Hola ke Hao ki Muʻa he “Mamahi Lahi”
“Ka mou ka vakai ki he kapui ʻo Selusalema ʻe he ngaahi matatau, . . . hola ki he moʻunga ʻa kinautolu ʻoku ʻi Siutea.”—LUKE 21:20, 21.
1. Ko e hā ʻoku fiemaʻu fakavavevave ai ki he faʻahinga ʻoku nau kei hoko ko e konga ʻo e māmaní ke nau holá?
KI HE faʻahinga kotoa ko e konga kinautolu ʻo e māmani ʻo Sētané, ʻoku fiemaʻu fakavave ke nau hola. Kapau ʻoku nau loto ke fakahaofi kinautolu ʻi he taimi ʻe toʻo atu ai ʻa e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu lolotonga ko ʻení mei he māmaní, kuo pau ke nau ʻomai ʻa e fakamoʻoni fakatupu tui pau kuo nau tuʻumaʻu ʻi he tafaʻaki ʻa Sihová pea ʻoku ʻikai te nau kei hoko ko ha konga ʻo e māmani ʻoku pule ai ʻa Sētané.—Sēmisi 4:4; 1 Sione 2:17.
2, 3. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ngaahi lea ʻa Sīsū ʻoku hiki ʻi he Mātiu 24:15-22 te tau lāulea ki aí?
2 ʻI heʻene kikite lahi ʻo fekauʻaki mo e fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻú, naʻe fakamamafaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e fiemaʻu mātuʻaki mahuʻinga ke hola peheé. ʻOku tau faʻa lāulea ki he meʻa ʻoku hiki ʻi he Mātiu 24:4-14; ka, ʻoku mahuʻinga tatau pē mo e meʻa hono hokó. ʻOku mau fakalototoʻaʻi koe ke fakaava hake hoʻo Tohitapú he taimí ni pea lau ʻa e veesi 15 ki he 22.
3 ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e kikite ko iá? ʻI he ʻuluaki senitulí, ko e hā “ʻa e meʻa fakalielia ʻo e fakaʻauha” naʻe ʻi aí? Ko e hā naʻe fakakite mai ʻe heʻene “ʻi he Potu Tapu”? Ko e hā hono mahuʻinga ʻo e meʻa ko iá kiate kitautolú?
“ʻIlonga ha Taha ʻOku Lau, Pea ke Ne Tokanga ki Ai”
4. (a) Ko e hā naʻe leaʻaki ʻi he Tāniela 9:27 ʻe hoko ʻi he hili hono fakataleʻi ʻe he kau Siú ʻa e Mīsaiá? (e) Hangē ko ia ʻoku hā mahinó, ʻi he lave ki he meʻá ni, ko e hā naʻe pehē ai ʻe Sīsū, “ʻIlonga ha taha ʻoku lau, pea ke ne tokanga ki ai”?
4 Fakatokangaʻi ʻi he Mātiu 24:15, naʻe lave ai ʻa Sīsū ki he meʻa naʻe tohi ʻi he tohi ʻa Tānielá. ʻI he vahe 9 ʻo e tohi ko iá ko ha kikite ia naʻá ne tala ki muʻa ʻa e hoko mai ʻa e Mīsaiá pea mo e fakamaau ʻe fakahoko ki he puleʻanga Siú koeʻuhi ko ʻenau fakataleʻi iá. ʻI he konga ki mui ʻo e veesi 27 ʻoku pehē: “Pea ʻe tuʻu ʻi he kapakau ʻo e koto fakalielia ha taha fakalala.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) Naʻe fakaʻuhingaʻi ʻe he talatukufakaholo motuʻa faka-Siú ʻa e konga ko ʻeni ʻo e kikite ʻa Tānielá ki hono fakalieliaʻi ʻo e temipale ʻo Sihová ʻi Selusalema ʻe Antiochus IV ʻi he senituli hono ua K.M. Ka naʻe fakatokanga ʻa Sīsū: “ʻIlonga ha taha ʻoku lau, pea ke ne tokanga ki ai.” Ko hono fakalieliaʻi ʻo e temipalé ʻe Antiochus IV, neongo naʻe fakalieliaʻi moʻoni ia, naʻe ʻikai ke iku ia ki ha maomaonganoa—ʻa Selusalema, ʻa e temipalé, pe ko e puleʻanga Siú. Ko ia ʻoku hā mahino naʻe fakatokanga ʻa Sīsū ki heʻene kau fanongó ko hono fakahoko ʻo e meʻá ni naʻe ʻikai ke ʻi he kuohilí ia ka naʻe kei tuʻu mei he kahaʻú.
5. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e tokoni kiate kitautolu ʻa hono fakahoa ʻo e ngaahi fakamatala Kōsipelí ke ʻiloʻi ʻa e “meʻa fakalielia” ʻo e ʻuluaki senitulí? (e) Ko e hā naʻe tuku fakavave atu ai ʻe Cestius Gallus ha kau tau Loma ki Selusalema ʻi he 66 T.S.?
5 Ko e hā “ʻa e meʻa fakalielia” naʻe fiemaʻu ke nau tokanga ki aí? ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻoku pehē ʻe he fakamatala ʻa Mātiú: “Ka mou ka vakai ʻoku tuʻu ʻi he Potu Tapu ʻa e meʻa fakalielia ʻo e fakaʻauha.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) Kae kehe, ʻoku pehē ʻe he fakamatala huʻufataha mo ia ʻia Luke 21:20: “ʻO ka mou ka vakai ki he kapui ʻo Selusalema ʻe he ngaahi matatau, te mou toki ʻilo kuo ofi hono fakaʻauha.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) ʻI he 66 T.S., naʻe sio ai ʻa e kau Kalisitiane naʻe nofo ʻi Selusalemá ki he meʻa naʻe tala ki muʻa ʻe Sīsuú. Naʻe hoko hokohoko ai ha ngaahi meʻa ʻo kau ai ʻa e fepaki ʻi he vahaʻa ʻo e kau Siú mo e kau taki Lomá ʻo iku ai ki he hoko ʻa Selusalema ko ha fakatupungaʻanga ia ʻo e angatuʻu ki Loma. Ko hono olá, naʻe mapuna hake ʻa e fakamālohí ʻi Siutea kātoa, Samēlia, Kāleli, ko Tikapolusi, mo Finisia, ʻo ʻalu fakatokelau ki Sīlia, pea fakatonga ki ʻIsipite. Ke toe maʻu mai ha nonga ki he konga ko ia ʻo e ʻEmipaea Lomá, naʻe tuku fakavave atu ʻe Cestius Gallus ha ngaahi kongakau fakakautau mei Sīlia ki Selusalema, ʻa ia naʻe lau ʻe he kau Siú ko honau “Kolo Tapu.”—Nehemaia 11:1; ʻAisea 52:1.
6. Naʻe anga-fēfē ʻene moʻoni naʻe “tuʻu ʻi he Potu Tapu” ha “meʻa fakalielia” naʻe malava ke ne fakatupu ʻa e fakaʻauha?
6 Naʻe angaʻaki ʻe he ngaahi kongatau Lomá ke toʻo ha ngaahi fuka, pe ngaahi sila, ʻa ia naʻa nau vakai ki ai ʻoku toputapu ka ko e tauhi ʻaitoli ia ʻi he vakai ki ai ʻa e kau Siú. Ko e meʻa ʻoku mahuʻingá, ko e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu lea ko e “meʻa fakalielia” ʻi he tohi ʻa Tānielá ʻoku ngāueʻaki tefito ia ki he ngaahi ʻaitolí mo e tauhi ʻaitolí.a (Teutalōnome 29:17) Neongo ʻa hono talitekeʻi ʻe he kau Siú, naʻe toʻo ʻe he ngaahi kongakau Lomá ia ʻenau ngaahi sila fakaeʻaitolí ʻo nau hū mo ia ki Selusalema ʻi Nōvema ʻo e 66 T.S. ʻo kamata leva ʻa hono keli ʻa e ʻā ʻo e temipalé ʻi he tokelaú. Naʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha veiveiua ki ai—ko ha “meʻa fakalielia” ia naʻe “tuʻu ʻi he Potu Tapu” naʻe malava ke ne fakatupu ʻa e fakaʻauha fakaʻaufuli ki Selusalema! Ka naʻe malava fēfē ki ha taha ke ne hola?
Naʻe Fakavavevave ʻa e Holá!
7. Ko e hā naʻe taʻeʻamanekina hono fai ʻe he kau tau Lomá?
7 Fakafokifā pea ʻikai ha ʻuhinga mahino mei he anga ʻo e vakai ki ai ʻa e tangatá, ʻi he taimi naʻe hā ngali ʻe maʻu faingofua pē ai ʻa Selusalemá, ne holomui ʻa e kau tau Lomá ia. Naʻe tulimui atu ʻa e kau Siu angatuʻú ʻi he holomui ko ʻeni ʻa e kau tau Lomá ʻo aʻu pē ki ʻAnitepata, ko e maile nai ia ʻe 30 mei Selusalema. Naʻa nau foki mai leva. ʻI he aʻu mai ki Selusalemá, naʻa nau fakatahataha ʻi he temipalé ke palani ki he ʻenau tau ʻe toe faí. Naʻe piuaki mai ʻa e kau talavoú ke ʻai ke mālohi ange ʻa ʻenau tuʻunga fakakautaú pea ke kau ʻi he taú. ʻE kau ʻa e kau Kalisitiané ʻi he meʻá ni? Neongo kapau naʻa nau fakaʻehiʻehi mei ai, te nau kei ʻi he feituʻu fakatuʻutāmakí pē ʻi he toe foki mai ʻa e kau tau Lomá?
8. Ko e hā ʻa e meʻa fakavavevave naʻe fai ʻe he kau Kalisitiané ʻi heʻenau talangofua ki he ngaahi lea fakaekikite ʻa Sīsuú?
8 Ko e kau Kalisitiane ʻi Selusalemá pea ʻi he kotoa ʻo Siuteá naʻa nau fai fakavave ki he fakatokanga fakaekikite naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisí ʻo nau hola mei he feituʻu fakatuʻutāmakí. Naʻe fakavavevave ʻa e holá! Naʻa nau fononga leva ki he ngaahi feituʻu moʻungaʻiá, pea naʻe nofo ʻa e niʻihi ʻi Pela, ʻi he vahefonua ko Pēleá. Ko e faʻahinga naʻa nau tali fakamātoato ʻa e fakatokanga ʻa Sīsuú naʻe ʻikai te nau vale ʻo toe hanga ki mui ke feinga ke fakahaofi mai ʻenau ngaahi koloa fakamatelié. (Fakafehoanaki mo Luke 14:33.) Ko e mavahe ʻi he ngaahi tuʻunga ko ʻení, naʻe ʻilo ʻe he kau fefine feitamá mo e ngaahi faʻē toutamá ko ha fononga faingataʻa ia ʻa e lue laló. Naʻe ʻikai ke fakafaingataʻaʻi ʻenau holá ʻe he ngaahi fakataputapui ʻo e ʻaho Sāpaté, pea neongo naʻe ofi ʻa e faʻahitaʻu momokó, naʻe teʻeki ke hoko mai ia. Ko e faʻahinga naʻa nau tokanga ki he fakatokanga ʻa Sīsū ke hola ke vavé naʻa nau hao ʻi tuʻa ʻi Selusalema mo Siutea. Naʻe fakatuʻunga ʻenau moʻuí ʻi he meʻá ni.—Fakafehoanaki mo Sēmisi 3:17.
9. Naʻe vave fēfē ʻa e toe foki mai ʻa e ngaahi kongakau Lomá, pea ko e hā naʻe hoko aí?
9 ʻI he taʻu pē hono hokó, ʻi he 67 T.S., naʻe fakafoʻou ai ʻe he kau Lomá ʻa e ngaahi ngāue fakakautau fakafepaki ki he kau Siú. ʻUluakí, naʻe ikuʻi ʻa Kāleli. ʻI he taʻu hono hokó, naʻe fakaʻauha ai ʻa Siutea. ʻI he 70 T.S., naʻe ʻātakaiʻi ai ʻe he ngaahi kongakau Lomá ʻa Selusalema tonu. (Luke 19:43) Naʻe hoko ʻa e hongé ʻo lahi ʻaupito. Ko e faʻahinga naʻe fihiatuʻu ʻi loto ʻi he koló naʻa nau toe hanga hake pē ʻo fetāmateʻaki. Naʻe tāmateʻi ha taha pē naʻe feinga ke hola. Ko e meʻa leva naʻa nau hokosiá, hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe Sīsuú, ko e “mamahi lahi.”—Mātiu 24:21.
10. Kapau ʻoku tau lau tohi mo ʻiloʻilo, ko e toe hā ʻa e meʻa te tau fakatokangaʻí?
10 Naʻe fakahoko kakato ai ʻa e meʻa naʻe tala ki muʻa ʻe Sīsuú? ʻIkai, naʻe lahi ange ʻa e meʻa naʻe toe ke hoko maí. Kapau, ʻo hangē ko ia naʻe faleʻi mai ʻe Sīsuú, ʻoku tau lau ʻa e Tohitapú mo ʻiloʻilo, ʻe ʻikai te tau taʻefakatokangaʻi ʻa e meʻa ʻoku kei tuʻu mei muʻá. Te tau toe fakakaukau fakamātoato foki ʻo fekauʻaki mo hono ngaahi kaunga ʻi heʻetau moʻuí tonu.
“Meʻa Fakalielia” ʻi Onopooní
11. Ko e hā ʻa e toe ongo konga kehe ʻoku lave ai ʻa Tāniela ki he “meʻa fakalielia,” pea ko e hā ʻa e vahaʻa taimi ʻoku lāulea ki aí?
11 Fakatokangaʻi ʻa e meʻá ni, tānaki atu ki he meʻa kuo tau sio ki ai ʻi he Tāniela 9:27, ʻoku toe ʻi ai, ʻi he Tāniela 11:31 mo e 12:11, ha lave ki he “meʻa fakalielia ʻoku fakalala.” ʻOku ʻikai ha taha ʻo e ongo fakamatalá ni ʻoku kau ki he fakaʻauha ʻo Selusalema ʻoku lolotonga fai ki ai ʻa e lāuleá. Ko hono moʻoní, ko e meʻa ʻoku leaʻaki ʻia Tāniela 12:11 ʻoku hā ia ʻi he ʻosi pē ʻa e veesi ʻe ua hili ʻa e lave ki he “taimi fakamui.” (Tāniela 12:9) Kuo tau moʻui mai ʻi he vahaʻa taimi ko iá talu mei he 1914. Ko ia ʻoku fiemaʻu ke tau tokanga ke tau ʻiloʻi ʻa e “meʻa fakalielia ʻoku fakalala” ʻi onopooní pea ke tau fakapapauʻi leva ʻoku tau mavahe mei he feituʻu fakatuʻutāmakí.
12, 13. Ko e hā ʻoku feʻungamālie ai hono fakamatalaʻi ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá ko e “meʻa fakalielia” ia ʻi onopooní?
12 Ko e hā ʻa e “meʻa fakalielia” ko ia ʻi onopooní? ʻOku tuhu ʻa e fakamoʻoní ki he Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá, ʻa ia naʻe kamata ngāue ʻi he 1920, ʻi he hili pē ʻa e taimi siʻi mei he hū ʻa e māmaní ki hono taimi ʻo e ngataʻangá. Ka naʻe malava fēfē ke hoko ia ko ha “meʻa fakalielia ʻoku fakalala”?
13 Manatuʻi, ko e foʻi lea faka-Hepelū ki he “meʻa fakalielia” ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he Tohitapú ʻo tautefito ʻi he lave ki he ngaahi ʻaitolí mo e ngaahi tōʻonga fakaetauhi-ʻaitolí. Naʻe ʻaitoliʻaki ʻa e Kautahá? Ko hono moʻoní naʻe pehē! Naʻe fokotuʻu ia ʻe he haʻa faifekaú “ʻi ha Potu Tapu,” pea naʻe hoko atu ʻa honau kau muimuí ke fai ki ai ʻa e anga-līʻoa loto-māfana. Naʻe hanga ʻe he Fakataha Fakakominiueli ʻo e Ngaahi Siasi ʻo Kalaisí ʻi ʻAmeliká ʻo talaki ʻe hoko ʻa e Kautahá “ko e fakahāhā fakapolitikale mai ia ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní.” Naʻe ʻaukolo mai ʻa e meili ki he Falealea U.S. mei he ngaahi kulupu lotu ʻo kōlenga mai ai ke fakapapauʻi ʻa e Fuakava ʻo e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá. Naʻe hanga ʻe he sinoʻi kautaha ʻo e kau lotu Papitaisó, kau Konikulīkeisinoló, mo e kau Pelesipeteliane ʻi Pilitāniá ʻo fakamālōʻia ia ʻi he tuʻunga “ko e meʻangāue pē ia ʻe taha ʻoku malava ke ne fakahoko mai ʻa e [melinó ki he māmaní].”—Sio ki he Fakahā 13:14, 15.
14, 15. ʻI he founga fē naʻe hoko ai ʻa e Kautahá pea ki mui mai ko e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ʻo “ʻi he Potu Tapu”?
14 Naʻe fokotuʻu ʻa e Puleʻanga faka-Mīsaia ʻo e ʻOtuá ʻi hēvani ʻi he 1914, ka naʻe hoko atu ʻa e ngaahi puleʻangá ia ke faitau ki haʻanau tuʻunga-hau pē ʻanautolu. (Sāme 2:1-6) ʻI he taimi naʻe fokotuʻu atu ai ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá, ko e ngaahi puleʻanga ko ia naʻe toki ʻosi atu pē ʻenau faitau ʻi he tau ʻuluaki ʻa e māmaní, pea pehē ki he haʻa faifekau ko ia naʻa nau tāpuakiʻi ʻenau kau taú, naʻa nau ʻosi fakahāhaaʻi ʻe kinautolu ʻenau siʻaki ʻa e lao ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻikai te nau sio kia Kalaisi ʻi he tuʻunga ko e Tuʻi. Ko ia, naʻa nau vaheʻi ki ha kautaha fakaetangata ʻa e ngafa ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá; naʻa nau ʻai ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá “ʻi ha Potu Tapu,” ko ha feituʻu naʻe ʻikai te ne kaunga ki ai.
15 ʻI he tuʻunga ko ha fetongi ʻo e Kautahá, naʻe hoko mai ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ʻi ʻOkatopa 24, 1945. Ki mui mai, naʻe fakavīkivikiʻi ʻe he kau tuʻi tapu ʻo Lomá ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ʻi he tuʻunga “ko e ʻamanakiʻanga fakamuimui ia ki he loto-tahá mo e melinó” pea “ko e fakatahaʻanga aoniu ia ki he melinó mo e fakamaau totonú.” ʻIo, ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá, fakataha mo hono fetongí, ko e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá, naʻe hoko moʻoni ko ha ʻaitoli, ko ha “meʻa fakalielia” ʻi he vakai ʻa e ʻOtuá mo hono kakaí.
Hola mei he Hā?
16. ʻOku fiemaʻu ke hola mei he hā he ʻahó ni ʻa e kau ʻofa ki he māʻoniʻoní?
16 ʻI he ‘vakai’ ki he meʻá ni, ʻi hono fakatokangaʻi pe ko e hā ʻa e kautaha fakavahaʻapuleʻanga ko iá pea mo e founga ʻoku ʻaitoliʻaki aí, ʻoku fiemaʻu ki he kau ʻofa ki he māʻoniʻoní ke nau hola ke hao. Hola mei he hā? Mei he meʻa ko ia ko Selusalema taʻeangatonu mo ʻikai tuʻu fakaetaipe ʻi onopooní, ʻa ia ko e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, pea ke ʻatā mei Pāpilone ko e Lahi, ko e fokotuʻutuʻu ʻo e lotu loí ʻi māmani lahi.—Fakahā 18:4.
17, 18. Ko e hā ʻa e fakaʻauha ʻe fakatupu ʻe he “meʻa fakalielia” ʻi onopooní?
17 Manatuʻi foki, ʻi he ʻuluaki senitulí, ʻi he haʻu ʻa e kau tau Lomá mo ʻenau ngaahi fuka fakaetauhi-ʻaitolí ʻo nau hū ki he kolo tapu ʻo e kau Siú, naʻa nau ʻi aí ke fakaʻauha ʻa Selusalema mo ʻene founga lotú. ʻI hotau ʻahó ni ʻoku teu ke hoko mai ʻa e fakaʻauha, ʻo ʻikai ki ha kolo pē ʻe taha, ʻikai ki Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane pē, ka ki he fokotuʻutuʻu kotoa ʻo e lotu loí ʻi māmani lahi.—Fakahā 18:5-8.
18 ʻIa Fakahā 17:16, ʻokú ne talamai ki muʻa ko e manu fekai kulaʻahoʻahó, ʻa ia kuo fakamoʻoniʻi ko e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ia, te ne hanga hake ki Pāpilone ko e Lahi ʻoku hangē ha fuʻu paʻumutú ʻo fakaʻauha fakamālohi ia. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e lea maeʻeeʻa lelei, ʻoku pehē ai: “Ko e nifo ʻe hongofulu naʻa ke mamata ki ai, pea mo e manu fekai, te nau fehiʻa ki he fefine feʻauaki, pea te nau ngaohi ia ko e liʻekina mo e telefua; pea te nau keina hono kakano, pea te nau tutu ia ʻaki ʻa e afi.” Ko e meʻa ʻe hoko hení ʻoku fakamanavahē ke fakakaukau atu ki ai. ʻE iku atu ai ki he ngataʻanga ʻo e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e lotu loí ʻi he tapa kotoa ʻo e foʻi māmaní. ʻE fakahaaʻi moʻoni ʻe he meʻá ni kuo kamata ʻa e fuʻu mamahi lahí.
19. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻelemēniti kuo hoko ko e konga ʻo e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá talu mei hono fokotuʻú, pea ko e hā hono ʻuhinga ʻo e meʻá ni?
19 ʻOku taau ke fakatokangaʻi ko e talu ko ia mei he kamata ngāue ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ʻi he 1945, kuo hoko ʻo tuʻu-ki-muʻa ʻi he mēmipa aí ʻa e ngaahi ʻelemēniti fakaʻikaiʻi ʻOtua mo fakafepaki ki he lotú. ʻI he ngaahi taimi kehekehe ʻi he māmaní kotoa, kuo hoko ai ʻa e ngaahi ʻelemēniti fakahoko-liliu ko iá ʻo meʻangāueʻaki ki hono fakataputapui fefeka pe ko hono tapui fakaʻaufuli ʻo e ngaahi meʻa fakalotú. Kae kehe, ʻi he ngaahi taʻu siʻi kuo maliu atú, kuo hoko ʻo hōloa ai ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻa e fakahohaʻa ʻa e puleʻangá ki he ngaahi kulupu lotú. ʻOku hangehangē ki he kakai ʻe niʻihi ʻoku mole atu ha faʻahinga fakatuʻutāmaki pē ki he lotú.
20. Ko e hā ʻa e faʻahinga ongoongo kuo ʻai ʻe he ngaahi lotu ʻo e māmaní kiate kinautolu pē?
20 Ko e ngaahi lotu ʻo Pāpilone ko e Lahí ʻoku hokohoko atu pē ʻene hoko ko ha mālohi fakatupu maumau lahi ʻi he māmaní. ʻOku faʻa fakahā ʻe he ngaahi ʻuluʻi ongoongó ʻa e ngaahi kulupu ʻoku taú mo e ngaahi kulupu tautoitoí ʻaki hono fakahā ʻa e lotu ʻoku nau kau ki aí. Kuo fakatūʻuta ki he ngaahi temipalé ʻa e kau polisi mo e kau sōtia ʻoku ngāue ki he maveuveú ke taʻofi ʻa e fakamālohi ʻi he vahaʻa ʻo ha ngaahi kulupu lotu ʻoku fefakavahaʻaʻaki. Kuo fakapaʻanga ʻe he ngaahi kautaha lotu ʻa e ngaahi liukava fakapolitikale. Kuo hanga ʻe he tāufehiʻa fakalotú ʻo fakafeifeiʻavale ʻa e ngaahi feinga ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ke tauhi maʻu ʻa e fekoekoeʻi ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi matakalí. ʻI he tulitāupau ki he kolo ko e melino mo e maluʻangá, ʻe saiʻia ʻa e ngaahi ʻelemēniti ko ia ʻi loto ʻi he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ke nau sio ki hono toʻo atu ha faʻahinga kautaha lotu pē ʻoku tuʻu fakaʻefiʻefi ʻi honau ʻalungá.
21. (a) Ko hai te ne fakapapauʻi ʻa e taimi ʻe fakaʻauha ai ʻa Pāpilone ko e Lahí? (e) Ko e hā leva ʻoku fiemaʻu fakavavevave ke fai ki muʻa aí?
21 ʻOku toe ʻi ai mo e meʻa mahuʻinga ke fakakaukau atu ki ai. Neongo ʻe ngāueʻaki ʻa e ngaahi nifo fakaekautau ʻi loto ʻi he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ke ne fakaʻauha ʻa Pāpilone ko e Lahi, ko e fakaʻauha ia ko iá ko hono fakahāhā moʻoni ia ʻo e fakamaau ʻa e ʻOtuá. Ko hono fakahoko ʻo e fakamāú ʻe hoko mai ia ʻi he taimi kuo kotofa ʻe he ʻOtuá. (Fakahā 17:17) Ko e hā leva ʻoku totonu ke tau faí? “Hiki meiate ia”—hiki mei Pāpilone ko e Lahi—ko e tali ia ʻa e Tohitapú.—Fakahā 18:4.
22, 23. Ko e hā ʻoku kau ʻi he hola peheé?
22 Ko e hola ko ʻeni ke haó ʻoku ʻikai ko ha hiki fakaesiokālafi ia, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe he kau Kalisitiane Siú ʻi he taimi naʻa nau liʻaki ai ʻa Selusalemá. Ko ha hola ʻeni ia mei he ngaahi lotu ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ʻio, ke mavahe mei ha kupu pē ʻo Pāpilone ko e Lahi. ʻOku ʻuhinga iá ko hono fakamavaheʻi fakaʻaufuli kita ʻo ʻikai mei he ngaahi kautaha lotu loí pē kae toe pehē foki mei heʻenau ngaahi tōʻongá mo e laumālie ʻoku nau fakatupú. Ko ha hola ia ki he feituʻu malu ʻi loto ʻi he kautaha fakateokalati ʻa Sihová.—ʻEfesō 5:7-11.
23 ʻI hono fuofua ʻiloʻi ʻe he kau sevāniti pani ʻa Sihová ʻa e meʻa fakalielia ʻi onopooní, ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá, ʻi he hili ʻa e Tau I ʻa Māmaní, ko e hā naʻe fai ʻe he Kau Fakamoʻoní? Naʻa nau ʻosi mavahe mei heʻenau hoko ko e ngaahi mēmipa ʻi he ngaahi siasi ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. Ka naʻa nau fakatokangaʻi māmālie naʻa nau kei piki ki he niʻihi ʻo e ngaahi anga mo e ngaahi tōʻonga ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ʻo hangē ko hono ngāueʻaki ʻa e kolosí pea mo hono kātoangaʻi ʻo e Kilisimasí mo e ngaahi ʻaho mālōlō fakapangani kehe. ʻI heʻenau ako ʻo ʻilo ʻa e moʻoni ʻo kau ki he ngaahi meʻá ni, naʻa nau ngāue leva ki ai. Naʻa nau tali fakamātoato ʻa e akonaki ʻia ʻAisea 52:11: “Mahuʻi mai, mahuʻi mai; hu atu mei hena, ʻoua ʻe ala ki he meʻa taʻemaʻa; hu atu mei hono lotolotonga; ʻai ke mou maʻa, ʻa kimoutolu ʻoku fua ʻa e nāunau ʻa e ʻEiki.”
24. Tautefito talu mei he 1935, ko hai kuo kau mai ki he holá?
24 Tautefito talu mei he 1935 ʻo faai mai, naʻe kamata ai ke fai ʻa e meʻa meimei tatau ʻe ha fuʻu kakai tokolahi kehe ʻoku tupulaki, ko e kakai naʻa nau ako ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisí. Kuo nau kau mo kinautolu ʻi he ‘vakai ki he meʻa fakalielia ʻoku tuʻu ʻi he Potu Tapú,’ pea ʻoku nau fakatokangaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá. ʻI he hili ʻenau fai ʻa ʻenau fili ke holá, kuo nau ʻai leva ke toʻo honau ngaahi hingoá mei he ngaahi tohi tali ui ʻo e ngaahi kautaha ko ia ko e kupu kinautolu ʻo Pāpilone ko e Lahí.—2 Kolinitō 6:14-17.
25. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ʻo tānaki atu ki he mavahe mei ha faʻahinga fekauʻaki pē naʻe maʻu nai ʻe ha taha mo e lotu loí?
25 Kae kehe, ko e hola mei Pāpilone ko e Lahí ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻo ʻikai ko hono liʻaki pē ʻa e lotu loí. ʻOku lahi ange ʻa e meʻa ʻoku kau ki aí ʻi hono maʻu pē ha ngaahi fakataha ʻe niʻihi ʻi he Fale Fakatahaʻangá, pe ko e ʻalu tuʻo taha pē pe tuʻo ua he māhina ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ʻi he ngāue fakamalangá. ʻOku lava ʻe ha taha ke ne hū fakaesino ki tuʻa mei Pāpilone ko e Lahi, ka kuó ne liʻaki moʻoni atu ia? Kuó ne fakamavaheʻi ia mei he māmani ko ia ʻoku hoko ʻa Pāpilone ko e Lahi ko ha kupu tuʻu-ki-muʻa aí? ʻOkú ne kei piki ki he ngaahi meʻa ʻoku nau tapua mai hono laumālié—ʻa e laumālie ʻokú ne paetaku ʻa e ngaahi tuʻunga māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá? ʻOkú ne ʻai ʻa e fehokotaki fakasino taaú mo e anga-tonu ki he nofo malí ko ha meʻa maʻamaʻa pē? ʻOkú ne fakamamafaʻi ʻa e mahuʻingaʻia fakafoʻituituí mo e fakamatelié ʻo laka ange ia ʻi he ngaahi meʻa mahuʻinga fakalaumālié? Kuo pau ke ʻoua te ne fakaʻatā ia ke fakafōtunga ki he ngaahi meʻa ʻo e tuʻu ko ʻení.—Mātiu 6:24; 1 Pita 4:3, 4.
ʻOua ʻe ʻAi ha Meʻa ke Ne Fakafaingataʻaʻi Hoʻo Holá!
26. Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻoua ʻe ngata pē ʻi hono kamata ʻa e holá ka ke fakakakato ia ke lavameʻa?
26 ʻI heʻetau hola ke tau haó, ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ke ʻoua te tau toe sio ʻo fakaʻamu ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻi muí. (Luke 9:62) ʻOku fiemaʻu ke tau tauhi hotau ʻatamaí mo hotau lotó ke tuʻumaʻu ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo ʻEne māʻoniʻoní. ʻOku tau fakapapauʻi ke fakahāhā ʻa ʻetau tuí ʻaki ʻa e fuofua kumi ki he ngaahi meʻá ni, ʻaki ʻa e falala pau ʻe hanga ʻe Sihova ʻo tāpuakiʻi ha ʻalunga anga-tonu pehē? (Mātiu 6:31-33) ʻOku totonu ke hanga ʻe heʻetau ngaahi tui pau ʻoku makatuʻunga Fakatohitapú ʻo ueʻi kitautolu ki he taumuʻa ko iá ʻi heʻetau tatali loto-vēkeveke ki hono fakahā mai ki he māmaní ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻe hokó.
27. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakakaukau fakamātoato ʻo fekauʻaki mo e ongo fehuʻi ʻoku ʻekeʻi hení?
27 Ko hono fakahoko ʻo e fakamaau ʻa e ʻOtuá ʻe kamataʻaki ia ʻa hono fakaʻauha ʻo Pāpilone ko e Lahi. ʻE toʻo fakaʻaufuli atu ʻo taʻengata ʻa e fuʻu ʻemipaea ʻo e lotu loí ʻi māmani lahí ʻa ia ʻoku hangē ha fuʻu paʻumutú. ʻOku ofi ʻaupito ʻa e taimi ko iá! Ko e hā ʻa e tuʻunga te tau ʻi aí ʻi he tuʻunga fakatāutahá ʻi he taimi ʻe hoko mai ai ʻa e taimi mahuʻinga ko iá? Pea ʻi he tumutumu ʻo e fuʻu mamahi lahí, ʻi he taimi ʻe fakaʻauha ai ʻa e toenga ʻo e tuʻu fulikivanu ko ʻeni ʻa Sētané, ko fē ʻa e tafaʻaki ʻe maʻu ʻoku tau tuʻu aí? Kapau te tau fai he taimí ni ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻú, ʻoku fakapapauʻi te tau hao. ʻOku talamai ʻe Sihova kiate kitautolu: “Ka ko ia ʻoku fakaongo kiate au te ne nofo nonga.” (Palōvepi 1:33) ʻI he hokohoko atu hono tauhi mateaki mo fiefia ʻa Sihova he lolotonga ʻo e fakaʻosiʻosi ʻo e tuʻu ko ʻení, te tau taau nai ai ke tauhi ʻa Sihova ʻo taʻengata.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he Insight on the Scriptures, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., Voliume 1, peesi 634-635.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko e hā ʻa e “meʻa fakalielia” ʻi onopooní?
◻ ʻI he ʻuhinga fē ʻoku pehē ai ʻoku “ʻi he Potu Tapu ʻa e meʻa fakalielia”?
◻ Ko e hā ʻoku kau ʻi he hola ke hao he taimi ní?
◻ Ko e hā ʻoku fiemaʻu fakavavevave ai ke fai ʻení?
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ke hao, naʻe pau ki he kau muimui ʻo Sīsuú ke nau hola ʻo ʻoua ʻe toe toloi