Ko e Kakai ʻa e ʻOtuá Kuo Pau Ke Nau ʻOfa ʻi he Anga-Leleí
“Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku kole ʻe Sihova meiate koé ka ko e ngāueʻaki ʻa e fakamaau totonú pea ke ʻofa ʻi he anga-leleí pea ke hoko ʻo anga-fakanānā ʻi he ʻaʻeva mo ho ʻOtuá?”—MAIKA 6:8, NW.
1, 2. (a) Ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua te tau ofo ʻi hono ʻamanekina ʻe Sihova ʻa ʻene kakaí ke nau fakahāhā ʻa e anga-leleí? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e anga-leleí ʻoku taau ke tau fakakaukau ki aí?
KO Sihová ko ha ʻOtua ia ʻo e anga-lelei. (Loma 2:4; 11:22) He houngaʻia ē ko e ʻuluaki ongo meʻá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, ʻi he moʻoniʻi meʻa ko iá! ʻI he ngoue ko ʻĪtení, naʻe takatakaiʻi ʻaki ai kinaua ʻa e ngaahi meʻa fakatupu hāmai ʻa ia naʻe ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ʻo e anga-lelei ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa ia naʻe malava ke nau fiefia ai. Pea ʻoku hokohoko atu ʻa e anga-lelei ʻa e ʻOtuá ki he tokotaha kotoa, ʻo aʻu ki he kakai fulikivanu taʻehoungaʻiá.
2 ʻI hono ngaohi ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá, ʻoku maʻu ai ʻe he tangatá ʻa e malava ke tapua atu ʻa e ngaahi ʻulungāanga fakaʻotuá. (Senesi 1:26) ʻOku ʻikai ha ofo, ʻa hono ʻamanekina ʻe Sihova kitautolu ke tau fakahāhā ʻa e anga-leleí. Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Maika 6:8 (NW), ko e kakai ʻa e ʻOtuá kuo pau ke nau “ʻofa ʻi he anga-leleí.” Ka ko e hā ʻa e anga-lelei? ʻOku anga-fēfē ʻene felāveʻi mo e ngaahi ʻulungāanga fakaʻotua kehé? Koeʻuhi ʻoku malava ʻa e tangatá ke fakahāhā ʻa e anga-leleí, ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e māmaní ko ha feituʻu anga-fakamamahi mo anga-fefeka peheé? Ko e hā ʻoku totonu ai kia kitautolu ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ke tau feinga ke fakahāhā ʻa e anga-leleí ʻi heʻetau ngaahi feangainga mo e niʻihi kehé?
Ko e Hā ʻa e Anga-Lelei?
3. ʻE anga-fēfē haʻo fakamatalaʻi ʻa e anga-leleí?
3 Ko e anga-leleí ʻoku fakahāhā ia ʻaki ʻa e mahuʻingaʻia longomoʻui ʻi he lelei ʻa e niʻihi kehé. ʻOku fakahaaʻi ia ʻaki ʻa e ngaahi ngāue ʻaonga mo e ngaahi lea fakaʻatuʻi. Ke hoko ʻo anga-lelei ʻoku ʻuhingá ko e failelei ʻo ʻikai ko hono fai ha meʻa ʻoku fakatupu maumau. Ko ha tokotaha anga-lelei ʻoku anga-fakakaumeʻa, anga-vaivai, kaungāongoʻi mo manavaʻofa ia. ʻOkú ne fakakaukau loto-fiefoaki mo fakaʻatuʻi ki he niʻihi kehé. Naʻe ekinaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiané: “Mou ai, . . . ae manavaofa, moe agalelei, moe loto agavaivai, moe agamalu, moe kataki fuoloa.” (Kolose 3:12, PM) Ko e anga-leleí leva, ko e konga ia ʻo e teunga fakaefakatātā ʻo e Kalisitiane moʻoni kotoa pē.
4. Kuo anga-fēfē ʻa e takimuʻa ʻa Sihova ʻi hono fakahāhā ʻo e anga-leleí ki he faʻahinga ʻo e tangatá?
4 Kuo takimuʻa ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻi hono fakahāhā ʻa e anga-leleí. Hangē ko ia ne leaʻaki ʻe Paulá, ko e taimi ko ē naʻe “fakaha mai [ai] ae agalelei moe aloofa ae Otua, ko ho tau Fakamoui, ki he tagata,” naʻá ne “fakamoui akitautolu, i he fufulu oe fakatubu foou, moe fakafoou e he Laumalie Maonioni.” (Taitusi 3:4, 5, PM) ʻOku “fufulu” ʻe he ʻOtuá, pe fakamaʻa ʻa e kau Kalisitiane paní ʻi he taʻataʻa ʻo Sīsuú, ʻi hono ngāueʻaki maʻanautolu ʻa e ʻaonga ʻo e feilaulau huhuʻi ʻa Kalaisí. ʻOku toe fakafoʻou kinautolu fakafou ʻi he laumālie māʻoniʻoní, ʻo nau hoko ai ko ha “fakatupu foʻou” ʻi he tuʻunga ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá ne fanauʻi ʻe he laumālié. (2 Kolinito 5:17) ʻIkai ngata aí, ko e anga-lelei mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻoku fakaaʻu atu ia ki he “fuʻu kakai lahi,” ʻa ia kuo nau “fō honau kofu, ʻo fakahinehina ʻi he taʻataʻa ʻo e Lami.”—Fakahā 7:9, 14; 1 Sione 2:1, 2.
5. Ko e hā ʻoku totonu ai ki he faʻahinga ʻoku tataki ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ke nau fakahāhā ʻa e anga-leleí?
5 Ko e anga-leleí ko e toe konga ia ʻo e fua ʻo e laumālie māʻoniʻoní, pe ivi ngāue ʻo e ʻOtuá. Naʻe pehē ʻe Paula: “Ko e fua ʻo e laumālié ko e ʻofa, fiefia, melino, kātaki-fuoloa, anga-lelei, lelei, tui, anga-malū mo e mapuleʻi-kita. ʻOku ʻikai ha lao ke taʻofi ʻa e ngaahi meʻa peheé.” (Kaletia 5:22, 23, NW) Ko ia ai, ʻikai ʻoku totonu ki he faʻahinga ʻoku tataki ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ke nau fakahāhā ʻa e anga-leleí ki he niʻihi kehé?
Anga-Lelei Moʻoní ʻOku ʻIkai ko e Vaivaiʻanga
6. Ko fē taimi ʻoku hoko ai ʻa e anga-leleí ko ha vaivaiʻangá, pea ko e hā hono ʻuhingá?
6 ʻOku vakai ʻa e kakai ʻe niʻihi ki he anga-leleí ko e vaivaiʻanga. ʻOku nau ongoʻi kuo pau ki ha tokotaha ke ne anga-fefeka, naʻa mo anga-taʻefakaʻapaʻapa ʻi he taimi ʻe niʻihi, koeʻuhi ke lava ʻo sio ai ʻa e niʻihi kehé ki hono mālohingá. Neongo ia, ʻi hono moʻoní, ʻoku fiemaʻu ʻa e mālohi moʻoni ke hoko ai ʻo anga-lelei moʻoni pea ke fakaʻehiʻehi mei hono fakahāhā ʻa e anga-lelei taʻeʻuhingá. Koeʻuhi ko e anga-lelei moʻoní ko e konga ia ʻo e fua ʻo e laumālie ʻo e ʻOtuá, ʻe ʻikai lava ke pehē ko ha fakakaukau vaivai mo fakangaloku ia ki he tōʻonga halá. Ko e anga-lelei taʻeʻuhingá, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ko ha vaivaiʻanga ia ʻokú ne fakatupunga ha taha ke ne fakamolemoleʻi ʻa e faihalá.
7. (a) Naʻe fakamoʻoniʻi fēfē ʻa e taʻetokanga ʻa ʻĪlaí? (e) Ko e hā kuo pau ai ki he kau mātuʻá ke nau maluʻi kinautolu mei hono fakahāhā ʻa e anga-lelei taʻeʻuhingá?
7 Ko e fakatātaá, fakakaukau atu ki he taulaʻeiki lahi ʻIsileli ko ʻĪlaí. Naʻá ne taʻetokanga ki hono akonekina ʻa hono ongo fohá, ʻa Hofinai mo Fineasi, ʻa ia naʻe fakanofo ko e ongo taulaʻeiki ʻi he tāpanekalé. ʻI he ʻikai fiemālie ʻi he ʻinasi ʻo ha feilaulau naʻe vaheʻi ange kia kinaua ʻe he Lao ʻa e ʻOtuá, naʻá na tala ki he tokotaha tauhí ke ʻomai ʻa e kanomate mata mei he tokotaha fai feilaulaú ki muʻa ke tutu ʻa e ngako feilaulaú ʻi he ʻōlitá. Naʻe toe fehokotaki fakasino taʻetaau ʻa e ongo foha ʻo ʻĪlaí mo e kakai fefine naʻa nau ngāue ʻi he hūʻanga ʻo e tāpanekalé. Kae kehe, ʻi he ʻikai kapusi ʻa Hofinai mo Fineasi mei he lakangá, naʻe valokiʻi fakanainaiʻi pē ʻe ʻĪlai kinaua. (1 Samiuela 2:12-29) ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he ‘maʻungataʻa ʻa e folofola ʻa Sihová ʻi he taimi ko ia’! (1 Samiuela 3:1) Ko e kau mātuʻa Kalisitiané kuo pau ke nau tokanga ke ʻoua ʻe tō ki hono fakahāhā ʻa e anga-lelei taʻeʻuhinga ki he kau faihalá ʻa ia ʻe lava ke nau ʻai ke fakatuʻutāmaki ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻo ha fakatahaʻanga. Ko e anga-lelei moʻoní ʻoku ʻikai te ne tukunoaʻi ʻa e ngaahi lea mo e ngaahi ngāue kovi ʻa ia ʻoku maumauʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá.
8. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e anga-lelei moʻoní?
8 Ko hotau Faʻifaʻitakiʻangá, ʻa Sīsū Kalaisi, naʻe ʻikai ʻaupito te ne halaia ʻi hono fakahāhā ʻa e anga-lelei taʻeʻuhingá. Ko ia ʻa e uho tonu ʻo e anga-lelei moʻoní. Hangē ko ení, ‘naʻe langa hono fatú ʻi he ʻofa ki he kakaí: he naʻa nau nofo ongosia mo tukuhāusia, ʻo hange ko ha fanga sipi taʻe hanau tauhí.’ Ko e kakai loto-faitotonú naʻa nau ongoʻi tauʻatāina ke fakaofiofi kia Sīsū, naʻa mo hono ʻave ʻenau fānaú kiate ia. Fakakaukau fekauʻaki mo e anga-lelei mo e manavaʻofa naʻá ne fakahāhā ʻi heʻene “hapai ʻa e kau tamaiki, ʻo ne ʻai hono nima kiate kinautolu, ʻo ne fuʻu tāpuekina.” (Mātiu 9:36; Maake 10:13-16) Neongo naʻe anga-lelei ʻa Sīsū, naʻá ne tuʻumaʻu ki he meʻa naʻe totonú ʻi he vakai mai ʻa ʻene Tamai fakahēvaní. Naʻe ʻikai ʻaupito fakamolemoleʻi ʻe Sīsū ʻa e koví; naʻá ne maʻu ʻa e mālohi naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá ke ne fakahaaʻi ʻa e kau taki lotu mālualoí. Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Mātiu 23:13-26 (PM), naʻá ne toutou fakahaaʻi tuʻo lahi: “Malaia akimoutolu, koe kau tagata tohi moe Falesi, koe malualoi!”
Anga-Leleí mo e Ngaahi ʻUlungāanga Fakaʻotua Kehé
9. ʻOku anga-fēfē ʻa e felāveʻi ʻa e anga-leleí mo e kātaki fuoloá pea mo e leleí?
9 Ko e anga-leleí ʻoku felāveʻi ia mo e ngaahi ʻulungāanga kehe ʻoku fakatupu ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakahokohoko ia ʻi he vahaʻa ʻo e “kātaki fuoloa” mo e “lelei.” Ko e moʻoni, ko e tokotaha ʻokú ne fakatupulekina ʻa e anga-leleí ʻokú ne fakahāhā ʻa e ʻulungāanga ko iá ʻaki ʻene hoko ʻo kātaki fuoloa. ʻOkú ne kātakiʻi ʻo aʻu ki he faʻahinga ʻoku anga-koví. ʻOku felāveʻi ʻa e anga-leleí mo e leleí ʻi hono faʻa fakahāhā ko ia ʻi he ngaahi ngāue ʻaonga maʻá e lelei ʻa e niʻihi kehé. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapú ki he “anga-leleí” ʻoku lava ke liliu nai ia ko e “lelei.” Ko e fakahāhā ʻo e ʻulungāangá ni ʻi he lotolotonga ʻo e muʻaki kau Kalisitiané naʻe ofo lahi ai ʻa e kau panganí, ʻo nau ui ai ʻa e kau muimui ʻo Sīsuú, fakatatau kia Tetuliane, ko e ‘kakai naʻe faʻuʻaki ʻa e anga-leleí.’
10. ʻOku anga-fēfē ʻa e fehokotaki ʻa e anga-leleí mo e ʻofá?
10 ʻOku ʻi ai ha fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo e anga-leleí mo e ʻofá. ʻI he fekauʻaki mo hono kau muimuí, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e meʻa kó é ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko e kau ako kimoutolu aʻaku, ʻo kapau ʻe ai haʻamou feʻofaʻaki.” (Sione 13:35) Pea ʻi he fekauʻaki mo e ʻofa ko ení, naʻe pehē ʻe Paula: “Oku kataki fuoloa ae ofa, bea oku agalelei ia.” (1 Kolinito 13:4, PM) ʻOku toe fakafehokotaki ʻa e anga-leleí mo e ʻofá ʻi he foʻi lea ko e “ʻaloʻofá,” ʻa ia ʻoku faʻa ngāueʻaki ʻi he ngaahi Konga Tohi Tapú. Ko e anga-lelei eni ʻoku tupu mei he ʻofa mateakí. Ko e foʻi nauna faka-Hepelū ʻoku liliu ko e “ʻaloʻofá” ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he ʻofa fakaalaalá. Ko e anga-leleí ʻa ē ʻoku pipiki tonu ki ha meʻa kae ʻoua ke fakahoko ʻa ʻene taumuʻa fekauʻaki mo iá. Ko e ʻaloʻofa ʻa Sihová, pe ʻofa mateakí, ʻoku fakahāhā ia ʻi he ngaahi founga kehekehe. Hangē ko ení, ʻoku hā ia ʻi heʻene ngaahi ngāue faifakahaofí mo e maluʻí.—Sāme 6:4; 40:11; 143:12.
11. Ko e hā ʻa e fakapapau ʻoku ʻomai kia kitautolu ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá?
11 Ko e ʻaloʻofa ʻa Sihová ʻoku tohoakiʻi ai ʻa e kakaí kiate ia. (Selemaia 31:3) ʻI he taimi ʻoku fiemaʻu ai ʻe he kau sevāniti faitōnunga ʻa e ʻOtuá ha fakahaofi pe tokoní, ʻoku nau ʻiloʻi ko ʻene ʻaloʻofá ko e ʻofa mateaki moʻoni. ʻE ʻikai taʻehoko ia kia kinautolu. Ko ia ai, ʻoku lava ke nau lotu ʻi he tui, ʻo hangē ko ia ko e tokotaha-tohi-sāmé ʻa ia naʻá ne pehē: “Ka kuou falala ki hoo aloofa; e fiefia hoku loto i hoo fakamoui.” (Sāme 13:5, PM) Koeʻuhi ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻoku mateaki, ʻoku lava ke falala kakato kiate ia ʻa ʻene kau sevānití. ʻOku nau maʻu ʻa e fakapapaú ni: “He ʻikai tekeʻi ʻe Sihova hono kakai, pea ko hono tofiʻa ʻe ʻikai te ne liʻaki.”—Sāme 94:14.
Ko e Hā ʻOku Mātuʻaki Anga-Fakamamahi Ai ʻa e Māmaní?
12. ʻAnefē pea naʻe anga-fēfē ʻa e kamata e pule fakafeʻātungiá?
12 Ko e tali ki he foʻi fehuʻí ni ʻoku kaunga ia ki he meʻa naʻe hoko ʻi he ngoue ko ʻĪtení. Taimi nounou mei he kamata ʻa e hisitōlia ʻo e tangatá, naʻe kamata ai ʻe ha meʻamoʻui laumālie ʻa ia naʻe hoko ʻo siokita mo loto-mahikihiki ha palani ke ne hoko ko ha pule ʻo e māmaní. Tupu mei heʻene faʻufaʻú, naʻá ne hoko moʻoni ai ko e “ʻeiki [pe pule] ʻo e maama ko eni,” ko ha tokotaha mātuʻaki fakafeʻātungia moʻoni. (Sione 12:31) Naʻá ne hoko ʻo ʻiloa ko Sētane ko e Tēvoló, ko e fakafepaki tefito fakatouʻosi ki he ʻOtuá mo e tangatá. (Sione 8:44; Fakahā 12:9) Ko ʻene palani siokita ke fokotuʻu ha pule tatau mo e tuʻunga-pule anga-lelei ʻa Sihová naʻe fakaeʻa vave ia ʻi he hili hono fakatupu ʻo ʻIví. Ko ia ai, naʻe kamata ʻa e pule koví ʻi he taimi naʻe fili ai ʻa ʻĀtama ki he hala ʻo e tauʻatāina mei he pule ʻa e ʻOtuá, ʻo siʻaki fakaʻaufuli ʻa ʻEne anga-leleí. (Senesi 3:1-6) ʻI he ʻikai pule moʻoni kia kinauá, naʻe hoko moʻoni ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻo ʻi he malumalu ʻo e tākiekina siokita mo hīkisia ʻa e Tēvoló, ʻi he hoko ko e faʻahinga ke ne pule ki ai.
13-15. (a) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi nunuʻa ʻo hono siʻaki ʻo e tuʻunga-pule māʻoniʻoni ʻa Sihová? (e) Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e māmani ko ení ko ha feituʻu anga-fefeká?
13 Vakai angé ki he niʻihi ʻo e ngaahi nunuʻá. Naʻe kapusi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mei ha konga ʻo e māmaní ʻa ia naʻe palataisi. Naʻá na maliu mei ha kelekele tupu ʻāfaʻafa fakataha mo hono ala maʻu ʻa e ngoue mo e fuaʻiʻakau fakatupu moʻui leleí ki he tuʻunga faingataʻa ʻi tuʻa mei he ngoue ko ʻĪtení. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá kia ʻĀtama: “Ko e meʻa ʻi hoʻo fakaongo ki he lea ʻa ho uaifi, mo ke kai mei he ʻakau, ʻa ia naʻa ku tuʻutuʻuni ai ʻo pehe, ʻE ʻikai te ke kai mei ai: kuo malaʻia ʻa e kelekele koeʻuhi ko koe; te ke kai mei ai ʻi he mamahi ʻi he ʻaho kotoa pe ʻo hoʻo moʻui; pea ko e ʻakau talatala mo e talatalaʻamoa te ne fakatupu maʻau.” Ko e fakamalaʻia ʻe hoko ki he kelekelé naʻe ʻuhingá ko hono ngoueʻi ia he taimi ko ení ʻe hoko ʻo mātuʻaki faingataʻa. Ko e nunuʻa ʻo e kelekele fakamalaʻiá, mo hono talatalá mo e talatalaʻāmoá, naʻe ongoʻi lahi ia ʻe he hako ʻo ʻĀtamá ʻo lea ai ʻa e tamai ʻa Noá, ʻa Lēmeki, ʻo fekauʻaki mo e ‘mamahi ʻa honau nimá, ʻa ia ko e tupu mei he kelekele ne fakamalaʻia ʻe Sihová.’—Senesi 3:17-19; 5:29.
14 Naʻe toe fakafetongi ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e nongá ʻaki ʻa e mamahi. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá kia ʻIvi: “Te u matuʻaki fakalahi hoʻo mamahi, kaeʻumaʻa hoʻo feitama; pea te ke faʻeleʻi mamahi ʻa e fānau; kae to hoʻo holi ki ho husepaniti, pea ʻe aʻana ʻa e pule kiate koe.” Ki mui ai, ko Keini, ʻa e ʻuluaki foha ʻo ʻĀtama mo ʻIví, naʻá ne fai ʻa e ngāue fakamamahi ko hono fakapoongi ʻa hono tehina ko ʻĒpelí.—Senesi 3:16; 4:8.
15 “Ko hono kotoa ʻo mamani ʻoku ʻi he nima ʻo e Fili,” ko e fakahaaʻi ia ʻe he ʻapositolo ko Sioné. (1 Sione 5:19) ʻI he hangē ko hono pulé, ʻoku fakahāhā ʻe he māmani he ʻaho ní ʻa e ngaahi anga ʻoku kovi ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e siokitá mo e hīkisiá. ʻOku ʻikai ha ofo ʻi heʻene fonu he anga-fefeka mo e anga-fakamamahí! Ka ʻe ʻikai ke pehē maʻu ai pē ia. ʻE fakapapauʻi ʻe Sihova ke ikuna ʻi he malumalu ʻo hono Puleʻangá ʻa e anga-leleí mo e manavaʻofá, kae ʻikai ko e anga-fefeká mo e anga-fakamamahí.
ʻE Ikuna ʻa e Anga-Leleí ʻi he Malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá
16. Ko e hā ʻoku fakaʻilongaʻiʻaki ai ʻa e pule ʻa e ʻOtuá fakafou ʻia Kalaisí ʻa e anga-leleí, pea ko e hā ʻoku fakafatongiaʻi kitautolu ʻe he meʻá ni ke tau faí?
16 Ko Sihova mo e Tuʻi fakanofo ʻo Hono Puleʻangá, ʻa Sīsū Kalaisi, ʻokú na fiemaʻu ke ʻiloa ʻa e faʻahinga te na pule ki aí ʻi heʻenau anga-leleí. (Maika 6:8) Naʻe tomuʻa fakaʻali mai ʻe Sīsū Kalaisi kia kitautolu ʻa e founga ʻe fakaʻilongaʻi ʻaki ai ʻa e anga-leleí ʻa e fakahoko ngāue kuo tuku kiate ia ʻe heʻene Tamaí. (Hepelu 1:3) ʻE lava ke ʻiloʻi eni ʻi he ngaahi lea ʻa Sīsū ʻa ia naʻe fakaeʻa ai ʻa e kau taki lotu loí, ʻa ē naʻa nau fakamafasiaʻi ʻa e kakaí ʻaki ʻa e ngaahi kavenga mamafá. Naʻá ne pehē: “Haʻu kiate au, ʻa kimoutolu kotoa pe ʻoku fakaongosia mo māfasia, pea te u fakamālōlō kimoutolu. ʻAi ʻeku ioke kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au: he ʻoku ou faʻa kataki mo angafākatuʻa, pea te mou ʻilo ha mālōlō ʻi homou laumalie. He ko e ioke aʻaku ʻoku molū, pea ko e kavenga aʻaku ʻoku maʻamaʻa.” (Mātiu 11:28-30) Ko e kau pule fakamāmani tokolahi, fakalotu pe pule kehe, kuo nau fakaongosiaʻi ʻa e kakaí ʻaki ʻa e ngaahi kavenga fakamafasia ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni taʻehanongataʻanga mo e ngaahi ngāue taʻefakafiemālie. Neongo ia, ko e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe Sīsū mei hono kau muimuí ʻoku feʻungamālie ia mo ʻenau ngaahi fiemaʻú pea mo e malavá. Ko ha ʻioke fakatupu mālōlō mo anga-lelei moʻoni! ʻIkai ʻoku ueʻi kitautolu ke hoko ʻo hangē ko iá ʻi hono fakahāhā ʻa e anga-lelei ki he niʻihi kehé?—Sione 13:15.
17, 18. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau falala ko e faʻahinga ʻe pule fakataha mo Kalaisi ʻi hēvaní pea mo hono kau fakafofonga fakaemāmaní te nau fakahāhā ʻa e anga-leleí?
17 Ko e ngaahi fakamatala fakatupu tokanga ʻa Sīsū ki heʻene kau ʻapositoló ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e founga ʻoku kehekehe mataʻāʻā ai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá mei he pule fakaetangatá. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Naʻe ai foki ha fakakikihi ʻiate kinautolu [kau ākongá], pe ko hai ʻiate kinautolu ʻoku matamata ko e māʻolunga. Ka ka pehē ʻe ia kiate kinautolu, Ko e ngaahi tuʻi ʻo e Senitaile ʻoku nau puleʻi kinautolu; pea ko kinautolu ʻoku faʻiteliha kiate kinautolu ʻoku lau ko e kau Ngāuemālo. Ka ʻe ʻikai te mou pehē kimoutolu: ka ko ia ʻoku maʻolunga ʻiate kimoutolu ke ne hoko ʻo hange ko e kimui; pea ko e takimuʻa ke hange ko e sevaniti. He ko hai ʻoku māʻolunga, ko ia ʻoku nofo ʻi he kai, pe ko ia ʻoku sevaniti? ʻikai ko ia ʻoku nofo ʻi he kai? ka ko au ʻoku ou ʻi homou lotolotonga ʻo hange ko e sevaniti.”—Luke 22:24-27.
18 ʻOku kumi ʻa e kau pule fakaetangatá ke fokotuʻu ʻenau tuʻunga lahí ʻaki ʻa ‘hono puleʻi’ ʻo e kakaí pea ʻi he kumi ki he ngaahi hingoa fakalakanga lahi, ʻo hangē ia ʻoku ʻai kinautolu ʻe he ngaahi hingoa fakalakanga peheé ke nau lelei ange ʻi he faʻahinga ʻoku nau puleʻí. Ka naʻe pehē ʻe Sīsū ko e tuʻunga lahi moʻoní ʻoku hoko mai ia mei he ngāue fakasevāniti ki he niʻihi kehé—ʻi he kakapa tōtōivi mo kīvoi atu ki he ngāué. Ko e faʻahinga kotoa ʻa ia te nau pule fakataha mo Kalaisi ʻi hēvaní pe ngāue ʻi he tuʻunga ko ʻene kau fakafofonga fakaemāmaní kuo pau ke nau feinga ke muimui ʻi heʻene faʻifaʻitakiʻanga ʻo e anga-fakatōkilaló mo e anga-leleí.
19, 20. (a) Naʻe anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻa e lahi ʻo e anga-lelei ʻa Sihová? (e) ʻE lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki kia Sihova ʻi hono fakahāhā ʻo e anga-leleí?
19 Tau sio angé ki he akonaki anga-ʻofa kehe naʻe ʻomai ʻe Sīsū. ʻI hono fakahā ʻa e lahi ʻo e anga-lelei ʻa Sihová, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kapau ʻoku mou ʻofaʻi ʻa kinautolu pe ʻoku ʻofa mai, ko e meʻa ia ʻe fakafetaʻia? he naʻa mo e kakai angahala ʻoku nau ʻofaʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻofa mai. Pea kapau ʻoku mou fai lelei kiate kinautolu pe ʻoku fai lelei mai, ko e meʻa ia ʻe fakafetaʻia? he naʻa mo e kakai angahala ʻoku nau fai ʻa e meʻa ko ia. Pea kapau te mou tali ha nonō kiate kinautolu pe ʻoku mou ʻamanaki ke toe maʻu mei ai, ko e meʻa ia ʻe fakafetaʻia? naʻa mo e kakai angahala ʻoku nau tali nonō ki he kakai angahala, koeʻuhi ke nau maʻu mai hono tatau. Ka mou ʻofaʻi homou ngaahi fili; pea fai lelei mo tali nonō, neongo ʻoku ʻikai te mou ʻamanaki ʻe toe maʻu mai ha meʻa; pea ʻe lahi hoʻomou totongi, pea te mou hoko ko e ngaahi foha ʻo e ʻEiki Taupotu; he ʻoku angalelei ia ki he taʻehounga mo e faikovi. ʻE, mou hoko ko e kau ʻofangofua, ʻo hange ʻoku ʻofangofua ʻa hoʻomou Tamai.”—Fakaʻītali ʻamautolu; Luke 6:32-36.
20 Ko e anga-lelei fakaʻotuá ʻoku taʻesiokita. ʻOku ʻikai te ne fiemaʻu ha meʻa pea ʻoku ʻikai te ne ʻamanekina ha totongi fakafoki. Ko Sihova ʻi heʻene anga-leleí ʻokú ne “fakahopo ʻene laʻā ki he kovi mo e lelei, pea ʻoku ne fakaʻuha ki he faitotonu mo e faihala.” (Mātiu 5:43-45; Ngāue 14:16, 17) ʻI he faʻifaʻitaki ki heʻetau Tamai fakahēvaní, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻetau fakaʻehiʻehi ai mei he fakatupu maumau ki he kau taʻehoungá ka ʻoku tau failelei kia kinautolu, ʻo aʻu ki he faʻahinga kuo nau ngāue ko hotau ngaahi filí. ʻI hono fakahāhā ʻa e anga-leleí, ʻoku tau fakahaaʻi ai kia Sihova mo Sīsū ʻoku tau holi ke moʻui ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻe hūhū ai ʻa e anga-leleí mo e ngaahi ʻulungāanga fakaʻotua kehé ʻi he ngaahi vahaʻangatae fakaetangatá kotoa.
Ko e Hā e ʻUhinga ke Fakahāhā Ai ʻa e Anga-Leleí?
21, 22. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakahāhā ʻa e anga-leleí?
21 Ki ha Kalisitiane moʻoni, ko hono fakahāhā ʻo e anga-leleí ʻoku mahuʻinga tefito ia. Ko e fakamoʻoni ia ʻoku ngāue ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá ʻia kitautolu. ʻIkai ngata aí, ʻi he taimi ʻoku tau fakahāhā ai ʻa e anga-lelei moʻoní, ʻoku tau faʻifaʻitaki ai kia Sihova ko e ʻOtuá pea mo Kalaisi Sīsū. Ko e anga-leleí ko ha toe fiemaʻu foki ia ki he faʻahinga ʻa ia te nau hoko ʻo pule mai ki ai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Kuo pau leva ke tau ʻofa ʻi he anga-leleí pea ako ke fakahāhā ia.
22 Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻaonga ʻe niʻihi ʻa ia ʻe lava ke tau fakahāhā ai ʻa e anga-leleí ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó? Ko e kupu hoko maí ʻe lāulea ai ki he kaveinga ko iá.
ʻE Fēfē Haʻo Tali?
• Ko e hā ʻa e anga-lelei?
• Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e māmaní ko ha feituʻu anga-fakamamahi mo anga-fefeká?
• ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ʻe ikuna ʻa e anga-leleí ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa e ʻOtuá?
• Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa hono fakahāhā ʻo e anga-leleí ki he faʻahinga ʻoku nau holi ke moʻui ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
ʻOku feinga ʻa e kau mātuʻa Kalisitiané ke hoko ʻo anga-lelei ʻi he feangainga mo e tākangá
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko e ʻaloʻofa ʻa Sihová ʻe ʻikai ke taʻehoko ia ki heʻene kau sevānití ʻi he ngaahi taimi faingataʻá
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
ʻOku anga-lelei ʻa Sihova ʻo fakaʻatā ʻa e laʻaá ke ulo mai pea mo e ʻuhá ke tō hifo ki he tangatá