VAHE 15
ʻOku Hanga ʻe Sīsū ʻo “Fokotuʻu ʻa e Fakamaau Totonú ʻi he Māmaní”
1, 2. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe hoko ai ʻa Sīsū ʻo ʻitá, pea ko e hā hono ʻuhingá?
NAʻE ʻita fakahāhā ʻa Sīsū—pea ʻi he ʻuhinga lelei. ʻE faingataʻa nai ke ke sioloto atu kiate ia ʻi he tuʻunga ko iá, he ko ha tangata ia naʻe anga-malū. (Mātiu 21:5) Ko hono moʻoní, naʻá ne hanganaki mapuleʻi haohaoa ia, he ko ʻene ʻitá ko ha ʻita totonu.a Ka ko e hā naʻá ne mātuʻaki fakaʻitaʻi ʻa e tangata manako melinó ni? Ko ha tuʻunga ʻo e fakamaau taʻetotonu fakaʻaufuli.
2 Naʻe koloaʻaki ʻe Sīsū ʻa e temipale ʻi Selusalemá. ʻI he kotoa ʻo e māmaní, ko e feituʻu toputapu pē ia ʻe taha naʻe fakatapui ki he lotu ki heʻene Tamai fakahēvaní. Ko e kau Siu mei he ngaahi fonua lahi naʻa nau fononga mamaʻo mai ke lotu ai. Naʻa mo e kau Senitaile manavahē-ʻOtuá naʻa nau haʻu, ʻo hū ki he lotoʻā temipale naʻe vaheʻi ke nau ngāueʻakí. Ka ʻi he kamataʻanga ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú, naʻe hū ʻa Sīsū ki he feituʻu ʻo e temipalé pea fetaulaki ai mo ha tuʻunga fakalilifu. Ko e feituʻú ē naʻe lahi ange ʻene hangē ha māketí ʻi heʻene hangē ha fale faiʻanga lotú! Naʻe fonu ia ʻi he kau mēsianití mo e kau fakafetongi paʻangá. Naʻe ʻi fē leva ʻa e fakamaau taʻetotonú? Ki he kau tangatá ni, ko e temipale ʻo e ʻOtuá ko ha feituʻu pē ia ke ngāue taʻetotonu ai ki he kakaí—naʻa mo hano kaihaʻasia kinautolu. Anga-fēfē?—Sione 2:14.
3, 4. Ko e hā ʻa e ngāue mānumanu taʻetotonu naʻe fakahoko ʻi he fale ʻo Sihová, pea ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Sīsū ke fakatonutonuʻaki ʻa e ngaahi meʻa ko iá?
3 Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he kau taki lotú ko e faʻahinga foʻi koini makehe pē ʻe taha ʻe lava ke ngāueʻaki ki he totongi ʻo e tukuhau temipalé. Naʻe pau ki he kau ʻaʻahí ke nau fakafetongi ʻenau paʻangá ke maʻu ʻa e ngaahi koini ko iá. Ko ia naʻe fokotuʻu ai ʻe he kau fakafetongi paʻangá ʻenau ngaahi tēpilé ʻi loto ʻi he temipalé, ʻo hilifaki ai ha totongi ki he fakahoko pisinisi taki taha. Naʻe toe tupu lahi foki mo e pisinisi ko hono fakatau atu ʻo e fanga monumanú. Ko e kau ʻaʻahi ko ia naʻa nau loto ke foaki ha ngaahi feilaulaú naʻe malava ke nau fakatau mei ha mēsianiti pē ʻi he koló, ka ko e kau ʻōfisa ʻi he temipalé naʻe malavangofua ke nau talitekeʻi ʻenau ngaahi foakí ʻo pehē ʻoku taʻefeʻunga. Kae kehe, ko e ngaahi foaki naʻe fakatau mai ʻi ai tonu ʻi he feituʻu ʻo e temipalé naʻe pau ke tali ia. Ko ia ʻi honau mafai fakaʻaufuli ki he kakaí, naʻe hilifaki atu ai ʻe he kau mēsianití ha ngaahi totongi mamafa ʻaupito ke nau totongi.b Naʻe kovi ange ʻeni ia ʻi he tuʻunga mamafa tōtuʻa fakakomēsialé. Naʻe tatau pē ia mo e kaihaʻa!
4 Naʻe ʻikai malava ke makātakiʻi ʻe Sīsū ʻa e fakamaau taʻetotonu peheé. Ko e fale ʻeni ia ʻo ʻene Tamaí tonu! Naʻá ne ngaohi ha uipi mei ha ngaahi foʻi maea ʻo seʻe ʻaki ʻa e ngaahi takanga ʻo e fanga pulú mo e fanga sipí mei he temipalé. Naʻá ne manga atu leva ki he kau fakafetongi paʻangá ʻo fulihi ʻenau ngaahi tēpilé. Sioloto atu ki he teka takai holo ʻa e ngaahi foʻi koini kotoa ko iá ʻi he faliki māpelé! Naʻá ne tuʻutuʻuni fefeka ki he kau tangata fakatau lupé: “ʻAve ʻa e ngaahi meʻa na”! (Sione 2:15, 16) ʻOku hā naʻe ʻikai ha taha ʻe fakatoʻotoʻa ke fakafepakiʻi ʻa e tangata loto-toʻá ni.
“ʻAve ʻa e ngaahi meʻa na”!
Hoko Pē Fohá ki Heʻene Tamaí
5-7. (a) Naʻe anga-fēfē hono hanga ʻe he ʻi ai ʻa Sīsū ki muʻa ke hoko ko e tangatá ʻo tākiekina ʻene ongoʻi fekauʻaki mo e fakamaau totonú, pea ko e hā ʻoku malava ke tau ako ʻi he fakakaukauloto ki heʻene faʻifaʻitakiʻangá? (e) Kuo anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa Sīsū ki he ngaahi fakamaau taʻetotonu naʻe fakalanga ʻe Sētané, pea ko e hā te ne fai ʻi he kahaʻú fekauʻaki mo iá?
5 Ko hono moʻoní, naʻe toe foki mai ʻa e kau mēsianití. ʻI he taʻu nai ʻe tolu mei ai, naʻe fekuki ʻa Sīsū mo e fakamaau taʻetotonu tatau, ʻo ne lave ai ʻi he taimi ko ʻení ki he ngaahi folofola tonu ʻa Sihova ʻo fakahalaiaʻi ʻa e faʻahinga ko ia naʻa nau ʻai ʻa Hono falé “koe ana oe kau kaihaa.” (Selemaia 7:11; Mātiu 21:13, PM) ʻIo, ʻi he sio ʻa Sīsū ki he ngāue mānumanu taʻetotonu ʻa e kakaí pea mo hono ʻuliʻi ʻa e temipale ʻo e ʻOtuá, naʻá ne ongoʻi ʻo hangē tofu pē ko e ongoʻi ʻa ʻene Tamaí. Pea ʻoku ʻikai ha ofo ai! He ʻi he ngaahi taʻu ʻe laui miliona taʻefaʻalaua, naʻe akoʻi ai ʻa Sīsū ʻe heʻene Tamai fakahēvaní. Ko hono olá, naʻe fakahūhū ai kiate ia ʻa e ongoʻi ʻa Sihova ki he fakamaau totonú. Naʻá ne hoko ai ko ha faʻifaʻitakiʻanga moʻui ʻo e lea, Hoko pē fohá ki heʻene tamaí. Ko ia, kapau ʻoku tau loto ke maʻu ha fakatātā mahino ʻo e ʻulungaanga ʻo Sihova ko e fakamaau totonú, ʻoku ʻikai mo ha toe meʻa ʻe lelei ange ka ko e fakakaukauloto ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsū Kalaisí.—Sione 14:9, 10.
6 Naʻe ʻi ai ʻa e ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo Sihová ʻi he taimi naʻe ui taʻetotonu ai ʻe Sētane ʻa Sihova ko e ʻOtuá ko ha tokotaha-loí pea mo hono fehuʻia ʻa e tuʻunga māʻoniʻoni ʻo ʻEne pulé. Ko ha lauʻikovi loi lahi ē! Naʻe toe fanongo ʻa e ʻAló ki he poleʻi ki mui ʻe Sētane ʻo pehē ʻe ʻikai ha taha te ne tauhi taʻesiokita ʻa Sihova, ʻi he ʻofá. Ko e ngaahi tukuakiʻi loi ko ʻení naʻá ne fakamamahiʻi moʻoni ʻa e loto māʻoniʻoni ʻo e ʻAló. He fiefia-loto lahi ē kuo pau naʻá ne maʻu ʻi he ʻilo te ne fakahoko ʻa e ngafa tefito ʻi hono fakatonutonu ʻa e loí! (2 Kolinitō 1:20) ʻE anga-fēfē ʻene fai iá?
7 Hangē ko ia naʻa tau ako ki ai ʻi he Vahe 14, naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e tali aofangatuku mo papau ki he talatalaakiʻi ʻe Sētane ʻo fakaʻikaiʻi ʻa e anga-tonu ʻa e ngaahi meʻa fakatupu ʻa Sihová. Naʻe fakatoka ai ʻe Sīsū ʻa e makatuʻunga ki hono fakaʻataʻatā ʻa e huafa māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová, mei he lauʻikovi loi kotoa pē—ʻo kau ai ʻa e loi ko ʻEne founga-pule haohaoá ʻoku fakameleʻi. ʻI he tuʻunga ko e Fakafofonga Tefito ia ʻa Sihová, ʻe fokotuʻu ai ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonu fakaʻotuá ʻi he kotoa ʻo e ʻunivēsí. (Ngāue 5:31) Ko e ʻalunga ʻo ʻene moʻui ʻi he māmaní naʻe tapua mai ai ʻi he tuʻunga tatau ʻa e fakamaau totonu fakaʻotuá. Naʻe pehē ʻe Sihova ʻo fekauʻaki mo ia: “Te u ʻai hoku laumalie kiate ia, pea te ne fakaha ki he Senitaile ʻa e fai fakamāu [totonú].” (Mātiu 12:18) Naʻe anga-fēfē hono fakahoko ʻe Sīsū ʻa e ngaahi lea ko iá?
Fakamahinoʻi ʻe Sīsū ʻa e “Fakamāu Totonú”
8-10. (a) Naʻe anga-fēfē hono pouaki ʻe he ngaahi talatukufakaholo tala ngutu ʻa e kau taki lotu Siú ʻa e paetaku ki he faʻahinga ʻikai ko e Siú pea mo e kakai fefiné? (e) ʻI he founga fē naʻe liliu ai ʻe he ngaahi lao tala ngutú ʻa e lao Sāpate ʻa Sihová ko ha kavengá?
8 Naʻe ʻofa ʻa Sīsū ʻi he Lao ʻa Sihová pea moʻuiʻaki ia. Ka naʻe mioʻi mo ngāuehalaʻaki ʻa e Lao ia ko iá ʻe he kau taki lotu ʻo hono ʻahó. Naʻe pehē ʻe Sīsū kiate kinautolu: “ʻOiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! . . . kuo mou tuku ʻa e ngāhi meʻa mamafa ʻo e Lao, ʻa e fakamāu totonu, mo e fai mesi, mo e lototō.” (Mātiu 23:23) ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko e kau faiako ko ia ʻo e Lao ʻa e ʻOtuá naʻe ʻikai ke nau fakamahinoʻi ʻa e “fakamāu totonú.” ʻI hono kehé, naʻa nau fakaʻuliʻulilātaiʻi ʻa e fakamaau totonu fakaʻotuá. Anga-fēfē? Fakakaukau angé ki ha ngaahi fakatātā ʻe niʻihi.
9 Naʻe fakahinohinoʻi ʻe Sihova ʻa hono kakaí ke nau hanganaki fakamavaheʻi kinautolu mei he ngaahi puleʻanga pangani takatakai ʻiate kinautolú. (1 Tuʻi 11:1, 2) Kae kehe, naʻe fakaʻaiʻai ʻe he kau taki lotu loto-māfana tōtuʻa ia ʻe niʻihi ʻa e kakaí ke nau paetaku ki he faʻahinga kotoa ʻoku ʻikai ko e Siú. Naʻe aʻu ʻo fakakau ʻi he Misinaá ʻa e tuʻutuʻuni ko ʻení: “Heʻikai nai ke tuku ha fanga pulu ʻi he ngaahi fale tali-fononga ʻo e kau senitailé koeʻuhi he ʻe mahaloʻi ai kinautolu ki he fakamalaʻia mo e manu.” Ko e tomuʻa fehiʻa fakalūkufua pehē ki he faʻahinga kotoa ʻoku ʻikai ko e Siú ko ha fakamaau taʻetotonu ia pea naʻe fepaki ʻaupito mo e laumālie ʻo e Lao ʻa Mōsesé. (Livitiko 19:34) Naʻe ʻi ai mo e ngaahi tuʻutuʻuni kehe naʻe faʻu ʻe he tangatá naʻe fakamāʻulaloʻi ai ʻa e kakai fefiné. Naʻe pehē ʻe he lao tala ngutú ʻoku totonu ki ha uaifi ke ne ʻalu ʻi mui, ʻo ʻikai ʻi he tafaʻaki, ʻo hono husepānití. Naʻe fakatokanga ki ha tangata ke ʻoua te ne fetalanoaʻaki mo ha fefine ʻi ha feituʻu kakai, naʻa mo hono uaifí tonu. ʻI he hangē ha kau pōpulá, naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻa e kakai fefiné ke nau ʻoatu ha fakamoʻoni ʻi he fakamaauʻangá. Naʻe aʻu ʻo ʻi ai ha lotu fakaeouau ʻa ia naʻe fakamālō ai ʻa e kakai tangatá ki he ʻOtuá ʻi he ʻikai ko ha kakai fefine kinautolú.
10 Naʻe fūfuuʻi ʻe he kau taki lotú ʻa e Lao ʻa e ʻOtuá ʻi ha fuʻu fokotuʻunga tuʻutuʻuni mo e lao naʻe faʻu ʻe he tangatá. Hangē ko ʻení, ko e lao Sāpaté, naʻe tapui mahino ai ʻa e ngāue ʻi he Sāpaté, ʻo vaheʻi ai ʻa e ʻaho ko iá ki he lotu, fakaivifoʻou fakalaumālie, pea mo e mālōlō. Ka naʻe faʻu ʻe he kau Fālesí ia ha kavenga ʻi he lao ko iá. Naʻa nau fakapapauʻi ʻia kinautolu tonu ʻa e meʻa tofu pē ko ia naʻe ʻuhinga ki ai ʻa e “ngāué.” Naʻa nau fakamatalaʻi ko e ngāue ʻa e ngaahi ngāue kehekehe ʻe 39, ʻo hangē ko ia ko e tolí pea mo e tuli manú. Naʻe fakatupunga ʻe he ngaahi foungá ni ʻa e ngaahi fehuʻi taʻefakangatangata. Kapau ʻe tāmateʻi ʻe ha tangata ha kutufisi ʻi he Sāpaté, ko haʻane tuli manu ia? Kapau naʻá ne paki ha falukunga uite ke ne kai ʻi heʻene fononga laló, ko haʻane toli ia? Kapau naʻá ne fakamoʻui ha taha naʻe puke, ko haʻane ngāue ia? Naʻe fakahanga ʻa e ngaahi fehuʻi peheé ki he ngaahi tuʻutuʻuni kakaha mo fakaikiikí.
11, 12. Naʻe anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻene fakafepaki ki he ngaahi talatukufakaholo taʻefakatohitapu ʻa e kau Fālesí?
11 ʻI ha ʻatimosifia peheé, naʻe anga-fēfē ʻa e tokoni ʻa Sīsū ki he kakaí ke nau mahinoʻi pe ko e hā ʻa e fakamaau totonú? ʻI heʻene ngaahi akonakí pea ʻi he founga naʻá ne moʻui aí, naʻá ne tuʻu loto-toʻa ʻo fakafepakiʻi ʻa e kau taki lotu ko iá. ʻUluaki fakakaukau angé ki he niʻihi ʻo ʻene ngaahi akonakí. Naʻá ne fakahalaʻi fakahangatonu ʻenau ngaahi tuʻutuʻuni lahi fau ko e faʻu ʻe he tangatá, ʻi heʻene pehē: “ʻOku mou fakataʻeʻaongaʻi ʻa e folofola ʻa e ʻOtua hoʻomou lau fakaeonoʻaho, ʻa ia kuo mou ʻatu ki he kakai.”—Maake 7:13.
12 Naʻe akoʻi mālohi ʻe Sīsū ʻo pehē naʻe hala ʻa e kau Fālesí ʻi he fekauʻaki mo e lao Sāpaté—ʻa ia, ko hono moʻoní, naʻa nau maʻuhala ʻo fekauʻaki mo e taumuʻa kakato ʻo e lao ko iá. Naʻá ne fakamatalaʻi ko e Mīsaiá, ko e “ʻEiki ʻo e Sapate” pea ko ia ai, ʻokú ne maʻu ʻa e totonu ke faitoʻo ʻa e kakaí ʻi he Sāpaté. (Mātiu 12:8) Ke fakamamafaʻi ʻa e poiní, naʻá ne fakahoko fakahāhā ha ngaahi faitoʻo fakaemana ʻi he Sāpaté. (Luke 6:7-10) Naʻe hoko ʻa e ngaahi faitoʻo peheé ko ha tomuʻa fakahāhā ia ʻo e fakamoʻui te ne fakahoko ʻi māmani lahi he lolotonga ʻene Pule Taʻu ʻe Taha Afé. Ko e Mileniume ko iá ʻe hoko tonu ko e tumutumu ia ʻo e Sāpaté, ʻa e taimi ʻe toki hoko ai ʻa e kotoa ʻo e faʻahinga loto-tōnunga ʻo e tangatá ʻo mālōlō mei he ngāue laui senituli ʻi he malumalu ʻo e ngaahi kavenga ʻa e angahalá mo e maté.
13. Ko e hā ʻa e lao naʻe fokotuʻu ko e ola ia ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisi ʻi he māmaní, pea naʻe anga-fēfē ʻene kehe mei he lao naʻá ne fetongí?
13 Naʻe toe fakamahino ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonú ʻi ha lao foʻou, “ʻa e lao ʻa Kalaisi,” naʻe fokotuʻu ʻi he hili ʻene fakakakato ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní. (Kalētia 6:2) ʻI he ʻikai ke hangē ko ia naʻá ne fetongí, ʻa e Lao ʻa Mōsesé, naʻe fakatuʻunga lahi ʻa e lao foʻou ia ko ʻení, ʻo ʻikai ʻi ha ngaahi holongā tuʻutuʻuni ne hiki, ka ʻi he tefitoʻi moʻoni. Neongo ia, naʻe fakakau ai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni fakahangatonu. Ko e taha ʻo e ngaahi meʻá naʻe ui ia ʻe Sīsū “ko e tuʻutuʻuni foʻou.” Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa hono kau muimuí kotoa ke nau feʻofaʻaki ʻo hangē tofu pē ko ʻene ʻofaʻi kinautolú. (Sione 13:34, 35) ʻIo, naʻe fiemaʻu ke hoko ʻa e ʻofa feilaulauʻi-kitá ko e ʻulungaanga makehe ia ʻo e faʻahinga kotoa ʻoku nau moʻuiʻaki “ʻa e lao ʻa Kalaisi.”
Ko ha Faʻifaʻitakiʻanga Moʻui ʻo e Fakamaau Totonú
14, 15. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū naʻá ne ʻiloʻi ʻa e ngaahi ngataʻanga ʻo hono mafai ʻoʻoná, pea ko e hā ʻoku fakafiemālie ai ʻení?
14 Naʻe ʻikai ke faiako pē ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e ʻofá. Naʻá ne moʻuiʻaki “ʻa e lao ʻa Kalaisi.” Naʻe fakasino mai ia ʻi he ʻalunga ʻo ʻene moʻuí. Fakakaukau angé ki he founga ʻe tolu ʻa ia naʻe hā mahino ai ʻa e fakamaau totonú ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú.
15 ʻUluakí, naʻe mātuʻaki fakaʻehiʻehi ʻa Sīsū mei hano fai ha fakamaau taʻetotonu. Mahalo pē kuó ke fakatokangaʻi ʻoku hoko ʻa e ngaahi fakamaau taʻetotonu lahi ʻi he taimi ʻoku hoko ai ʻo fieʻeiki ʻa e faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá pea fakalaka atu ʻi he ngaahi ngataʻanga totonu ʻo honau mafaí. Naʻe ʻikai ke fai pehē ʻa Sīsū. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe fakaofiofi ai kia Sīsū ha tangata ʻe taha ʻo ne pehē: “Tangataʻeiki, ke ke tala ki hoku tokoua, ke ne vaeua mo au ʻa e tofiʻa.” Ko e hā ʻa e tali ʻa Sīsuú? “Siana, ko hai naʻa ne fakanofo au ke fai fakamāu ʻiate kimoutolu, pe ke tufa?” (Luke 12:13, 14) ʻIkai ʻoku fakaofo ia? Ko e fakakaukau poto ʻa Sīsuú, ko ʻene ʻiloʻiló, pea naʻa mo hono tuʻunga mafai naʻe foaki ange ʻe he ʻOtuá naʻe mahulu atu ia ʻi ha taha pē ʻi he māmaní; neongo ia, naʻá ne fakafisi ke fakakau ʻa ia tonu ʻi he meʻá ni, koeʻuhi naʻe ʻikai tuku ange kiate ia ʻa e mafai makehe ke fai pehē. Naʻe anga-fakanānā maʻu pē ʻa Sīsū ʻi he foungá ni, naʻa mo e lolotonga ʻa e ngaahi afeʻi taʻu ʻo ʻene moʻui ki muʻa ke hoko ko e tangatá. (Siutasi 9) ʻOku lave lahi kia Sīsū ʻo pehē ʻokú ne falala anga-fakatōkilalo kia Sihova ke fakapapauʻi ʻa e fakamaau totonú.
16, 17. (a) Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonú ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá? (e) Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ko ʻene ongoʻi ki he fakamaau totonú naʻe mātuʻaki faimeesi?
16 Ko hono uá, naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonú ʻi he founga naʻá ne malangaʻi ai ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe ʻikai te ne filifilimānako. Ka, naʻá ne feinga tōtōivi ke aʻu ki he ngaahi faʻahinga kakai kotoa pē, ʻo tatau ai pē ʻa e koloaʻia pe masiva. ʻI hono kehé, naʻe talitekeʻi ʻe he kau Fālesí ia ʻa e kakai masivá mo e lāuvalé ʻaki ʻa e ongo foʻi lea paetaku ko e ʽam-ha·ʼaʹrets, pe “kakai ʻo e fonuá.” Naʻe fakatonutonu loto-toʻa ʻe Sīsū ʻa e fakamaau taʻetotonu ko iá. ʻI he taimi naʻá ne akoʻi ai ki he kakaí ʻa e ongoongo leleí—pe, ʻi he fekauʻaki mo e meʻa ko iá, ʻi he taimi naʻá ne kai fakataha ai mo e kakaí, fafangaʻi kinautolú, faitoʻo kinautolú, pe naʻa mo hono fokotuʻu kinautolu mei he maté—naʻá ne pouaki ʻa e fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻokú ne finangalo ke aʻu ki he “kakai kotoa pe.”c—1 Timote 2:4.
17 Tolú, ko e ongoʻi ʻa Sīsū ki he fakamaau totonú naʻe mātuʻaki faimeesi. Naʻá ne feinga lahi ke tokoniʻi ʻa e kau angahalá. (Mātiu 9:11-13) Naʻá ne hoko ʻo tokoni loto-lelei ki he kakai ko ia naʻe ʻikai hanau mālohi ke maluʻi kinautolú. Hangē ko ʻení, naʻe ʻikai ke kau fakataha ʻa Sīsū ia mo e kau taki lotú ʻi hono poupouʻi ha taʻefalala ki he kotoa ʻo e kau Senitailé. Naʻá ne faimeesi ʻo tokoniʻi mo akoʻi ʻa e niʻihi ʻo e faʻahingá ni, neongo ko hono ngafa tefitó ki he kakai Siú. Naʻá ne loto ke fakahoko ha faitoʻo fakaemana maʻa ha ʻōfisa fakakautau Loma, ʻo ne pehē: “Naʻe ʻikai te u ʻilo mei ha taha ʻi Isileli ha tui ʻoku pehē fau.”—Mātiu 8:5-13.
18, 19. (a) ʻI he ngaahi founga fē naʻe pouaki ai ʻe Sīsū ʻa e tuʻunga ngeia ʻo e kakai fefiné? (e) ʻOku anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú ke tau sio ki he fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo e loto-toʻá mo e fakamaau totonú?
18 ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe ʻikai ke poupouʻi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi vakai anga-maheni ki he kakai fefiné. ʻI hono kehé, naʻá ne fai loto-toʻa ʻa e meʻa naʻe totonú. Naʻe fai ʻa e tui ko e kakai fefine Samēliá ʻoku nau taʻemaʻa ʻo hangē ko e kau Senitailé. Neongo ia, naʻe ʻikai ke toumoua ʻa Sīsū ke malanga ki he fefine Samēlia ʻi he vaitupu ʻi Saiká. Ko hono moʻoní, ko e fefiné ni naʻe fuofua fakahaaʻi mahino ki ai ʻe Sīsū ʻa ia tonu ko e Mīsaia ia naʻe talaʻofaʻaki maí. (Sione 4:6, 25, 26) Naʻe pehē ʻe he kau Fālesí ʻoku ʻikai totonu ke akoʻi ʻa e Lao ʻa e ʻOtuá ki he kakai fefiné, ka naʻe fakamoleki ʻe Sīsū ia ha taimi mo e ivi lahi ʻi hono akoʻi ʻa e kakai fefiné. (Luke 10:38-42) Pea lolotonga naʻe pehē ʻe he talatukufakaholó ia heʻikai malava ke fai ha falala ki he kakai fefiné ke nau ʻomai ha fakamoʻoni alafalalaʻanga, naʻe fakangeingeiaʻi ʻe Sīsū ia ha kau fefine ʻe niʻihi ʻaki ʻa e monū ʻo e hoko ko e ʻuluaki faʻahinga ke sio kiate ia ʻi he hili ʻene toetuʻú. Naʻe aʻu ʻo ne tala ange kiate kinautolu ke nau ʻalu ʻo tala ki heʻene kau ākonga tangatá ʻo fekauʻaki mo e meʻa mahuʻinga lahi taha ko ʻeni naʻe hokó!—Mātiu 28:1-10.
19 ʻIo, naʻe fakamahino ʻe Sīsū ki he ngaahi puleʻangá ʻa e fakamaau totonú. ʻI he ngaahi taimi lahi, naʻá ne fai ia ʻi ha tuʻunga naʻe mātuʻaki fakatuʻutāmaki kiate ia tonu. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú ke tau sio ko hono pouaki ʻa e fakamaau totonu moʻoní ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e loto-toʻa. ʻOku feʻungamālie, ʻa hono ui ia “ko e Laione ʻoku mei he matakali ʻo Siuta.” (Fakahā 5:5) Manatuʻi ko e laioné ko ha fakaʻilonga ia ʻo e fakamaau totonu loto-toʻá. Ko ia, ʻi he kahaʻu vave maí, ʻe fakahoko ai ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonu ʻoku toe lahi ange. ʻI he ʻuhinga kakato tahá, te ne fokotuʻu “ʻi mamani ʻa e fakamaau [totonú].”—Aisea 42:4.
ʻOku Hanga ʻe he Tuʻi Faka-Mīsaiá ʻo “Fokotuʻu ʻa e Fakamaau Totonú ʻi he Māmaní”
20, 21. ʻI hotau taimí, kuo anga-fēfē hono pouaki ʻe he Tuʻi Faka-Mīsaiá ʻa e fakamaau totonú ʻi he kotoa ʻo e māmaní pea ʻi loto ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané?
20 Talu ʻene hoko ko e Tuʻi Faka-Mīsaia ʻi he 1914, mo hono pouaki ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonú ʻi he māmaní. Anga-fēfē? Kuó ne maʻu ʻa e fatongia ki hono fakahoko ʻo ʻene kikite ʻoku ʻomai ʻi he Mātiu 24:14. Kuo hanga ʻe he kau muimui ʻo Sīsū ʻi he māmaní ʻo akoʻi ʻa e kakai ʻo e ngaahi fonua kotoa pē ki he moʻoni fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo Sihová. ʻI he hangē ko Sīsuú, kuo nau malanga ʻi ha founga taʻefilifilimānako mo totonu, ʻo feinga ke ʻoatu ki he tokotaha kotoa—kei siʻi pe taʻumotuʻa, koloaʻia pe masiva, tangata pe fefine—ha faingamālie ke ne hoko ʻo ʻilo kia Sihova, ko e ʻOtua ʻo e fakamaau totonú.
21 ʻOku toe pouaki ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonu ʻi loto ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻa ia ko ia ʻa e ʻUlú. Hangē ko ia naʻe kikiteʻí, ʻokú ne foaki mai ha “ngaahi meʻaʻofa ko e kau tangata,” ko e kau mātuʻa Kalisitiane loto-tōnunga ko ia ʻoku nau takimuʻa ʻi he fakatahaʻangá. (Efeso 4:8-12, NW) ʻI hono tauhi ʻa e tākanga mātuʻaki mahuʻinga ʻa e ʻOtuá, ʻoku muimui ʻa e kau tangata peheé ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsū Kalaisí ʻi hono pouaki ʻa e fakamaau totonú. ʻOku nau manatuʻi maʻu pē ʻoku fiemaʻu ʻe Sīsū ke fakafeangai totonu ki heʻene fanga sipí—tatau ai pē pe ko e hā ʻa e lakanga, tuʻu-ki-muʻa, pe ngaahi tuʻunga fakamatelié.
22. ʻOku anga-fēfē ʻa e ongoʻi ʻa Sihova fekauʻaki mo e mafola noa pē ʻa e fakamaau taʻetotonú ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, pea ko e hā kuó ne fakanofo hono ʻAló ke ne fai ʻo fekauʻaki mo e meʻa ko iá?
22 Ko ia, ʻi he kahaʻu vave maí, ʻe fokotuʻu ai ʻe Sīsū ʻa e fakamaau totonú ʻi he māmaní ʻi ha founga taʻehanotatau. ʻOku mafola noa pē ʻa e fakamaau taʻetotonú ʻi he māmani fakameleʻi ko ʻení. Ko e kiʻi tama kotoa pē ʻoku mate ʻi he tupu mei he fiekaiá ko ha maʻukovia ia ʻi ha fakamaau taʻetotonu taʻealafakamolemoleʻi, tautefito ʻi he taimi ʻoku tau fakakaukau ai ki he paʻanga mo e taimi ʻoku fakamoleki tavale ʻi hono faʻu ʻo e ngaahi meʻatau ki he taú pea mo hono fakahōhōʻiaʻi ʻa e ngaahi fakaʻamu siokita ʻa e kau kumi ki he mālié. Ko e laui miliona ʻo e kau mate taʻetotonu ʻi he taʻu taki taha ko e taha ia ʻo e ngaahi founga ʻo e fakamaau taʻetotonú, ʻa ē ʻoku nau langaʻi kotoa ʻa e houhau māʻoniʻoni ʻa Sihová. Kuó ne fakanofo hono ʻAló ke ne fakahoko ha faitau māʻoniʻoni ki he fokotuʻutuʻu fulikivanu kotoa ko eni ʻo e ngaahi meʻá ke fakangata tuʻuloa ai ʻa e fakamaau taʻetotonu kotoa pē.—Fakahā 16:14, 16; 19:11-15.
23. ʻI he hili ʻa ʻĀmaketoné, ʻe anga-fēfē hono pouaki ʻe Kalaisi ʻa e fakamaau totonú ʻi he kotoa ʻo ʻitānití?
23 Kae kehe, ko e fakamaau totonu ʻa Sihová ʻoku ʻikai ngata pē ia ʻi hono fiemaʻu ke fakaʻauha ʻa e fulikivanú. Kuó ne toe fakanofo hono ʻAló ke pule ko e “ʻEiki ʻo e Melino.” ʻI he hili ʻa e tau ʻo ʻĀmaketoné, ʻe fokotuʻu ai ʻe he pule ʻa Sīsuú ʻa e melino ʻi he kotoa ʻo e māmaní, pea te ne pule “fakafou ʻi he fakamaau totonu.” (Aisea 9:6, 7, NW [9:5, 6, PM]) ʻE fiefia leva ʻa Sīsū ʻi hono toʻo atu ʻa e fakamaau taʻetotonu kotoa pē kuo nau fakatupunga ʻa e mamahi lahi fau mo e faingataʻaʻia ʻi he māmaní. ʻI he kotoa ʻo ʻitānití, te ne pouaki loto-tōnunga ai ʻa e fakamaau totonu haohaoa ʻa Sihová. Ko ia ai, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ke tau feinga ke faʻifaʻitaki ki he fakamaau totonu ʻa Sihová he taimí ni. Tau sio angé ki he founga ʻe lava ke tau fai ai iá.
a ʻI hono fakahāhā ʻa e ʻita totonú, naʻe hangē ai ʻa Sīsū ko Sihová, ʻa ia ʻokú ne “ʻita kakaha” ki he anga-fulikivanu kotoa pē. (Nēhumi 1:2) Ko e fakatātaá, ʻi he hili hono tala ʻe Sihova ki heʻene kakai talangataʻá naʻa nau ʻai ʻa hono falé “koe anaga oe kau kaihaa,” naʻá ne pehē: “Teu liligi hoku houhau mo hoku houhau kakaha ki he botu ni.”—Selemaia 7:11, 20, PM.
b Fakatatau ki he Misinaá, naʻe malanga hake ʻi he ngaahi taʻu ki muí ha fakafepaki ki he totongi mamafa ʻo e fanga lupe naʻe fakatau atu ʻi he temipalé. Naʻe holoki vave hifo leva ʻa e totongí ʻaki ʻa e peseti ʻe 99 nai! Ko hai naʻe tupu lahi taha mei he fefakatauʻaki fakatupu-paʻanga ko ʻení? ʻOku pehē ʻe he kau faihisitōlia ʻe niʻihi ko e ngaahi māketi ʻi he temipalé naʻe puleʻi ia ʻe he fale ʻo e Taulaʻeiki Lahi ko ʻĀnasí, ʻo tupu ai ha koloaʻia lahi ʻa e fāmili fakataulaʻeiki ko iá.—Sione 18:13.
c Naʻe lau ʻe he kau Fālesí ʻa e kakai māʻulalo ko iá, ʻa ia naʻe ʻikai ke nau poto ʻi he Laó, ko e “koto malaʻia.” (Sione 7:49) Naʻa nau pehē ʻoku ʻikai totonu ke te akoʻi ha kakai pehē pe fai ha pisinisi mo kinautolu pe kai fakataha mo kinautolu pe lotu fakataha mo kinautolu. Ke fakaʻatā hato ʻofefine ke mali mo ha taha ʻo kinautolu ʻe kovi ange ia ʻi hano ʻoatu ia ki he fanga manu fekaí. Naʻa nau pehē ʻoku ʻikai kau ʻa e faʻahinga māʻulalo ia ko ʻení ʻi he ʻamanaki toetuʻú.