Ko e Fakamoʻui Fakaemana ki he Faʻahinga ʻo e Tangatá ʻOku Ofi
“KUO teʻeki ke tau mamata ki ha meʻa pehē.” Ko e lea ia ʻa ha kau fakamoʻoni sio tonu ʻi he mana, ko hono fakamoʻui pē ʻi he taimi ko iá ʻe Sīsū ha tangata mamatea. (Maake 2:12) Naʻe toe fakamoʻui ʻe Sīsū ʻa e kuí, noá, pea mo e heké, pea naʻe fai pehē mo hono kau muimuí. Ko e mālohi fē naʻe fai ai ʻe Sīsū ʻení? Ko e hā ʻa e tafaʻaki naʻe kaunga ki ai ʻa e tuí? Ko e hā ʻa e fakamaama kuo ʻomai ʻe he ngaahi meʻa naʻe hokosia ko ʻeni ʻi he ʻuluaki senitulí ki he fakamoʻui fakaemana ʻi he ʻaho ní?—Mātiu 15:30, 31.
“Kuo Fakamoʻui Koe ʻe Hoʻo Tui”
ʻOku manako ʻa e kau faitoʻo fakalotu he ʻaho ní ʻi he lau ki he lea ʻa Sīsū ki ha fefine naʻe faingataʻaʻia ʻi he taʻu ʻe 12 mei ha ʻau toto ʻa ia naʻe ʻalu ange kiate ia ke fakamoʻui: “Kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tui.” (Luke 8:43-48) Naʻe fakahaaʻi ʻi he fakamatala ʻa Sīsuú naʻe fakatuʻunga ʻa hono fakamoʻuí ʻi heʻene tuí? Ko ha faʻifaʻitakiʻanga ia ʻo e “faitoʻo fakalotu” hangē ko ia ʻoku fai ʻi he ʻaho ní?
ʻI heʻetau lau fakalelei ʻa e fakamatala ʻi he Tohitapú, ʻoku tau sio ai ko e taimi lahi naʻe ʻikai fiemaʻu ʻe Sīsū ia mo ʻene kau ākongá ke fakahaaʻi ʻe he kau mahakí ʻenau tuí ki muʻa pea fai honau fakamoʻuí. Ko e fefine naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá naʻe haʻu ia, pea ʻi he ʻikai ha lea ʻe taha kia Sīsuú, naʻá ne ala fakalongolongo mei hono tuʻá ki hono kofú pea “tuku fakafokifā ʻene ʻau toto.” ʻI he meʻa ʻe taha naʻe hoko, naʻe fakamoʻui ai ʻe Sīsū ha tangata ʻa ia naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga naʻe omi ke puke iá. Naʻá ne fakamoʻui naʻa mo e tangata naʻe ʻikai haʻane ʻilo pe ko hai ʻa Sīsū.—Luke 22:50, 51; Sione 5:5-9, 13; 9:24-34.
Ko e hā leva ʻa e tafaʻaki naʻe kaunga ki ai ʻa e tuí? ʻI he taimi naʻe ʻi he vahefonua ai ʻo Taia mo Saitoní ʻa Sīsū mo ʻene kau ākongá, naʻe haʻu ha fefine Finisia ʻo kalanga mai: “ʻE ʻEiki, ko e Hako ʻo Tevita, ke ke ʻaloʻofa mai: ko ʻeku siʻi taʻahine ko e meʻa kovi ange hono ʻāvea.” Fakaʻuta atu ki hono mamahí ʻi heʻene kolé: “ʻEiki, tokoni mai.” ʻI he hulu ʻene fakaʻofaʻiá, naʻe tali ʻa Sīsū: “Fefine, ta ʻoku lahi hoʻo tui: ʻe fai maʻau ʻa e meʻa ʻoku ke loto ki ai.” Pea naʻe moʻui ʻa ʻene taʻahiné “mei he feituʻulaʻa ko ia.” (Mātiu 15:21-28) ʻOku hā mahino, naʻe kaunga ki ai ʻa e tuí, ka ko e tui ʻa hai? Fakatokangaʻi ko e tui ia ʻa e faʻeé, ʻo ʻikai ko e tama naʻe puké, naʻe fakavīkivikiʻi ʻe Sīsuú. Pea ko e tui ki he hā? ʻI he fakalea kia Sīsū ko e “ʻEiki, ko e Hako ʻo Tevita,” naʻe fakahaaʻi fakahāhā ai ʻe he fefiné ko Sīsū ʻa e Mīsaia naʻe talaʻofaʻaki maí. Naʻe ʻikai ko ha fakahāhā pē ʻo e tui ki he ʻOtuá pe tui ki he mālohi ʻo e tokotaha fakamoʻui mahakí. ʻI he pehē ʻe Sīsū, “Kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tui,” naʻá ne ʻuhingá kapau naʻe ʻikai ha tui kiate ia ko e Mīsaiá ia, naʻe ʻikai mei haʻu ʻa e kau faingataʻaʻiá kiate ia ke fakamoʻui.
Mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu ko ʻení, ʻoku lava ke tau sio ai naʻe faikehekehe mamaʻo ʻa e fakamoʻui naʻe fakahoko ʻe Sīsuú mei he meʻa ko ia ʻoku hā anga-maheni pe taukaveʻi ʻi he ʻaho ní. Naʻe ʻikai ke fakahāhā ha faʻahinga mālohi fakaeongo—kaikaila, hiva, tangilāulau, pongia, pea mo e hā fua—mei he fuʻu kakaí pea ʻikai hā ha hākahaka ʻohovale ʻi he tafaʻaki ʻa Sīsuú. Tānaki atu ki aí, naʻe ʻikai taʻemalava ʻe Sīsū ke fakamoʻui ʻa e vaivaí ʻi he ʻuhinga tokua naʻe ʻikai haʻanau tui, pe naʻe ʻikai ke lahi feʻunga ʻenau foaki meʻaʻofá.
Fakamoʻui ʻAki ʻa e Mālohi ʻo e ʻOtuá
Naʻe anga-fēfē hono fakahoko ʻa e faifakamoʻui ʻa Sīsū mo ʻene kau ākongá? “Ko e mālohi ʻo e ʻEiki [“Sihova,” NW] naʻe toka ki he faitoʻo,” ko e tali ia ʻa e Tohitapú. (Luke 5:17) Hili ʻa e faifakamoʻui ʻe taha, ʻoku pehē ʻe he Luke 9:43, “Pea nau toʻoa fulipe ʻi he māfimafi ʻo e ʻOtua.” ʻOku feʻungamālié, naʻe ʻikai ke fakahanga ʻe Sīsū ʻa e tokangá kiate ia ko e tokotaha faifakamoʻuí ia. ʻI he taimi ʻe taha naʻá ne tala ange ai ki he tangata ʻa ē naʻá ne fakatauʻatāinaʻi mei hono fakahohaʻasi fakatēmeniō: “Mole ki ho ʻapi mo ho kakai, pea ongoongoa kiate kinautolu ʻa e ngāhi fuʻu meʻa kuo fai ʻe he ʻEiki [“Sihova,” NW] maʻau, mo ʻene ʻofaʻi koe.”—Maake 5:19.
Koeʻuhi naʻe faifakamoʻui ʻa Sīsū mo ʻene kau ʻaposetoló ʻaki ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá, ʻoku faingofua ke sio ai ki he ʻuhinga naʻe ʻikai fiemaʻu ai pē ki he faifakamoʻuí ʻa e tui mei he tafaʻaki ʻa e tokotaha ʻoku fakamoʻuí. Kae kehe, naʻe fiemaʻu ʻa e tui mālohi mei he tafaʻaki ʻa e tokotaha faifakamoʻuí. ʻI hení, ʻi he ʻikai malava ʻa e kau muimui ʻo Sīsuú ke kapusi ha tēmeniō mātuʻaki mālohi, naʻe tala ange kiate kinautolu ʻe Sīsū ʻa e ʻuhingá: “Koeʻuhi pe ko hoʻomou tui vaivai.”—Mātiu 17:20.
Taumuʻa ʻo e Fakamoʻui Fakaemaná
Neongo naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e fakamoʻui lahi ʻi he kotoa ʻo ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, naʻe ʻikai te ne kumi tefitó ki ha ‘ngāue fakafaifekau faifakamoʻui.’ Ko ʻene fakamoʻui fakaemaná—ʻa ia naʻe ʻikai te ne teitei tuku ha totongi ki he kakaí pe kole ha faʻahinga meʻaʻofa pē—naʻe fika ua ia ki heʻene tokanga tefitó, ko hono “malangaʻaki ʻa e Kosipeli ʻo e Puleʻanga.” (Mātiu 9:35) ʻOku pehē ʻe he fakamatalá ʻi he taimi ʻe taha naʻá ne “tali lelei kinautolu, ʻo ne lea ki ai ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua, ʻo ne fakamoʻui ʻa kinautolu naʻe tangi ki ha faitoʻo.” (Luke 9:11) ʻI he ngaahi fakamatala ʻa e Kōsipelí, naʻe toutou leaʻaki ai kia Sīsū ko e “Faiako” kae ʻikai ʻaupito ko ha “Fakamoʻui-Mahaki.”
Ko e hā leva naʻe fai ai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi faitoʻo fakaemaná? Ko e ʻuhinga tefitó ke fokotuʻu ai ʻa hono ʻiloʻangá ko ia ʻa e Mīsaia naʻe talaʻofaʻaki maí. ʻI he taimi naʻe tuku pilīsone taʻetotonu ai ʻa Sione Papitaisó, naʻá ne fiemaʻu ke fakapapauʻi kuó ne ʻosi fakahoko ʻa e meʻa naʻe fekauʻi mai ia ke faí. Naʻá ne fekauʻi ʻene ongo ākonga ʻaʻaná ke ʻeke kia Sīsū: “Ko koe ia naʻe pehe ke haʻu, pe te tau ʻamanaki ki ha taha kehe?” Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe tala ʻe Sīsū ki he ongo ākonga ʻa Sioné: “Mo ō ʻo fakaha kia Sione ʻa e ngāhi meʻa oku mo fanongo mo mamata ki ai: ʻoku ʻā ʻa e kui, pea ʻeveʻeva ʻa e heke, ʻoku fakamaʻa ʻa e kilia, pea ongo ʻa e tuli, pea fokotuʻu ʻa e mate, pea malangaʻaki ʻa e ongoongo lelei ki he masiva.”—Mātiu 11:2-5.
ʻIo, ko e moʻoniʻi meʻa ko ia naʻe fai ʻe Sīsuú naʻe ʻikai ngata pē ʻi he faifakamoʻuí kae pehē foki ki he ngaahi ngāue fakaemana kehe naʻe hiki ʻi he Kōsipelí ʻokú ne fokotuʻu papau ai ʻa hono ʻiloʻanga ko ia “ʻe haʻu,” ko e Mīsaia naʻe talaʻofaʻaki maí. Naʻe ʻikai ha toe fiemaʻu ki ha taha pē ke “ʻamanaki ki ha taha kehe.”
Ngaahi Faitoʻo Fakaemana ʻi he ʻAho Ní?
ʻOku totonu ke tau ʻamanekina leva ʻe fakamoʻoniʻi ʻe he ʻOtuá ʻa hono mālohí ʻi he ʻahó ni fakafou ʻi he ngaahi faitoʻó? ʻIkai. ʻI he ngaahi ngāue fakaemana naʻe fai ʻe Sīsū ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá, naʻá ne fokotuʻu ai ʻo ʻikai ha toe veiveiua ko ia ʻa e Mīsaia naʻe talaʻofa ʻe he ʻOtuá ʻe haʻú. Ko e ngaahi ngāue māfimafi ʻa Sīsuú ʻoku hiki ia ʻi he Tohitapú maʻá e tokotaha kotoa pē ke ne lau. ʻOku ʻikai ha fiemaʻu ia ki he ʻOtuá ke ne fakamoʻoniʻi ʻa hono mālohí ʻaki hono toutou fakahoko ʻa e ngaahi ngāue peheé ki he toʻutangata kotoa pē ʻo e kakaí.
ʻOku mālié, he naʻe fakatupu tuipau ʻa e ngaahi faitoʻó mo e ngaahi ngāue fakaemaná ki ha tuʻunga fakangatangata. Naʻa mo e niʻihi ʻi he kau fakamoʻoni sio tonu ʻi he ngaahi mana ʻa Sīsuú naʻe ʻikai te nau tui naʻá ne maʻu ʻa e poupou ʻa ʻene Tamai fakahēvaní. “Ka neongo kuo tuva pehē ʻa e ngaahi fakaʻilonga kuo ne fai ʻi honau ʻao, ka naʻe ʻikai te nau tui pikitai kiate ia.” (Sione 12:37) Ko hono ʻuhinga ia, hili ʻa e lāulea ki he ngaahi meʻaʻofa fakaemana kehekehe—ʻa e kikite, lea kehekehe, faifakamoʻui, mo e alā meʻa pehē—ʻa ia naʻe foaki ʻe he ʻOtuá ki he kau mēmipa kehekehe ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí, naʻe fakamānavaʻi ai ʻa e ʻaposetolo ko Paulá ke ne pehē: “Ka neongo ko e malanga-palofisai, ka ʻe hoko ʻo taʻeʻaonga; neongo ko e faiʻaki ʻa e ngaahi lea, ka ʻe faifai ʻo tuku ia; neongo ko e ʻilo loloto, ka ʻe hoko ʻo taeʻaonga. He ʻoku fakakonga ʻetau ʻilo, pea fakakonga ʻetau palofisai: ka ʻoka hoko mai ʻa e haohaoa, ʻe toki taeʻaonga ai ʻa e fakakonga.”—1 Kolinito 12:28-31; 13:8-10.
Ko e moʻoni, ko e maʻu ʻa e tui ki he ʻOtuá ʻoku mahuʻinga ia ki heʻetau leleí. Kae kehe, ko hono fakatoka ʻa e tui ʻa ha taha ki he ngaahi talaʻofa loi ʻo e ngaahi faitoʻó ʻe iku pē ia ki he loto-mamahi. Tānaki atu ki aí, fekauʻaki mo e taimi ʻo e ngataʻangá, naʻe ʻomai ai ʻe Sīsū ʻa e fakatokanga ko ʻení: “ʻE tupu hake ha kau misaia loi, mo ha kau palofita loi, pea ʻe haʻu mo kinautolu ha ngāhi fakaʻilonga lahi mo e ngāhi meʻa fakaofo; ʻio, ka ne lava, naʻa mo e kakai fili ʻe taki hē ai.” (Mātiu 24:24) Tuku kehe ʻa e kau fakangalingalí mo e kau kākaá, ʻe ʻi ai foki mo e ngaahi fakahāhā ʻo e mālohi fakatēmeniō. Ko hono olá, ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻohovale kiate kitautolu ʻa e ngaahi taukaveʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku hoko taʻealafakamatalaʻí, pea ko e ngaahi meʻá ni ʻoku pau ʻoku ʻikai ko ha makatuʻunga ia ki he tui moʻoni ki he ʻOtuá.
Koeʻuhi ʻoku ʻikai ha taha ʻi he ʻahó ni te ne fai ʻa e ngaahi faitoʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Sīsuú, ʻoku tau ʻi ha tuʻunga fakaʻofa? ʻIkai ʻaupito. Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga ko ia naʻe fakamoʻui ʻe Sīsuú naʻe faifai atu pē ʻo lava ke nau toe hoko ʻo puke. Naʻa nau tupu kotoa pē ʻo motuʻa pea mate. Ko e ngaahi ʻaonga fakaefakamoʻui naʻa nau maʻú naʻe fuʻu nounou ʻaupito. Ka, ko e ngaahi faitoʻo fakaemana ʻa Sīsuú ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga tuʻuloa he ʻokú ne tomuʻa fakatātaaʻi ʻa e ngaahi tāpuaki ʻi he kahaʻú.
Mei hení, hili hono sivisiviʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ko e Tohitapú, ko Alexandre mo Benedita, naʻe lave ki ai ki muʻá, naʻe ʻikai ke na kei tui ki he ngaahi faitoʻo fakalotu mo e faitoʻo fakatēvolo ʻi onopooní. ʻI he taimi tatau, ʻokú na tuipau ko e ngaahi fakamoʻui fakaemaná ʻoku ʻikai ko e ngaahi meʻa pē ʻo e kuohilí. Ko e hā ʻoku pehē aí? Hangē pē ko e laui miliona ʻi māmani lahi, ʻoku nau hanga atu ki he ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻui ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.—Mātiu 6:10.
ʻIkai ha Puke mo ha Mate
Hangē ko ia kuo tau sio ki ai ki muʻá, ko e taumuʻa tefito ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú naʻe ʻikai ko hono fakamoʻui ʻo e mahakí mo fai ʻa e ngaahi mana kehé. Ka, naʻá ne ʻai ʻe ia ʻa hono malangaʻi ʻo e ongoongo leleí ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko ʻene ngāue tefitó ia. (Mātiu 9:35; Luke 4:43; 8:1) Ko e Puleʻanga ko iá ko e founga ia ʻe fakahoko ai ʻe he ʻOtuá ʻa e fakamoʻui fakaemana ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea toʻo atu ai ʻa e maumau kotoa kuo fakamamahiʻi ʻaki ʻe he angahalá mo e taʻehaohaoá ʻa e fāmili ʻo e tangatá. ʻE anga-fēfē pea ko ʻafē te ne fakahoko ai ʻení?
ʻI he vakai atu ki he laui senituli ka hokó, naʻe ʻoange ai ʻe Kalaisi Sīsū ki heʻene ʻaposetolo ko Sioné ha vīsone fakaekikite: “Kuo hoko ʻeni ʻa e fakamoʻui, mo e malohi, mo e puleʻanga ʻo hotau ʻOtua, pea mo e pule ʻa ʻEne Kalaisi.” (Fakahā 12:10) ʻOku hā ʻi he ngaahi fakamoʻoní kotoa ko e talu mei he 1914 mo hono lī hifo ki he feituʻu ʻo e māmaní ʻa e tokotaha fakafepaki lahi ki he ʻOtuá, ʻa Sētane, pea ʻoku lolotonga ngāue ʻa e Puleʻangá ko e meʻa ʻoku hoko moʻoni! Kuo fokotuʻu ʻa Sīsū ko e Tuʻi ʻo e Puleʻanga faka-Mīsaiá pea ʻoku mateuteu ia he taimí ni ke fai ʻa e liliu lahi ki he māmaní.
ʻI he kahaʻu vave maí, ʻe pule mai ʻa e founga-pule fakahēvani ʻa Sīsuú ki ha sōsaieti māʻoniʻoni foʻou ʻo e tangatá, ko hono moʻoní, ko ha “fonua foʻou.” (2 Pita 3:13) ʻE fēfē ʻa e ngaahi tuʻungá ʻi he taimi ko iá? Ko ha vakai fakafiefia tōmuʻa ʻeni ki ai: “Pea u vakai ha langi foʻou mo ha fonua foʻou: he ne mole ʻa e ʻuluaki langi mo e ʻuluaki fonua; . . . Pea te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa.”—Fakahā 21:1, 4.
ʻOku lava ke ke fakaʻuta atu pe ʻe fēfē ʻa e moʻuí ʻi he taimi ʻe hoko moʻoni ai ʻa e fakamoʻui fakaemana ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá? “ʻOku ʻikai ha nofo ai te ne pehe, ʻOku ou mahaki: ko e kakai ʻoku nofo ai ʻe fakamolemole ʻenau angahala.” ʻIo, ʻe fakahoko ai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa ʻoku ʻikai teitei lava ke fai ʻe he kau faitoʻo fakalotú. “Te ne folofua ʻa mate ʻo taʻengata.” Ko e moʻoni, “ko Atonai Sihova te ne holoholo ʻa e loʻimata mei he mata fuape.”—Aisea 25:8; 33:24.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻI he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻe fakamoʻui fakaemana ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá