lahi
  • Ko e Tupuʻanga ʻo e ʻUniveesí
  • Ko e Tupuʻanga ʻo e Moʻuí
  • Ko Hono Fakaleleiʻi ʻa e Polé
  • Ko e Hā ʻa e Lau ʻa e Tohi Tapú ʻo Fekauʻaki mo e Tau Fakaniukiliá?
    Ngaahi Kaveinga Kehe
  • ʻOku Malava ʻe he Tokotaha-Fakatupú ke Tānaki Mai ʻa e ʻUhinga ki Hoʻo Moʻuí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1991
w91 12/1 p. 2-5

Ko e Pole Lahi​—Ko e Hā Ia?

KO E HĀ ʻa e pole lahi ʻoku fehangahangai mo kitautolu taki taha? Ko e māʻolunga hake ʻa e tahí mo e faikehe ʻa e ʻeá ʻa ia ʻoku fakatupunga ai ʻa e māfana ange ʻo e māmaní? Ko e toe manifi ange ʻa e kasa ko e ʻōsouní, ʻo iku ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻi he ʻasi mai ʻa e ngaahi huelo fakatuʻutāmaki ʻo e laʻaá? Ko e fuʻu tupu tokolahí, ʻa ia ʻoku tupu ai ʻa e ngaahi palopalema kehe ʻi māmani lahi, ʻo hangē ko e masivá mo e faihiá? Pe ko e malava ke fakahoko ʻo ha fakaʻauhamālie ʻo e laui miliona ʻi ha tau niukilia pea faifai atu ʻo mate fakamamahi ʻa e kau hao moʻui mei he meʻá ni tupu mei he momoko, fiekaia, pe ivi fakahueló?

ʻI he ʻosi ʻa e fetalanoaʻaki ki he ngaahi meʻa ko ʻení mo e ngaahi pole kehe, naʻe fakaʻosiʻaki ʻi he 1989 ʻe he tohi ko e Scientific American: “Ko e malava ʻo ha tau fakaniukilia ʻoku ʻikai ke toe veiveiua ʻa ʻene fakafofongaʻi ʻa e fakatuʻutāmaki lahi taha ke . . . kei moʻui.” Ko ia, ko e tau fakaniukiliá ʻa e pole lahi ʻoku tau fehangahangai mo iá?

Ko e Pole Lahi

ʻI he liliu ʻa e tuʻunga fakapolitikalé talu mei he 1989, ʻoku ngali siʻi ange ʻa e malava ke hoko ha tau fakaniukiliá. Kaekehe, ʻi he kei ʻi ai pē ʻa e ngaahi mahafu tau fakaniukiliá, te nau hoko ko ha fakamanamana lahi ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Kaekehe, ʻoku tuhu ʻa e fakamatala ʻi he 1990 Britannica Book of the Year ki he meʻa mātuʻaki fakatuʻutāmaki ʻe taha. Fakatatau ki he tohí ni ʻoku laka hake ʻi he toko 230 miliona ʻo e kakai ʻi he māmaní ʻoku ʻikai te nau tui ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtua. ʻOku fakahā mei ha ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehe ʻoku toe tānaki atu ki ai mo e laui miliona kuo tākiekina ʻe he ngaahi filōsefa ʻo e Hahaké ʻa ia ʻoku maʻu ai ʻa e fakakaukau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha Tokotaha-fakatupu ia. ʻIkai ko ia pē, neongo ʻoku tui ʻa e laui teau miliona ʻoku ʻi ai ʻa e Tokotaha-fakatupu, ʻoku mātuʻaki kehekehe ʻaupito ʻa ʻenau ngaahi fakakaukau ʻo kau kiate iá. Pea ʻi he taimi lahi, ko ʻenau ngaahi tōʻongá ʻoku hoko ai ʻo fakaongoongokoviʻi lahi ʻa e Tokotaha ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau lotu ki aí.​—2 Pita 2:​1, 2.

Kapau ʻoku ʻi ai ha ʻOtua​—pea ʻoku pau ʻokú ne ʻi ai​—ko ia ʻoku pau ko e pole lahi ʻo e ʻaho ní kuo pau ke fekauʻaki mo ia. Ko e hā naʻá ne fakatupu ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? Ko e hā hotau fatongia kiate iá? Ko e hā ʻa e meʻa te ne fai ʻi hono maumauʻi ʻe he tangatá ʻa e māmaní? Pea ko e hā te ne fai ki he pole kuo fai ʻi he fakafisi ʻa e tokolahi ke tui kiate ia pe anganofo ki hono finangaló? Ko hono moʻoní, ko e pole lahi ʻoku fehangahangai mo e tokotaha taki taha ʻiate kitautolú pe te tau tali pe talitekeʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá, ʻa ia “ko [hono] huafa ko SIHOVA.”​—Sāme 83:18.

Ko e Tupuʻanga ʻo e ʻUniveesí

Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ko ha pole mahuʻinga ʻa hotau fatongia ki he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau tui kiate iá. Ka ko ha taha pē te ne vakai loto-totonu ki he faʻunga mo e fakaʻofoʻofa ʻa hotau ʻapi ko māmaní kuo ueʻi ia ke ne fakahā kuo pau pē ʻoku ʻi ai ʻa e Tokotaha-faʻufaʻu lahi. Ko e moʻoni ʻi he feinga ke fakamatala ki he ngaahi fakaofo ʻo natula ʻoku takatakai ʻiate kitautolú, ko e kau saienisi tokolahi taha ʻoku ʻikai te nau fakakau ki ai ʻa e ʻOtuá. Ko e fakatātā, ko e tokolahi ʻoku nau pehē naʻe tupu hake ʻa e ʻuniveesí ki hono lalahi lolotonga ní mei ha kiʻi meʻa siʻi ange ia ʻi he ʻulu ʻo ha foʻi pine, pea naʻe hoko “fakaenatula” kotoa pē, ʻi he seleselenga, ʻo ʻikai ke fiemaʻu ki ai ha Tokotaha-fakatupu ia. Kaekehe, ʻi he ʻosi ʻa e fakamatalaʻi ʻo ha lau fakafuofua foʻou manakoa ʻo kau ki he anga ʻo e kamata ʻa e ʻuniveesí, ko ha tokotaha ʻoku ako ki he saienisi ʻo e ngaahi ivi ʻi he ʻuniveesí, ko Hanbury Brown, ʻokú ne pehē ʻi heʻene tohi ko e The Wisdom of Science: “Ki he kakai tokolahi, ʻoku ou mahalo, ʻoku ngalingali lahi ange ko ha faiva fakamēsika ʻa e fakakaukau peheé kae ʻikai ko ha fakamatala.” ʻOku fakaʻosiʻaki ʻe palōfesa Brown ʻo pehē ko e “tupuʻanga mo e taumuʻa ʻo e māmaní” ko ha “ngaahi misiteli lahi” ʻoku hā ngalingali ʻe ʻikai malava ke fakamatalaʻi ʻe he saienisí.

Kuo fakahā ʻe he kau saienisí ʻo pehē ʻoku felāveʻi vāofi ha ngaahi meʻa matelie mo e iví pea ʻoku lava pē ke liliu ʻa e ngaahi meʻa matelié ki ha ivi pe ko ha ivi ki ha ngaahi meʻa matelie. Hangē ko ia ʻoku hoko ʻi ha pā fakaniukilia, ʻoku tupu ʻi ha kiʻi konga meʻa siʻi ha fuʻu ivi lahi ʻaupito. Ko ia, ko e fē ʻa e matavai ʻo e ivi hono kotoa ʻoku ʻi he ngaahi fetuʻu ʻe 100,000 miliona ʻi hotau kanivá, pea pehē ki he ngaahi kaniva ʻoku lahi hake ʻi he 1,000 miliona ʻa ia ʻoku faʻuʻaki ʻa e ʻuniveesi hā maí?

ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Tangaki ki ʻolunga homou mata, ʻo vakai. Ko hai kuo ne fakatupu ʻa e ngaahi mea ko é? Ko ia ʻoku taki mai mo lau honau kongakau: ʻoku ne ui honau hingoa tāutaha; ko e meʻa ʻi he lahi hono ngaahi ivi, mo e tuʻu kaukaua hono ngu, ʻoku ʻikai ha taha ʻe to.” Ko hai ʻa e Tokotaha ko iá? ʻOku hiki ʻe he Tohitapú ʻa e talí: “Ko Sihova au; ko hoku hingoa ia: pea ʻe ʻikai te u ʻange hoku langilangi ki ha taha.”​—ʻAisea 40:26; 42:​5, 8.

Ko e lau fakafuofua ʻo pehē naʻe seleselenga ʻa e tupu ʻa e māmaní mo e toenga ʻo e ʻuniveesí ʻokú ne toʻo mei he Tokotaha-fakatupú, ko e ʻOtua ko Sihová, ʻa e lāngilangi ʻoku totonu ke ne maʻú. (Fakahā 4:11) ʻOkú ne toe toʻo atu foki ʻa e ʻuhinga mālohi ke fai hano tokangaʻi ʻa e māmaní ʻi he founga lelei. He kapau kuo ʻilo ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá kuo pau ke nau fai ha tali ki he ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku nau fai ki heʻene fakatupú, ngalingali te nau toe tokanga ange ʻi he ngaahi meʻa hangē ko e ʻuliʻi ʻo e ngaahi meʻa, fakaʻauha ʻo e kasa ko e ʻōsouní, mo e māfana ʻa e māmaní.

Ko e Tupuʻanga ʻo e Moʻuí

Fakakaukau foki ki he fehuʻi ko ení: Naʻe anga-fēfē ʻa e kamata ʻa e moʻuí? Kuo akoʻi ʻa e kakaí ia ʻo pehē naʻe hoko mai pē ʻa e moʻuí ʻo ʻikai ke kau ki ai ʻa e ʻOtuá ia. Ka ʻoku fepaki ʻeni ia mo ha tefitoʻi moʻoni fakaesaienisi kuo fakapapauʻi. ʻI he taimi ʻe taha naʻe fai ʻa e tui naʻe tupu ʻa e fanga mongomongá mei he teʻe pulú, ko e fanga ʻuangá mei he kakano kuo palá, mo e fanga kumaá mei he pelepelá. Naʻa mo e lolotonga ʻa e senituli kuo ʻosí, naʻe akoʻi ʻe he kau saienisí ʻo pehē ko e fanga kiʻi meʻa moʻui siʻisiʻi ʻaupito ʻoku ʻikai malava ke mātā ki aí ko e haʻu ia mei he ngaahi meʻa ʻikai ke moʻui. Ka ko e ngaahi fakakaukau hangē ko ʻení naʻe fakamoʻoniʻi ʻoku hala ʻe Redi, Pasteur mo e kau saienisi kehe. ʻOku pehē ʻe he The World Book Encyclopedia (pulusinga ʻo e 1990): “ʻI he ʻosi ʻa e ngaahi fakatotolo ʻa Pasteur, ko e tokolahi taha ʻo e kau paiolosī naʻa nau tali ʻa e fakakaukau ko e meʻa moʻui kotoa pē ko e maʻu ia mei ha meʻa moʻui ʻoku ʻi ai.”

Ka neongo ia, ko e lau fakafuofua ʻa e kau saienisí ia ʻoku pehē naʻe kehe ʻa e ngaahi tuʻunga ia ki muʻa fuoloa atú. Kuo nau pehē ko e ʻuluaki ngaahi meʻa moʻui sela ʻe tahá ko e tupu seleselenga pē ia mei ha meʻa tuifio ʻoku ʻikai ke moʻui ʻa ia ʻoku nau ui ko e primeval soup, ʻa ia naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi kemikale naʻe fiemaʻu ki he moʻuí. ʻOku pehē ʻe Christian de Duve ʻi he A Guided Tour of the Living Cell: “Ko e seleselengá, mo e seleselenga pē, naʻá ne fai kotoa ia, mei he primeval soup ki he tangatá.”

ʻOku pehē ʻe he Tohitapú ʻi heʻene lau ʻo kau ki he ʻOtuá: “He oku iate koe ae matavai oe moui.” (Sāme 36:​9, PM) Ko e fakamatala ko ʻení ʻoku fetāiaki moʻoni ia mo ia kuo ʻosi fakatokangaʻí​—ʻe hoko mai pē ʻa e moʻuí mei ha meʻa ʻoku ʻosi tomuʻa moʻui. Kaekehe, koeʻuhi ko e tokolahi taha ʻo e kau saienisí ʻoku nau saiʻia ke fakakaukau ki he taha ʻo e ngaahi meʻaʻofa mahuʻinga taha ʻa e ʻOtuá, ʻa e moʻuí, ko ha meʻa pē ia naʻe hokonoa pē, ko ia ʻoku ʻikai ke fakakaukau ai ʻe he kakai tokolahi ia ʻoku ʻi ai hanau fatongia ki he ʻOtuá ki he anga ʻo ʻenau ngāueʻaki ʻa ʻenau moʻuí. Ko ia ʻoku nau maumauʻi ʻa e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá, fefakamālohiʻaki, fekaihaʻaʻaki, fefakapōʻaki, pea fakamoleki mo e fuʻu paʻanga lahi, mo e taimi, mo e ngaahi filioʻi ʻi hono faʻu ʻa e ngaahi meʻatau fakapō ʻoku lava ke tāmate mo fakaʻauha ʻi ha founga pau mo fakalilifu.

Ko Hono Fakaleleiʻi ʻa e Polé

Tukukehe ʻa e faʻahinga ʻoku ʻikai te nau tui ki he ʻi ai ʻa e ʻOtuá mo e faʻahinga ʻoku fakakaukau fakaeonopooní, ʻoku ʻi ai ʻa e tokolahi kehe taʻefaʻalaua ʻoku nau fakaʻikaiʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá. ʻOku ʻi ai ha fuʻu tokolahi ʻi he ʻahó ni ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau tui ki he ʻOtuá, pea ʻoku tokolahi hake ʻi he toko 1,700 miliona ʻoku nau ui kinautolu ko e kau Kalisitiane. ʻI he laui senituli kuo fakamālōʻiaʻi ʻa e ʻOtua ʻe he ngaahi siasi ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻi heʻenau ngaahi lotú. Ka ʻoku kau ki fē ʻa e tokolahi taha ʻo e toko 1,700 miliona ʻo e kakai ko ení ʻi he meʻa ʻo fekauʻaki mo e tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá?

Kuo fakahāhā fakatouʻosi ʻe he kakaí mo e ngaahi puleʻangá ʻa ʻenau taʻetokanga ki aí ʻaki ʻenau fakafepaki ki he ngaahi tuʻutuʻuni mahino ʻa e ʻOtuá. Ko e ngaahi puleʻanga ʻoku nau taukaveʻi ko e kau Kalisitiané kuo nau fai ʻa e anga-fakaʻotuamate ko e fakamālohi, kau ki ai mo e ongo tau kovi lahi taha ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá​—pea ko e haʻa-faifekau “Kalisitiane” ʻa e ongo faʻahí fakatouʻosi naʻa nau tāpuakiʻi ʻa e ongo tau ko iá! ʻI he mālualoi pehē, kuo nau fakafofongaʻi halaʻi lahi ʻa e ʻOtuá. Hangē ko ia ko e lau ʻa e Tohitapú: “ʻOku nau lau ʻoku nau ʻilo ʻa e ʻOtua, ka ʻi heʻenau ngaahi ngaue ʻoku nau fakaʻikaiʻi ia.”​—Taitusi 1:16.

Ka neongo ia, ko e ʻOtuá “oku ikai te ne faa fakaikaiʻi ia.” (2 Tīmote 2:​13, PM) Kuo pau ke hoko mai ʻa e taimi ʻa ia te ne fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi tafaʻaki hono kotoa pē ʻo e pole ko ʻeni ki he tuʻunga-haú ʻo fetāiaki mo ʻene taumuʻa kuo fakahā: “Pea te nau ʻilo ko Sihova au.” (ʻIsikeli 38:23) Ka ko e hā kuó ne tuku ai ʻo fuʻu fuoloá? ʻE anga-fēfē ha faifai pea fakaleleiʻi ʻa e polé? Pea ʻe anga-fēfē haʻo fai ha ngaahi fili totonu ʻi he meʻa mahuʻinga lahi taha ko ʻení?

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 2]

Meʻa ʻoku hā mei mui ʻi he takafi: Tā ʻa e US Naval Observatory

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]

Meʻa ʻoku hā mei mui: Tā ʻa e U.S. Naval Observatory

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share