Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
NŌVEMA 4-10
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | 1 SIONE 1-5
“ʻOua ʻe ʻOfa ki he Māmaní pe ko e Ngaahi Meʻa ʻi he Māmaní”
(1 Sione 2:15, 16) ʻOua ʻe ʻofa ki he māmaní pe ko e ngaahi meʻa ʻi he māmaní. Kapau ʻoku ʻofa ha taha ki he māmaní, ʻoku ʻikai ʻiate ia ʻa e ʻofa ki he Tamaí; 16 koeʻuhi ko e meʻa kotoa pē ʻi he māmaní—ʻa e holi ʻo e kakanó pea mo e holi ʻo e matá pea mo e fiehāʻaki ʻa e meʻa ʻokú te maʻú—ʻoku ʻikai tupu ia mei he Tamaí, ka ʻoku tupu ia mei he māmaní.
Pīkitai ki he Sīpinga Kuo Tā ʻe Sīsuú
13 ʻE fakaʻuhinga nai ha niʻihi ʻo pehē ʻoku ʻikai ke hala ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he māmaní. Naʻa mo ia, ko e māmaní mo hono ngaahi fakaʻofoʻofá ʻe lavangofua ke ne fakaleluʻi kitautolu mei he tauhi kia Sihová. Pea ʻoku ʻikai ha meʻa ʻoku tuʻuaki mai ʻe he māmaní ʻoku faʻufaʻu ke ne tohoakiʻi kitautolu ke ofi ange ai ki he ʻOtuá. Ko ia ai, kapau ʻoku fakatupunga ke tau ʻofa ki he ngaahi meʻa ʻi he māmaní, naʻa mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke halá, ʻoku tau ʻi ha ʻalunga fakatuʻutāmaki. (1 Tīmote 6:9, 10) Ko e taha, ko e lahi ʻo e meʻa ʻi he māmaní ʻoku kovi moʻoni pea ʻe lava ke ne fakameleʻi kitautolu. Kapau ʻoku tau mamata ʻi he ngaahi faiva pe polokalama televīsone ʻa ia ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e fakamālohí, tuli ki he meʻa fakamatelié, pe ʻulungāanga taʻetaau fakafehokotaki fakasinó, ʻe lava ke hoko ʻo ala tali ʻa e ngaahi meʻa ko iá—pea hoko leva ai ʻo fakatauele. Kapau ʻoku tau feohi mo e kakai ʻa ia ko ʻenau mahuʻingaʻia tefitó ʻoku ʻi hono fakaleleiʻi ʻenau sīpinga moʻuí pe fakatupulekina ʻa e ngaahi faingamālie fakapisinisí, ʻe lava ke hoko ʻa e ngaahi meʻa ko iá ʻo mahuʻinga tefito kiate kitautolu foki.—Mātiu 6:24; 1 Kolinitō 15:33.
(1 Sione 2:17) ʻIkai ko ia pē, ʻoku fakaʻaʻau ke mole atu ʻa e māmaní pea pehē ki he holi ʻaʻaná, ka ko e tokotaha ʻokú ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻokú ne nofo maʻu ʻo taʻengata.
Fakakaukau ki he Faʻahinga Tokotaha ʻOku Totonu Ke Ke Hoko ki Aí
18 Ko e meʻa ʻe taha ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke talitekeʻi ʻa e “ngaahi meʻa ʻi he māmaní” ko hono manatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻa Sioné: “ʻOku fakaʻaʻau ke mole atu ʻa e māmaní pea pehē ki he holi ʻaʻaná, ka ko ia ʻokú ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻokú ne nofo maʻu ʻo taʻengata.” (1 Sio. 2:17) Ko e fokotuʻutuʻu ʻa Sētané ʻoku hā ngali ʻe tuʻuloa. Ka ʻi he ʻaho ʻe taha ʻe ngata ia. Ko hono manatuʻi ko e ngaahi meʻa kotoa ʻi he māmani ko ení ʻe vavé ni ke mole atú te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻoua ʻe kākaaʻi ʻe Sētane.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(1 Sione 2:7, 8) Siʻi faʻahinga ʻofeina, ʻoku ou tohi atu kiate kimoutolu, ʻo ʻikai ko ha fekau foʻou, ka ko ha fekau motuʻa ʻa ia naʻa mou maʻu mei he kamataʻangá. Ko e fekau motuʻa ko ení ko e folofola ia ne mou fanongo aí. 8 ʻOku ou toe tohi atu kiate kimoutolu ha fekau foʻou, ʻa ia ʻoku moʻoni ʻi he tuʻunga ʻo Sīsuú pea ʻi homou tuʻungá, koeʻuhi ko e fakapoʻulí ʻoku fakaʻaʻau ke mole atu ia pea ko e maama moʻoní kuo ʻosi ulo ia.
Ko e Ngaahi Fakamanatu ʻa Sihová ʻOku Alafalalaʻanga
14 ʻOku fakakau ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻa e ngaahi fakamanatu lahi maʻa kitautolu ke fakahāhā ai ʻa e feʻofaʻakí. Naʻe pehē ʻe Sīsū ko e fekau hono ua lahi tahá ko e “ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko hoʻo ʻofa kiate koé.” (Māt. 22:39) Naʻe ui ʻe he tokoua faʻē-taha ʻo Sīsū ko Sēmisí ʻa e ʻofá ko e “lao fakatuʻí.” (Sēm. 2:8) Pea naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné: “Siʻi faʻahinga ʻofeina, ʻoku ou tohi atu kiate kimoutolu, ʻo ʻikai ko ha fekau foʻou, ka ko ha fekau motuʻa ʻa ia naʻa mou maʻu mei he kamataʻangá.” (1 Sio. 2:7, 8) Ko e hā naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sione ʻo fekauʻaki mo e “fekau motuʻa”? Naʻá ne ʻuhingá ki he fekau ke ʻofá. Ko e fekau ko ení naʻe “motuʻa” koeʻuhí naʻe ʻoange ia ʻe Sīsū ʻi he ngaahi taʻu lahi ki muʻa ange, “mei he kamataʻangá.” Ka ko e fekau ko ení naʻe “foʻou” foki koeʻuhí ʻe fakahāhā ʻe he kau ākongá ʻa e ʻofa taʻesiokita ki mui ange ʻi he ngaahi tuʻunga foʻou. ʻI he ʻahó ni, ʻoku tau houngaʻia ke maʻu ʻa e ngaahi fakatokanga ʻa ia te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻoua te tau maʻu ha fakakaukau siokita hangē ko ia ko e tokolahi taha ʻi he māmaní. Ka, ʻoku tau fakahāhā ʻa e ʻofa taʻesiokita.
(1 Sione 5:16, 17) Kapau ʻe fakatokangaʻi ʻe ha taha hono tokouá ʻokú ne fai ha angahala ʻoku ʻikai tuha mo e maté, te ne kole, pea ʻe foaki ange ʻe he ʻOtuá ki he tokotaha naʻá ne fai ʻa e angahalá ʻa e moʻuí, ʻio, kiate kinautolu ʻoku ʻikai te nau fai ʻa e angahala ʻa ia ʻoku tuha mo e maté. ʻOku ʻi ai ha angahala ʻoku tuha mo e maté. ʻOku ʻikai te u tala kiate ia ke ne fai ha lotu ke tokoniʻi ʻa e tokotaha ʻokú ne fai ʻa e angahala ko iá. 17 Ko e taʻemāʻoniʻoni kotoa pē ko e angahala ia, ka neongo ia ʻoku ʻi ai ha angahala ʻoku ʻikai tuha mo e maté.
it-1 862 ¶5
Fakamolemole
ʻOku totonu ke lotu ki he fakamolemole ʻa e ʻOtuá maʻá é niʻihi kehé, naʻa mo e fakatahaʻangá kotoa. Naʻe fai ia ʻe Mōsese ʻo ne fakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e puleʻanga ʻIsilelí, ʻo vete ʻa e angahala ʻo e puleʻangá pea kole ki ha fakamolemole, pea naʻe tali loto-lelei ʻe Sihova. (Nōm. 14:19, 20) Naʻe pehē pē mo Solomone ʻi he taimi naʻe fakatāpui ai ʻa e temipalé, naʻá ne lotu kia Sihova ke fakamolemoleʻi hono kakaí ʻi heʻenau faiangahalá pea nau tafoki mei heʻenau ʻalunga halá. (1 Tuʻi 8:30, 33-40, 46-52) Ko ʻĒsela naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e kau Siu naʻe toe foki mei hono fakaheeʻí ʻi hono vete fakahāhā ʻenau angahalá. Ko ʻene lotu ongoʻi lolotó mo ʻene kōlengá naʻe iku ia ki hono fai ʻe he kakaí ha meʻa koeʻuhi ke maʻu ʻa e fakamolemole ʻa Sihová. (ʻĒs. 9:13–10:4, 10-19, 44) Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe Sēmisi ko e tokotaha ʻoku puke fakalaumālié ke nau ui ʻa e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá ke lotu maʻana, pea “kapau kuó ne fakahoko ha ngaahi angahala, ʻe fakamolemoleʻi ia.” (Sēm. 5:14-16) Neongo ia, ʻoku ʻi ai ʻa e “angahala ʻa ia ʻoku tuha mo e maté,” ko e angahala ia ki he laumālie māʻoniʻoní, ko hano fai ha angahala ʻiloʻilo pau heʻikai fakamolemoleʻi. ʻOku ʻikai totonu ki ha Kalisitiane ke ne lotu maʻá e faʻahinga ʻoku faiangahala peheé.—1 Sio. 5:16; Māt. 12:31; Hep. 10:26, 27; sio ki he ANGAHALA, I; LAUMĀLIE.
NŌVEMA 11-17
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | 2 SIONE 1–SUTE
“Kuo Pau Ke Tau Faitau ke Nofo Maʻu ʻi he Moʻoní”
(Sute 3) Siʻi faʻahinga ʻofeina, neongo naʻá ku fai ʻa e feinga lahi ke tohi atu kiate kimoutolu ʻo fekauʻaki mo e fakamoʻui ʻoku tau ʻinasi taha aí, naʻá ku ʻiloʻi ʻoku mahuʻinga ke u tohi atu ʻo ekinaki kiate kimoutolu ke mou faitau mālohi maʻá e tuí ʻa ia naʻe ʻosi ʻoatu tā-tuʻo-taha ki he kakai tapú.
“Mou Malohi i he Eiki”
8 ʻOku ʻikai te tau taʻeʻilo ki he ngaahi faʻufaʻu ʻa Sētané koeʻuhi ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻene ngaahi founga tefitó. (2 Kolinitō 2:11) ʻI hono fakafepakiʻi ʻa e tangata māʻoniʻoni ko Siopé, naʻe ngāueʻaki ʻe he Tēvoló ʻa e ngaahi palopalema fakaʻekonōmika mafatukituki, ko e mate ʻa e faʻahinga ʻofeiná, fakafepaki mei he fāmilí, faingataʻaʻia fakaesino, mo e fakaanga taʻetotonu mei he ngaahi kaumeʻa loi. Naʻe hoko ʻa Siope ʻo loto-mafasia pea ongoʻi kuo liʻaki ia ʻe he ʻOtuá. (Siope 10:1, 2) Neongo ʻoku ʻikai fakatupunga fakahangatonu nai ʻe Sētane ia ʻa e ngaahi palopalemá ni ʻi he ʻahó ni, ʻoku malava ʻe he ngaahi faingataʻa peheé ʻo uesia ʻa e kau Kalisitiane tokolahi, pea ʻoku malava ʻe he Tēvoló ke ngāueʻaki kinautolu ki he lelei pē ʻaʻaná.
9 Kuo tupu fakautuutu ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki fakalaumālié ʻi he taimi ko ʻeni ʻo e ngataʻangá. ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻa ia ʻoku fetongi ai ʻe he tuli ia ki he matelié ʻa e ngaahi taumuʻa fakalaumālié. ʻOku fakaʻaliʻali maʻu pē ʻe he mītiá ia ʻa e fehokotaki fakasino taʻefakalaó ko ha matavai ia ʻo e fiefiá kae ʻikai ko e loto-mamahi. Pea kuo hoko ʻa e tokolahi ia ʻo “ʻofa ki he malie ʻo ʻikai ʻofa ki he ʻOtua.” (2 Tīmote 3:1-5) ʻE malava ke fakamanamanaʻi ʻe he founga fakakaukau ko ʻení ʻa ʻetau palanisi fakalaumālié kapau ʻe ʻikai ke tau “fekuki fakamatoato koeuhi koe tui.”—Siutasi 3, PM.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Sute 4) Ko ʻeku ʻuhinga ki aí he kuo moulu mai ki homou lotolotongá ha kau tangata ʻe niʻihi ʻa ia naʻe tomuʻa tala fuoloa ʻe he Folofolá ʻe fai honau fakamāuʻi; ko e kau tangata anga-taʻefakaʻotua kinautolu ʻa ia ʻoku nau liliu ʻa e ʻofa maʻataʻatā ʻa hotau ʻOtuá ko ha kalofanga ia ki he faikovi taʻemīngaó pea ʻoku nau fakafisingaʻi hotau ʻEiki pē tahá mo e tokotaha ʻoku ʻoʻona kitautolú, ʻa Sīsū Kalaisi.
(Sute 12) Ko kinautolú ni ʻoku nau hangē ha ngaahi maka ʻoku pulipulia ʻi he tahí ʻi hoʻomou ngaahi kātoanga kai anga-ʻofá lolotonga ia ʻenau kai kātoanga fakataha mo kimoutolú, ʻoku nau hangē ha kau tauhi-sipi ʻoku nau fafanga ʻa kinautolu pē ʻo ʻikai ha teki mai; ʻoku nau hangē ha ngaahi konga ʻao taʻeʻiai ha vai ʻoku feʻaveʻaki holo ʻe he matangí; ʻoku nau hangē ha ngaahi ʻuluʻakau ʻoku ʻikai fua ʻi he fakaʻosiʻosi ʻo e fakatōlaú, kuo mate tuʻo ua pea kuo taʻakifuʻu;
it-2 279
Kātoanga Kai Anga-ʻOfa
ʻOkuʻikai fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ngaahi kātoanga kai anga-ʻofá pe fakahaaʻi pe naʻe fakahoko tuʻo fiha. (Sute 12) Naʻe ʻikai fekauʻi eni ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pē ko ʻene kau ʻapositoló, pea ʻoku hā mahino naʻe ʻikai ko ha fiemaʻu pau ia pe ko ha fiemaʻu tuʻumaʻu. ʻOku pehē ʻe ha niʻihi ko ha kātoanga ia naʻe fai ʻe he kau Kalititiane naʻe koloaʻiá ʻa ia ko ha kātoanga kai naʻe fakaafeʻi ki ai honau kaungātui masivá. Fakataha ʻa e kau tamai maté, kau uitoú, kau koloaʻiá mo e kau masivesivá ʻoku nau kaungāʻinasi ʻi ha tēpile mahu ʻi he laumālie ʻo e fetokouaʻaki.
it-2 816
Maka
Ko ha toe foʻi lea faka-Kalisi ʻe taha ko e spi·lasʹ, ʻoku hā mahino ʻene kaunga ki ha maka pe hakau ʻoku pulipulia ʻi he tahí. Naʻe ngāueʻaki ia ʻe Sute ke fakamatalaʻiʻaki ha kau tangata pau naʻa nau moulu ki he fakatahaʻanga Kalisitiané fakataha mo e ngaahi fakaueʻiloto fakameleʻi. Ko e ngaahi maka pulipuliá naʻe fakatuʻutāmaki ki he ngaahi vaká, ko ia ko e kau tangata ko ení naʻa nau hoko ʻo fakatuʻutāmaki moʻoni ki he niʻihi ʻi he fakatahaʻangá. Naʻá ne lea ʻo fekauʻaki mo e kau tangata peheé: “Ko kinautolú ni ʻoku nau hangē ha ngaahi maka ʻoku pulipulia ʻi he tahí ʻi hoʻomou ngaahi kātoanga kai anga-ʻofá lolotonga ia ʻenau kai kātoanga fakataha mo kimoutolú.”—Sute 12.
(Sute 14, 15) ʻIo, ko ʻĪnoke, ʻa ia ko hono fitu meia ʻĀtamá, naʻá ne kikite foki ʻo fekauʻaki mo kinautolu ʻi heʻene pehē: “Vakai! Kuo haʻu ʻa Sihova mo ʻene kau ʻāngelo māʻoniʻoni ʻe laui manó, 15 ke fakahoko ʻa e fakamaau ki he tokotaha kotoa, pea ke fakahalaiaʻi ʻa e kau anga-taʻefakaʻotuá kotoa koeʻuhi ko e ngaahi meʻa naʻa nau fai ʻi ha founga taʻefakaʻotuá, pea pehē ki he kotoa ʻo e ngaahi meʻa fakalilifu naʻe leaʻaki ʻe he kau angahala anga-taʻefakaʻotuá kiate iá.
“Naʻá Ne Fakahōifuaʻi Lelei ʻa e ʻOtuá”
Ko e hā ʻa e kikite ʻa ʻĪnoké? ʻOku pehē: “Vakai! Kuo haʻu ʻa Sihova mo ʻene kau ʻāngelo māʻoniʻoni ʻe laui manó, ke fakahoko ʻa e fakamaau ki he tokotaha kotoa, pea ke fakahalaiaʻi ʻa e kau anga-taʻefakaʻotuá kotoa ko e meʻa ʻi he kotoa ʻo ʻenau ngaahi ngāue taʻefakaʻotua naʻa nau fai ʻi ha founga taʻefakaʻotuá, pea pehē ki he kotoa ʻo e ngaahi meʻa fakalilifu naʻe leaʻaki ʻe he kau angahala anga-taʻefakaʻotuá kiate iá.” (Sute 14, 15) ʻI he taimi ko ení te ke fakatokangaʻi nai ko e lea eni ʻa ʻĪnoke ʻi he taimi kuo ʻosi ʻo hangē kuo ʻosi fakahoko ʻe he ʻOtuá ia ʻa e kikite ko ení. Ko e sīpinga eni naʻe muimui ki ai ʻa e ngaahi kikite lahi. Ko e fakakaukaú eni: ʻOku lea ʻa e palōfitá ki ha meʻa ʻoku fakapapauʻi ke hoko ka ʻoku fakamatalaʻi nai ia kuo ʻosi hoko!—ʻAisea 46:10.
“Naʻá Ne Fakahōifuaʻi Lelei ʻa e ʻOtuá”
ʻE ueʻi nai kitautolu ʻe he tui ʻa ʻĪnoké ke tau ʻeke hifo pe ʻoku tau vakai ki he māmani ʻoku tau moʻui aí ʻo tatau mo e vakai ki ai ʻa e ʻOtuá. Ko e fakamaau naʻe talaki loto-toʻa ʻe ʻĪnoké ʻoku kei tuʻu pē; ʻoku kaunga ia ki he māmani hotau ʻaho ní ʻo hangē pē ko ia ʻi he māmani ʻi he ʻaho ʻo ʻĪnoké. ʻI he fehoanaki mo e fakatokanga ʻa ʻĪnoké, naʻe ʻomai ʻe Sihova ʻa e fuʻu Lōmaki ki he māmani taʻefakaʻotua ʻi he ʻaho ʻo Noá. Ka ko e fakaʻauha ko iá ʻokú ne fokotuʻu mai ha sīpinga ʻo ha fakaʻauha lahi ange ʻoku teu ke hoko mai. (Mātiu 24:38, 39; 2 Pita 2:4-6) Ko ia ai, ʻi he ʻahó ni ʻoku tuʻu mateuteu ʻa e ʻOtuá mo ʻene kau ʻāngelo māʻoniʻoni ʻe laui manó ke ʻomai ha fakamaau māʻoniʻoni ki he māmani anga-taʻefakaʻotua ko ení. Ko kitautolu taki taha ʻoku fiemaʻu ke tau tukulotoʻi ʻa e fakatokanga ʻa ʻĪnoké pea vahevahe ia mo e niʻihi kehé. Ko hotau fāmilí mo hotau kaungāmeʻá te nau mavahe nai meiate kitautolu. Te tau ongoʻi liʻekina nai ʻi ha ngaahi taimi. Ka naʻe ʻikai ʻaupito ke liʻekina ʻe Sihova ʻa ʻĪnoke, pea taumaiā te ne liʻaki ʻene kau sevāniti faitōnunga ʻi he ʻaho ní!
NŌVEMA 18-24
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | FAKAHĀ 1-3
“ʻOku Ou ʻIloʻi Hoʻo Ngaahi Ngāué”
(Fakahā 1:20) ʻI he fekauʻaki mo e fakalilolilo toputapu ʻo e foʻi fetuʻu ʻe fitu ʻa ia naʻá ke sio ki ai ʻi hoku nima toʻomataʻú pea mo e tuʻunga-maama koula ʻe fitú: Ko e foʻi fetuʻu ʻe fitú ko e kau ʻāngelo ia ʻo e fakatahaʻanga ʻe fitú, pea ko e tuʻunga-maama ʻe fitú ko e fakatahaʻanga ia ʻe fitú.
Ko e Hā ʻa e Faʻahinga Laumālie ʻOkú Ke Fakahāhaá?
8 Ke fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga laumālie ko iá, ʻe lava ke tau manatuʻi ko Sīsuú ʻoku fakatātaaʻi ia ʻi he Tohi Tapú ʻokú ne maʻu “ʻi hono nima toʻomataʻú ha ngaahi foʻi fetuʻu ʻe fitu.” ʻOku fakafofongaʻi ʻe he “ngaahi foʻi fetuʻú” ʻa e kau ʻovasia paní pea, ʻi hono fakalahi atú, ko e kau ʻovasia kotoa ʻi he ngaahi fakatahaʻangá. ʻOku lava ʻe Sīsū ke tataki ʻa e “ngaahi foʻi fetuʻu” ʻi hono nimá ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻokú ne ongoʻi ʻoku feʻungamālie. (Fkh. 1:16, 20) Ko ia ai, ʻi he tuʻunga ko e ʻUlu ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻoku maʻu ʻe Sīsū ʻa e pule kakato ki he ngaahi kulupu ʻo e kau mātuʻá. Kapau ʻoku ʻi ai ha taha ʻi ha kulupu ʻokú ne fiemaʻu moʻoni ha fakatonutonu, ko e Tokotaha “ko hono fofongá naʻe hangē ko e laʻaá” te ne sio ki ai ʻoku fai eni ʻi Heʻene taimi mo e founga pē ʻaʻana. (Fkh. 1:14) ʻI he lolotongá ni, te tau tauhi maʻu ʻa e fakaʻapaʻapa totonu ki he faʻahinga kuo fakanofo ʻe he laumālie māʻoniʻoní, he naʻe tohi ʻe Paula: “Mou talangofua ki he faʻahinga ʻoku nau takimuʻa ʻiate kimoutolú mo fakamoʻulaloa kiate kinautolu, he ʻoku nau hanganaki leʻohi kimoutolu ʻi he tuʻunga ko e faʻahinga ia te nau fai ha fakamatala; ke nau fai eni ʻi he fiefia ʻo ʻikai ʻi he māpuhoi, he ʻe kaungakovi eni kiate kimoutolu.”—Hep. 13:17.
(Fakahā 2:1, 2) “Tohi ki he ʻāngelo ʻo e fakatahaʻanga ʻi ʻEfesoó ʻo pehē: Ko e ngaahi meʻa eni ʻoku leaʻaki ʻe ia ʻokú ne pukepuke ʻa e foʻi fetuʻu ʻe fitú ʻi hono nima toʻomataʻú pea ʻokú ne ʻaʻeva ʻi he lotolotonga ʻo e tuʻunga-maama koula ʻe fitú: 2 ‘ʻOku ou ʻiloʻi hoʻo ngaahi ngāué, pea mo hoʻo fakaongosiá mo e kātakí, pea mo e ʻikai ke ke makātakiʻi ʻa e kau tangata koví, pea mo hoʻo sivisiviʻi ʻa e faʻahinga ʻoku nau pehē ko e kau ʻapositolo kinautolu, ka ʻoku ʻikaí, pea ʻokú ke ʻilo kinautolu ko e kau loi.
ʻOku Maluʻi Kitautolu ʻe Sihova ki he Fakamoʻuí
11 ʻI he vīsone ʻoku lēkooti ʻi he Fakahā vahe 2 mo e 3, ʻoku sivisiviʻi ai ʻe Sīsū Kalaisi kuo fakalāngilangiʻí ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitu ʻi ʻĒsia Mainá. ʻOku fakahaaʻi ʻe he vīsoné ʻoku siofi ʻe Kalaisi ʻo ʻikai ko e ngaahi ʻalunga fakalūkufuá pē ka ko ha ngaahi tuʻunga pau. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻoku aʻu ʻo ne lave ki he faʻahinga tāutaha, pea ʻi he tuʻunga taki taha, ʻokú ne fai ha fakaongoongolelei pe akonaki feʻungamālie. Ko e hā ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he meʻá ni? ʻI hono fakahoko ʻa e vīsoné, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitú ʻa e kau Kalisitiane paní hili ʻa e 1914, pea ko e akonaki naʻe ʻoange ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitú ʻoku ngāueʻaki fakalūkufua ia ki he ngaahi fakatahaʻanga kotoa ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi māmani lahi he ʻaho ní. Ko ia ai, ʻoku lava ke fakaʻosiʻaki ʻoku tataki longomoʻui ʻe Sihova ʻa hono kakaí fakafou ʻi hono ʻAló. ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he tataki ko iá?
Hanganaki Laka Fakataha mo e Kautaha ʻa Sihová
20 Ko e hanganaki laka fakataha mo e kautaha fakalakalaka ʻa Sihová ʻoku fiemaʻu ki ai ʻetau ʻiloʻi ʻa e ngafa ʻo Sīsū Kalaisi kuo vaheʻi ʻe he ʻOtuá ʻi hono tuʻunga ko e “ʻulu ʻo e fakatahaʻangá.” (Efeso 5:22, 23, NW) ʻOku taau foki ke fakatokangaʻi, ʻi he ʻAisea 55:4 (PM), ʻoku tala mai ai kiate kitautolu: “Vakai, kuou [Sihova] foaki ia koe fakamooni ki he kakai, koe takimua moe bule ki he kakai.” ʻOku ʻiloʻi moʻoni ʻe Sīsū ʻa e founga ke takimuʻa aí. ʻOkú ne toe ʻiloʻi ʻene fanga sipí mo ʻenau ngaahi ngāué. Ko hono moʻoní, ʻi heʻene sivisiviʻi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitu ʻi ʻĒsia Mainá, naʻe tuʻo nima ʻene pehē: “ʻOku ou ʻilo pe hoʻo ngaahi ngaue.” (Fakahā 2:2, 19; 3:1, 8, 15) ʻOku toe ʻiloʻi ʻe Sīsū ʻetau ngaahi fiemaʻú, ʻo hangē pē ko ʻene Tamaí, ʻa Sihova. ʻI he ki muʻa ke ne ʻomai ʻa e Sīpinga Lotú, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kuo toka meaʻi ʻe he Tamai ʻamoutolu ʻa e ngāhi meʻa ʻoku mou masiva ai.”—Mātiu 6:8-13.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Fakahā 1:7) Vakai! ʻOkú ne hāʻele mai mo e ngaahi ʻaó, pea ʻe mamata ʻa e mata kotoa pē kiate ia, pea mo e faʻahinga naʻa nau hokaʻi iá; pea ko e ngaahi matakali kotoa pē ʻo e māmaní te nau tuki honau fatafatá ʻi he mamahi koeʻuhí ko ia. ʻIo, ʻĒmeni.
kr 226 ¶10
Toʻo ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá Hono Ngaahi Filí
10 Fanongonongo ʻo e fakamāú. Ko e kotoa ʻo e ngaahi fili ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻe fakamālohiʻi kinautolu ke nau fakamoʻoni ʻi ha meʻa ʻe hoko ʻa ia ʻe fakalahi ai ʻenau mamahí. ʻOku pehē ʻe Sīsū: “Te nau mamata leva ki he Foha ʻo e tangatá ʻokú ne haʻu ʻi he ngaahi ʻaó fakataha mo e mālohi mo e lāngilangi lahi.” (Mk. 13:26) ʻOku fakahāhā ʻe he mālohi ko ení ʻa e mahulu hake ʻi natulá ʻoku fakahaaʻi ai ko Sīsū kuo haʻu ke fanongonongo ʻa e fakamāú. Ko e konga ʻe taha ʻo e kikite tatau ko ení ʻo fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻoku ʻomai ai ʻe Sīsū ʻa e fakaikiiki ʻo e fakamaau ʻe fanongoongo ʻi he taimi ko ení. Te tau maʻu ʻa e fakamatala ko ení ʻi he talanoa fakatātā ʻo e fanga sipí mo e fanga kosí. (Lau ʻa e Mātiu 25:31-33, 46.) Ko e kau poupou mateaki ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻe fakamāuʻi kinautolu ko e “fanga sipí” te nau “hiki hake [honau] ʻulú,” ʻi he lāuʻilo “kuo ofi [honau] fakahaofí.” (Luke 21:28) Kae kehe, ko e kau fakafepaki ʻo e Puleʻangá ʻe fakamāuʻi ko e “fanga kosi” te nau “tuki honau fatafatá ʻi he mamahi,” ʻi he lāuʻilo ʻoku fakatatali mai honau “tuʻusi taʻengata.”—Māt.24:30; Fkh. 1:7.
(Fakahā 2:7) Tuku ki he tokotaha ʻoku ʻi ai hono telingá ke ne fanongo ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he laumālié ki he ngaahi fakatahaʻangá: Te u tuku ki he tokotaha ʻoku ikuná ke ne kai mei he ʻakau ʻo e moʻuí, ʻa ia ʻoku ʻi he palataisi ʻa e ʻOtuá.’
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Fakahaá—I
2:7—Ko e hā ʻa e “Palataisi ʻo e ʻOtua”? Koeʻuhi ko e ngaahi leá ni ʻoku fakataumuʻa ia ki he kau Kalisitiane paní, ko e palataisi hení ʻoku pau pē ʻoku ʻuhinga ia ki he tuʻunga-palataisi ʻi hēvaní—ʻa e ʻafioʻanga tonu ʻo e ʻOtuá. Ko e kau pani faitōnungá ʻe fakapaleʻi ʻaki ʻenau kai ʻa e “ʻakau ʻo e moʻui.” Te nau taʻefaʻamate.—1 Kol. 15:53.
NŌVEMA 25–TĪSEMA 1
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | FAKAHĀ 4-6
“Ko e Heka ʻa e Kau Tangata Heka Hoosi ʻe Toko Fā”
(Fakahā 6:2) Pea naʻá ku mamata, pea vakai, tā ko ha hoosi hinehina, pea ko e tokotaha naʻe heka aí naʻá ne toʻo ha ngahau; pea naʻe ʻoange kiate ia ha kalauni, pea naʻá ne ʻalu atu ʻi he ikuna pea ke fakakakato ʻene ikuná.
Kau Tangata Heka Hoosi ʻe Toko Faá—Ko Hai Kinautolu?
Ko hai ʻa e tokotaha ʻoku heka ʻi he hoosi hinehiná? Ko e kī ki hono ʻiloʻí ʻoku maʻu ia ʻi he tohi tatau ʻi he Tohi Tapú, ʻa e Fakahaá, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ki mui ʻa e tokotaha ʻoku heka fakahēvani ko ení “Ko e Folofola ʻa e ʻOtuá.” (Fakahā 19:11-13) Ko e hingoa fakalakanga ko iá, Ko e Folofolá, ʻoku maʻu ia ʻe Sīsū Kalaisi, he ʻokú ne ngāue ko e tangata-lea ʻa e ʻOtuá. (Sione 1:1, 14) ʻIkai ko ia pē, ʻoku ui ia ko e “Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻi mo e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻeiki” pea ʻoku fakamatalaʻi ia ko “Faitōnunga mo Moʻoni.” (Fakahā 19:16) ʻOku hā mahino, ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ke ngāue ko ha tuʻi pāteʻi tau, pea ʻoku ʻikai te ne ngāueʻaki hono mālohí ʻi ha founga kovi mo anga-fakamamahi. Neongo ia, ʻoku malanga hake ai ha ngaahi fehuʻi.
Kau Tangata Heka Hoosi ʻe Toko Faá—Ko Hai Kinautolu?
Naʻe kamata ʻanefē ʻa e heka ʻa e kau tangata heka hōsí? Fakatokangaʻi ange ko e ʻuluaki tokotaha ʻoku heká, ʻa Sīsū, ʻoku kamata ʻene heká ʻi heʻene maʻu ha kalauní. (Fakahā 6:2) Naʻe fakakalauni ʻanefē ʻa Sīsū ko e Tuʻi ʻi hēvaní? Naʻe ʻikai hoko ia ʻi he taimi naʻá ne foki hake ai ki hēvani ʻi he hili ʻene pekiá. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú naʻe kamata ʻi he taimi ko iá ha vahaʻa taimi ʻo e tatali. (Hepelū 10:12, 13) Naʻe ʻoange ʻe Sīsū ki hono kau muimuí ha ngaahi fakaʻilonga ke ʻiloʻi ai ʻa e ngataʻanga ʻo e vahaʻa taimi tatalí mo e kamataʻanga ʻo ʻene pule ʻi hēvaní. Naʻá ne pehē ʻi he kamataʻanga ʻo ʻene pulé, ʻe maliu lahi ai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní ki he kovi ange. ʻE ʻi ai ʻa e tau, nounou fakameʻatokoni, mo e ngaahi mahaki fakaʻauha. (Mātiu 24:3, 7; Luke 21:10, 11) ʻI he hili pē ʻa e Tau I ʻa Māmaní ʻi he 1914, naʻe hā mahino ai kuo hū ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he kuonga ko iá, ko ha taimi faingataʻa ʻi he māmaní ʻa ia ʻoku ui ʻe he Tohi Tapú ko e “ngaahi ʻaho fakaʻosí.”—2 Tīmote 3:1-5.
(Fakahā 6:4-6) Naʻe haʻu ha hoosi ʻe taha, ko ha hoosi lanu kulokula mālohi, pea naʻe tuku ki he tokotaha naʻe heka aí ke ne ʻave ʻa e melinó mei he māmaní koeʻuhi ke nau fetāmateʻaki, pea naʻe ʻoange kiate ia ha fuʻu heletā lahi. 5 ʻI he taimi naʻá ne fakaava ai ʻa e sila hono tolú, naʻá ku fanongo ki he meʻamoʻui hono tolú ʻokú ne pehē: “Haʻu!” Pea naʻá ku mamata, pea vakai, tā ko ha hoosi ʻuliʻuli, pea ko e tokotaha naʻe heka aí naʻá ne toʻo ha meʻafua fua mamafa ʻi hono nimá. 6 Pea naʻá ku fanongo ki he meʻa naʻe ongo mai ʻo hangē ha leʻo ʻi he lotolotonga ʻo e meʻamoʻui ʻe faá ʻoku pehē: “Ko ha kuata uite ki ha tēnali ʻe taha, pea ko e kuata paʻale ʻe tolu ki ha tēnali ʻe taha; pea ʻoua naʻa maumauʻi ʻa e lolo ʻōlivé pea mo e uainé.”
Kau Tangata Heka Hoosi ʻe Toko Faá—Ko Hai Kinautolu?
Ko e tokotaha ko eni ʻoku heká ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e tau. Fakatokangaʻi ange ʻokú ne ʻave ʻa e melinó ʻo ʻikai mei ha ngaahi puleʻanga siʻi pē ka ko e māmaní kotoa. ʻI he 1914, ko e ʻuluaki taimi ia ʻi he hisitōliá, naʻe hoko ai ha tau ʻi māmani lahi. Naʻe hoko atu ai ha tau hono ua ʻa e māmaní, ʻa ia naʻe toe lahi ange ai ʻa e fakaʻauhá. Ko e fakafuofua ʻe niʻihi ʻoku ʻomai ai ʻa e tokolahi ʻo e kau mate tupu mei he ngaahi taú mo e ngaahi fepaki fakakautau talu mei he 1914 ko e toko 100 miliona tupu! ʻIkai ko ia pē, ko e fuʻu tokolahi kehe naʻa nau tofanga ʻi ha ngaahi lavea fakatupu mate.
Kau Tangata Heka Hoosi ʻe Toko Faá—Ko Hai Kinautolu?
“Naʻá ku mamata, pea vakai, tā ko ha hoosi ʻuliʻuli, pea ko e tokotaha naʻe heka aí naʻá ne toʻo ha meʻafua fua mamafa ʻi hono nimá. Pea naʻá ku fanongo ki he meʻa naʻe ongo mai ʻo hangē ha leʻo ʻi he lotolotonga ʻo e meʻamoʻui ʻe faá ʻoku pehē: ‘Ko ha kuata uite ki ha tēnali ʻe taha, pea ko e kuata paʻale ʻe tolu ki ha tēnali ʻe taha; pea ʻoua naʻa maumauʻi ʻa e lolo ʻōlivé pea mo e uainé.’”—Fakahā 6:5, 6.
Ko e tokotaha ko eni ʻoku heká ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e honge. ʻOku tau maʻu heni ha fakatātā ʻo e ʻinasi meʻakai mātuʻaki siʻisiʻi ʻa ia ko ha kuata (Lita ʻe 1.08) ʻo e uité ko hono totongí ko e foʻi tēnali ʻe taha, ko ha vahe ʻo e ngāue ʻaho kakato ʻi he ʻuluaki senitulí! (Mātiu 20:2) Ko e foʻi koini tatau naʻe lava ke fakatau mai ʻaki ha kuata ʻe tolu (Lita ʻe 3.24) ʻo e paʻalé, naʻe vakai ki ai ko ha kalasi māʻulalo ange ʻo e uité. Ko e hā hono lōloa ʻa hono fafanga ʻaki ia ha fāmili tokolahi? ʻOku fakatokanga leva ai ki he kakaí ke nau levaʻi naʻa mo e meʻakai fakaʻahó, ʻoku fakatātaaʻi totonu ia ʻe he meʻakai tefito ko ia ʻo e taimi mo e anga fakafonua ko iá hangē ko e lolo ʻōlivé mo e uainé.
(Fakahā 6:8) Pea naʻá ku mamata, pea vakai, tā ko ha hoosi tea, pea ko e hingoa ʻo e tokotaha naʻe heka aí ko Mate. Pea naʻe muimui ofi mai ʻa Faʻitoka ʻiate ia. Pea naʻe ʻoange kiate kinaua ha mafai ki he vahe fā ʻe taha ʻo e māmaní, ke na tāmateʻi kinautolu ʻaki ha heletā lahi pea ʻaki ʻa e nounou fakameʻatokoni pea ʻaki ʻa e mahaki fakatupu mate pea ʻaki ʻa e fanga manu fekai ʻo e māmaní.
Kau Tangata Heka Hoosi ʻe Toko Faá—Ko Hai Kinautolu?
ʻOku fakatātaaʻi ʻe he tokotaha heka hoosi hono faá ʻa e mate tupu mei he mahaki fakaʻauhá mo e ngaahi tupuʻanga kehe. ʻI he hili pē ʻa e 1914 naʻe tāmateʻi ʻe he fulū faka-Sipeiní ʻa e laui hongofulu miliona. Ngalingali ko e toko 500 miliona naʻe uesiá, ko e toko 1 nai mei he toko 3 kotoa pē naʻe moʻui ʻi he taimi ko iá!
Ka ko e fulū faka-Sipeiní ko e kamataʻangá pē ia. ʻOku fakafuofua ʻe he kau mataotaó ko e laui teau miliona naʻe mate ʻi he simolopōkisí lolotonga ʻa e senituli hono 20. ʻOku motuhi ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni ʻa e moʻui ʻa e laui miliona ʻe he ʻeitisí, tīpií, mo e malēliá, neongo ʻa e lahi ʻo e fakatotolo fakafaitoʻó.
Ko e olá ʻoku kei tatau ai pē, ko e mate—tatau ai pē pe ko e tupu mei he taú, hongé, pe ko e mahaki fakaʻauhá. ʻOku tānaki taʻetuku ʻe he Faʻitoká ʻa e faʻahinga maʻukoviá, ʻo ʻikai ʻoange haʻanau ʻamanaki.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Fakahā 4:4) Naʻe takatakai ki he taloní ha taloni ʻe 24, pea naʻá ku mamata naʻe nofo ʻi he ngaahi taloni ko ení ha kau mātuʻa ʻe toko 24 ʻoku nau tui ʻa e ngaahi kofu hinehina, pea ʻoku ʻi honau ʻulú ha ngaahi kalauni koula.
(Fakahā 4:6) Naʻe ʻi muʻa ʻi he taloní ha meʻa ʻoku hangē ha tahi sioʻatá, ʻo hangē ha kilisitalá. ʻI he lotolotonga ʻo e taloní pea takatakai ʻi he taloní naʻe ʻi ai ha meʻamoʻui ʻe fā naʻa nau fonu ʻi he ngaahi foʻi mata ʻi muʻa mo mui.
re 76-77 ¶8
Ko e Lāngilangi ʻo e Taloni Fakalangi ʻo Sihová
8 Naʻe lāuʻilo ʻa Sione ko e kau taulaʻeikí naʻe fakanofo ke nau ngāue ʻi he tāpanekale ʻo e kuonga muʻá. Naʻá ne ʻohovale nai ʻi he sio ki he meʻa ʻokú ne fakamatalaʻi hokó: “Naʻe takatakai ki he taloní ha taloni ʻe 24, pea naʻá ku mamata naʻe nofo ʻi he ngaahi taloni ko ení ha kau mātuʻa ʻe toko 24 ʻoku nau tui ʻa e ngaahi kofu hinehina, pea ʻoku ʻi honau ʻulú ha ngaahi kalauni koula.” (Fakahā 4:4) ʻIo, ʻi he ʻikai ha kau taulaʻeikí, naʻe fakanofo ha kau mātuʻa ʻe toko 24 ko ha ngaahi tuʻi. Ko hai ʻa e kau mātuʻa ko ení? ʻOku ʻikai ha toe taha kehe, ka ko e kau pani ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané, naʻe toe fokotuʻu hake pea maʻu ʻa e tuʻunga fakahēvani naʻe talaʻofa kiate kinautolú. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi iá?
re 80 ¶19
Ko e Lāngilangi ʻo e Taloni Fakalangi ʻo Sihová
19 Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi meʻamoʻui ko ení? Ko ha vīsone naʻe toe fakamatalaʻi ʻe ʻIsikeli, ʻoku tokoniʻi kitautolu ke ʻilo ʻa e talí. Naʻe sio ʻa ʻIsikeli ki he taloni ʻo Sihová ʻoku ʻi he saliote fakalangí, ʻa ia naʻe fakafeʻao ia ʻe ha ngaahi meʻa moʻui ka ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi fōtunga meimei tatau mo ia naʻe fakamatalaʻi ʻe Sioné. (ʻIsikeli 1:5-11, 22-28) Ki mui ai, naʻe toe sio ʻa ʻIsikeli ki he saliote naʻe ʻi ai ʻa e taloní naʻe fakafeʻao ʻe he ngaahi meʻa moʻuí. Kae kehe, ko e taimi ko ení naʻá ne lave ki he ngaahi meʻa moʻuí ko ha ngaahi selupimi. (ʻIsikeli 10:9-15) Ko e ngaahi meʻa moʻui ʻe fā naʻe sio ki ai ʻa Sioné ʻoku pau pē ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ngaahi selupimi tokolahi ʻa e ʻOtuá—ko e ngaahi meʻa moʻui ʻoku nau maʻu ha ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻi Heʻene kautaha fakalaumālie. Naʻe ʻikai fakakaukau ʻa Sione ko ha meʻa ngali kehe ke vakai ki he ngaahi selupimí ʻoku nau ofi kia Sihova, koeʻuhi ko e fokotuʻutuʻu ʻi he tāpanekale ʻo e kuonga muʻá, ko ha ongo selupimi koula naʻe tuʻu ʻi ʻolunga ʻi he funga tāpuni ʻi he puha ʻo e fuakavá, naʻe fakafofongaʻi ai ʻa e taloni ʻo Sihová. ʻI he vahaʻa ʻo e ongo selupimí naʻe haʻu mei ai ʻa e ngaahi fekau ʻa Sihová ki he puleʻangá.—ʻEkisoto 25:22; Saame 80:1.
(Fakahā 5:5) Ka naʻe pehē mai ʻe ha taha ʻo e kau mātuʻá kiate au: “Tuku ʻa e tangí. Vakai! Ko e Laione ʻo e matakali ʻo Siutá, ʻa e aka ʻo Tēvitá, kuó ne ikuna, ko ia ʻokú ne taau ke ne fakaava ʻa e takainga tohí pea mo hono sila ʻe fitú.”
cf 36 ¶5-6
“Vakai! Ko e Laione ʻo e Matakali ʻo Siutá”
5 Ko e laioné ʻoku faʻa fakafelāveʻi ia mo e loto-toʻá. Kuo faifai angé peá ke fehangahangai mo ha fuʻu laione tangata? Kapau ko ia, mahalo pē ʻi ha loto ʻā ʻo ha sū. Neongo ia, ʻoku lava pē ke kei fakailifia. ʻI hoʻo sio ki he mata ʻo e fuʻu monumanu mālohi mo lahi fakaʻulia ko ení ʻokú ne sio fakamamaʻu mai kiate koe, ʻoku faingataʻa ke ke tui ʻoku lava ʻa e laioné ke manavahē ki ha faʻahinga meʻa pē. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú “ko e laioné, ʻa e manu mālohi taha ʻi he fanga manú, ʻa ia ʻoku ʻikai te ne tafoki mei ha taha pē.” (Palōveepi 30:30) ʻOku pehē pē mo e loto-toʻa ʻa Kalaisí.
6 Tau lāulea angé ki hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e loto-toʻa hangē ha laioné ʻi ha founga ʻe tolu: tuʻu maʻá e moʻoní, pouaki ʻa e fakamaau totonú, pea ʻi he fehangahangai mo e fakafepakí. Tau toe sio foki ko kitautolu kotoa—neongo pe ʻoku tau loto-toʻa fakanatula pe ʻikai—ʻoku lava ke tau faʻifaʻitaki kia Sīsū ʻi hono fakahāhā ʻa e loto-toʻá.