KUPU AKO 11
Fanongo ki he Leʻo ʻo Sihová
“Ko hoku ʻAló eni . . . Mou fanongo kiate ia.”—MĀT. 17:5.
HIVA 6 Lotu ʻa e Sevāniti ʻa e ʻOtuá
ʻI HE KUPÚ NIa
1-2. (a) Kuo anga-fēfē ʻa e fetuʻutaki ʻa Sihova mo e faʻahinga ʻo e tangatá? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení?
ʻOKU saiʻia ʻa Sihova ke fetuʻutaki mo kitautolu. ʻI he kuohilí, naʻá ne ngāueʻaki ʻa e kau palōfitá, kau ʻāngeló, mo hono ʻAló, ʻa Sīsū Kalaisi, ke nau fakahaaʻi mai ʻene fakakaukaú kiate kitautolu. (ʻĒm. 3:7; Kal. 3:19; Fkh. 1:1) ʻI he ʻahó ni, ʻokú ne fetuʻutaki mo kitautolu fakafou ʻi heʻene Folofolá, ʻa e Tohi Tapú. Naʻá ne ʻomai ia kiate kitautolu koeʻuhi ke lava ʻo tau ako ai ki heʻene fakakaukaú pea mahinoʻi ʻene ngaahi foungá.
2 ʻI he ʻi māmani ʻa Sīsuú, naʻe lea tuʻo tolu hifo ʻa Sihova mei hēvani. Tau lāulea angé ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sihová, pea ko e hā ʻe lava ke tau ako mei heʻene ngaahi leá, pea mo e founga te tau maʻu ʻaonga ai mei he meʻa naʻá ne leaʻakí.
“KO HOKU ʻALÓ KOE, ʻA E ʻOFEINÁ”
3. Hangē ko ia naʻa tau lau ʻi he Maʻake 1:9-11, ko e hā naʻe leaʻaki ʻe Sihova ʻi he papitaiso ʻa Sīsuú, pea ko e hā ʻa e moʻoniʻi meʻa mahuʻinga naʻe fakapapauʻi ʻi he ngaahi lea ko iá?
3 ʻOku hiki ʻi he Maʻake 1:9-11 ʻa e fuofua taimi naʻe lea hifo ai ʻa Sihova mei hēvaní. (Lau.) Naʻá ne pehē: “Ko hoku ʻAló koe, ʻa e ʻofeiná; kuó u hōifua ʻiate koe.” Kuo pau pē naʻe maongo ki he loto ʻo Sīsuú ʻene fanongo ki he leʻo ʻo ʻene Tamaí ʻi heʻene fakahaaʻi ange ʻa e ʻofa mo e falala pau kiate iá! Ko e ngaahi lea ʻa Sihová naʻe fakapapauʻi ai ʻa e moʻoniʻi meʻa mahuʻinga ʻe tolu fekauʻaki mo Sīsū. ʻUluakí, ko Sīsū ko hono ʻAlo. Uá, ʻoku ʻofa ʻa Sihova ʻi hono ʻAló. Pea ko e tolú, kuo hōifua ʻa Sihova ʻi hono ʻAló. Tau sivisiviʻi fakalelei taki taha angé kinautolú.
4. Ko e hā ʻa e vahaʻangatae foʻou naʻe maʻu ʻe Sīsū mo e ʻOtuá ʻi heʻene papitaisó?
4 “Ko hoku ʻAló koe.” ʻI he ngaahi lea ko ení, naʻe fakahaaʻi ai ʻe Sihova ko hono ʻAlo ʻofeiná, ʻa Sīsū, kuó ne maʻu ha vahaʻangatae foʻou mo Ia. ʻI he taimi naʻe ʻi hēvani ai ʻa Sīsuú, naʻá ne hoko ko ha foha laumālie ʻo e ʻOtuá. Kae kehe, ʻi heʻene papitaisó, naʻe pani ʻaki ia ʻa e laumālie māʻoniʻoní. ʻI he taimi ko iá, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he ʻOtuá ko Sīsū ʻa Hono ʻAlo kuo paní ʻokú ne maʻu he taimí ni ʻa e ʻamanaki ke foki ki hēvani ʻo hoko ko e Tuʻi kuo fakanofo ʻa e ʻOtuá mo e Taulaʻeiki Lahi. (Luke 1:31-33; Hep. 1:8, 9; 2:17) Ko ia ʻi he papitaiso ʻa Sīsuú, naʻe maʻu ai ʻe heʻene Tamaí ha ʻuhinga lelei ke pehē: “Ko hoku ʻAló koe.”—Luke 3:22.
ʻOku tau laka ki muʻa ʻi he fakaongoongoleleí mo e fakalototoʻá (Sio ki he palakalafi 5)b
5. ʻE lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sihová ʻi hono fakahāhā ʻa e ʻofá mo e fakalototoʻá?
5 “Ko . . . koe, ʻa e ʻofeiná.” Ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sihova ʻi hono fakahāhā ʻa e ʻofa mo e fakalototoʻá ʻoku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ke kumi ki ha faingamālie ke fakalototoʻaʻi ʻa e niʻihi kehé. (Sione 5:20) ʻI hono fakahāhā mai ʻe ha tokotaha ʻoku tau tokanga ki ai ʻa e ʻofá pea fakaongoongoleleiʻi kitautolu ʻi he meʻa lelei ʻoku tau faí ʻoku tau hoko ai ʻo laka ki muʻa. ʻI he founga meimei tatau, ko hotau fanga tokoua ʻi he fakatahaʻangá mo e ngaahi mēmipa ʻi hotau fāmilí ʻoku nau fiemaʻu ʻetau ʻofá mo e fakalototoʻá. ʻI heʻetau fakaongoongoleleiʻi ʻa e niʻihi kehé, ʻoku tau fakaivimālohiʻi ai ʻenau tuí pea tokoniʻi kinautolu ke nau tauhi mateaki kia Sihova. ʻOku fiemaʻu tautefito ki he ngaahi mātuʻá ke nau fakalototoʻaʻi ʻenau fānaú. ʻI hono fakaongoongoleleiʻi loto-moʻoni ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú pea fakahaaʻi ʻenau ʻofa ʻiate kinautolú, ʻoku nau tokoni ke lakalakaimonū ʻenau fānaú..
6. Ko e hā ʻe lava ai ke tau falala pau kia Sīsū Kalaisí?
6 “Kuó u hōifua ʻiate koe.” Ko e ngaahi lea ko ení ʻoku fakahaaʻi ai naʻe falala pau ʻa Sihova ʻe fakahoko faitōnunga ʻe Sīsū ʻa e finangalo ʻo ʻene Tamaí. Naʻe maʻu ʻe Sihova ʻa e falala pau ko iá ki hono ʻAló, ko ia ʻe lava foki ke tau falala pau kakato kia Sīsū te ne fakahoko faitōnunga ʻa e ngaahi talaʻofa kotoa ʻa Sihová. (2 Kol. 1:20) ʻI heʻetau fakakaukau ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú, ʻoku tau fakapapauʻi lahi ange ke ako fekauʻaki mo ia pea muimui ʻi hono topuvaʻé. ʻOku maʻu ʻe Sihova ʻa e falala pau tatau ki heʻene kau sevānití, ʻi he tuʻunga ko ha kulupu, te nau hokohoko atu ke ako mei hono ʻAló.—1 Pita 2:21.
“MOU FANONGO KIATE IA”
7. Fakatatau ki he Mātiu 17:1-5, ko fē taimi ko eni naʻe lea hifo ai ʻa Sihova mei hēvaní, pea ko e hā ʻene leá?
7 Lau ʻa e Mātiu 17:1-5. Ko e taimi hono ua naʻe lea hifo ai ʻa Sihova mei hēvaní ko e taimi naʻe “fakasinokehe” ai ʻa Sīsuú. Naʻe fakaafeʻi ʻe Sīsū ʻa Pita, Sēmisi mo Sione ke nau ʻalu hake ki ha moʻunga māʻolunga. Lolotonga ʻenau ʻi aí, naʻa nau sio ki ha vīsone fakaofo. Naʻe ulo ʻa e fofonga ʻo Sīsuú pea ngingila hono valá. Naʻe hā mai ha ongo meʻa, ʻo fakafofongaʻi ʻa Mōsese mo ʻIlaisiā, ʻo na kamata talanoa kia Sīsū fekauʻaki mo e teu ke ne pekiá mo e toetuʻú. Neongo naʻe “tulemohe” ʻa e kau ʻapositolo ʻe toko tolú, naʻa nau sio ki he vīsone fakaofo ko ení ʻi heʻenau ʻā lelei haké. (Luke 9:29-32) Hokó, naʻe ʻufiʻufi kinautolu ʻe ha konga ʻao ngingila, pea naʻa nau fanongo ki ha leʻo mei he ʻaó—ko e leʻo ʻo e ʻOtuá! Hangē ko ia ʻi he taimi naʻe papitaiso ai ʻa Sīsuú, naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻene hōifua ʻi hono ʻAló mo ʻene ʻofa ʻiate iá, ʻo pehē: “Ko hoku ʻAló eni, ʻa e ʻofeiná, ʻa ia kuó u hōifua aí.” Ka ʻi he taimi ko ení naʻe toe tānaki mai ʻe Sihova: “Mou fanongo kiate ia.”
8. Naʻe tākiekina fēfē ʻe he vīsoné ʻa Sīsū mo e kau ākongá?
8 Naʻe ʻomai ʻi he vīsoné ha fakalika ki he lāngilangi mo e mālohi ʻo Sīsū ʻi he kahaʻú ʻi hono tuʻunga ko e Tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku ʻikai ha veiveiua, naʻe fakalototoʻaʻi mo fakaivimālohiʻi ai ʻa Kalaisi ki he ngaahi faingataʻa mo e pekia fakamamahi naʻe teu ke ne kātekiná. Ko e vīsone ko ení naʻá ne toe langa hake ʻa e tui ʻa e kau ākongá pea fakaivimālohiʻi kinautolu ki hano ʻahiʻahiʻi ʻenau anga-tonú mo e ngaahi taʻu ʻo e ngāue mālohi naʻe toka mei muʻá. ʻI he taʻu nai ʻe 30 ki mui, naʻe lave ʻa e ʻapositolo ko Pitá ki he vīsone ʻo e fakasinokehé, ʻo fakahaaʻi ai naʻá ne kei manatuʻi lelei pē ʻa e vīsoné.—2 Pita 1:16-18.
9. Ko e hā ʻa e akonaki ʻaonga naʻe ʻoange ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá?
9 “Mou fanongo kiate ia.” Naʻe ʻai ʻe Sihova ke hā mahino ʻokú ne loto ke tau fanongo ki he ngaahi lea ʻa hono ʻAló pea talangofua ki ai. Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻi heʻene ʻi māmaní? Naʻá ne leaʻaki ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻoku taau ke fanongo ki ai! Ko e fakatātaá, naʻá ne akoʻi anga-ʻofa ki hono kau muimuí ʻa e founga ke malangaʻi ai ʻa e ongoongo leleí, pea naʻá ne toutou fakamanatu kiate kinautolu ke hanganaki leʻo. (Māt. 24:42; 28:19, 20) Naʻá ne toe ekinaki kiate kinautolu ke nau feinga tōtōivi, peá ne fakalototoʻaʻi kinautolu ke ʻoua te nau foʻi. (Luke 13:24) Naʻe fakamamafaʻi ʻe Sīsū ʻa e fiemaʻu ki hono kau muimuí ke nau feʻofaʻaki, nofoʻaki fāʻūtaha, pea tauhi ʻene ngaahi fekaú. (Sione 15:10, 12, 13) He akonaki ʻaonga ē naʻe ʻoange ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá! Ko e akonaki ko iá ʻoku kei ʻaonga tatau pē ʻi he ʻahó ni ʻo hangē ko ia ko e taimi ʻo Sīsuú.
10-11. ʻE lava fēfē ke tau fakahaaʻi ʻoku tau fanongo kia Sīsū?
10 Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e tokotaha kotoa pē ʻoku kau ki he moʻoní ʻokú ne fanongo ki hoku leʻó.” (Sione 18:37) ʻOku tau fakahaaʻi ʻoku tau fanongo ki hono leʻó ʻi heʻetau “hokohoko atu ʻa e fekātakiʻaki mo e fefakamolemoleʻaki loto-lelei.” (Kol. 3:13; Luke 17:3, 4) ʻOku tau toe fakahaaʻi ʻoku tau fanongo ki hono leʻó ʻi heʻetau malangaʻi faivelenga ʻa e ongoongo leleí “ʻi he taimi faingamālie mo e taimi faingataʻa.”—2 Tīm. 4:2.
11 Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku fanongo ʻeku fanga sipí ki hoku leʻó.” (Sione 10:27) ʻOku toe fakahaaʻi ʻe he kau muimui ʻo Kalaisí ʻoku nau fanongo kia Sīsuú ʻi he ʻikai ngata pē ʻenau tokanga ki heʻene ngaahi leá kae toe fai ki ai. ʻOku ʻikai fakaleluʻi kinautolu ʻe he “ngaahi loto-moʻua ʻo e moʻuí.” (Luke 21:34) ʻI hono kehé, ʻoku nau fakamuʻomuʻa ʻi he moʻuí ʻa e talangofua ki he ngaahi fekau ʻa Sīsuú, naʻa mo e ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻá. ʻOku tokolahi hotau fanga tokoua ʻoku nau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahi kakaha, kau ai ʻa e ʻoho mei he kau fakafepakí, masiva ʻangoʻangó mo e ngaahi fakatamaki fakanatulá. Neongo ʻa e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni, ʻoku nau nofoʻaki faitōnunga kia Sihova, tatau ai pē pe ko e hā ha faingataʻa. Naʻe ʻoange ʻe Sīsū kiate kinautolu ʻa e fakapapauʻiʻanga ko ení: “ʻIlonga ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻeku ngaahi fekaú mo tauhi iá ko e tokotaha ia ʻoku ʻofa ʻiate aú. ʻIlonga leva ʻa ia ʻoku ʻofa ʻiate aú ʻe ʻofaʻi ia ʻe heʻeku Tamaí.”—Sione 14:21.
Tokoniʻi kitautolu ʻe he ngāue fakafaifekaú ke tau nofoʻaki tokangataha (Sio ki he palakalafi 12)c
12. Ko e hā ha toe founga ʻe lava ke tau fakahaaʻi ai ʻoku tau fanongo kia Sīsū?
12 Ko e toe founga eni ʻe taha ʻe lava ke tau fakahaaʻi ai ʻoku tau fanongo kia Sīsū: ʻAki ʻa e ngāue fakataha mo e faʻahinga ko ia kuó ne fakanofo ke nau takimuʻa ʻi hotau lotolotongá. (Hep. 13:7, 17) Kuo fai ʻe he kautaha ʻa e ʻOtuá ʻa e ngaahi feʻunuʻaki lahi ʻi he ngaahi taʻu ki muí ni maí, kau ai ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi meʻangāue mo e founga foʻou ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú, ko e sīpinga ʻo ʻetau fakataha ʻi he lolotonga e uiké, mo e founga ʻetau langa, fakaleleiʻi mo tauhi hotau Fale Fakatahaʻangá. He houngaʻia ē ko kitautolu ʻi he tataki anga-ʻofa mo fakakaukauʻi lelei ko iá! ʻOku lava ke tau fakapapauʻi ʻe tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻetau ngaahi feinga ke muimui ʻi he ngaahi fakahinohino taimi totonu ʻa e kautahá.
13. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e fanongo kia Sīsuú?
13 ʻOku tau maʻu ʻaonga mei he fanongo ki he ngaahi meʻa kotoa naʻe akoʻi ʻe Sīsuú. Naʻe fakapapauʻi ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ko ʻene ngaahi akonakí ʻe hoko ʻo fakaivifoʻou kiate kinautolu. “Te mou maʻu ha fakaivifoʻou kiate kimoutolu,” ko ʻene leá ia. “He ko ʻeku ʻioké ʻoku fakafiemālie, pea ko ʻeku kavengá ʻoku maʻamaʻa.” (Māt. 11:28-30) Ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku kau ai ʻa e fakamatala Kōsipeli ʻe fā fekauʻaki mo e moʻui mo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú, ʻokú ne fakaivifoʻou mo fakafoʻou hotau ivi fakalaumālié pea ʻai ke tau poto. (Saame 19:7; 23:3) Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Fiefia ē ko e faʻahinga ʻoku fanongo ki he folofola ʻa e ʻOtuá pea tauhi iá!”—Luke 11:28.
‘TE U FAKALĀNGILANGIʻI HOKU HUAFÁ’
14-15. (a) ʻI he fehoanaki mo e Sione 12:27, 28, ko fē taimi hono tolu naʻe lea hifo ai ʻa Sihova mei hēvaní? (e) Ko e hā naʻe fakafiemālieʻi ai mo fakaivimālohiʻi ʻa Sīsū ʻe he ngaahi lea ʻa Sihová?
14 Lau ʻa e Sione 12:27, 28. ʻOku hiki ʻi he Kōsipeli ʻa Sioné ʻa e taimi hono tolu naʻe lea hifo ai ʻa Sihova mei hēvaní. ʻI he ngaahi ʻaho siʻi ki muʻa ke pekia ʻa Sīsuú, naʻá ne ʻi Selusalema ke kātoangaʻi ʻene Pāsova fakaʻosí. “ʻOku ou faingataʻaʻia,” ko ʻene leá ia. Naʻá ne lotu leva: “Tamai, fakalāngilangiʻi ho huafá.” ʻI he tali ki aí, naʻe lea hifo ʻene Tamaí mei hēvani: “Kuó u fakalāngilangiʻi ia pea te u toe fakalāngilangiʻi ia.”
15 Naʻe faingataʻaʻia ʻa Sīsū koeʻuhi ko e fatongia lahí naʻe pau ke ne nofoʻaki faitōnunga kia Sihova. Naʻe lāuʻilo ʻa Sīsū naʻe teu ke ne fehangahangai mo ha haha anga-fakamanu mo ha pekia fakamamahi. (Māt. 26:38) Mahulu hake ʻi he meʻa kotoa, naʻe loto ʻa Sīsū ke ne fakalāngilangiʻi ʻa e huafa ʻo ʻene Tamaí. Naʻe tukuakiʻi ʻa Sīsū ki he lea fieʻotua, pea naʻá ne hohaʻa naʻa hoko ʻene pekiá ke lumaʻi ai ʻa e ʻOtuá. Kuo pau pē naʻe fakalototoʻa kia Sīsū ʻa e ngaahi lea ʻa Sihová! Naʻe lava ke ne fakapapauʻi ʻe fakalāngilangiʻi ʻa e huafa ʻo Sihová. Ko e ngaahi lea ʻene Tamaí kuo pau pē naʻá ne fakafiemālieʻi mo fakaivimālohiʻi ʻa Sīsū ʻi he meʻa naʻe teu ke hokó. Neongo ko Sīsū pē nai ʻi he faʻahinga naʻe ʻi aí naʻá ne mahinoʻi ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe heʻene Tamaí ʻi he taimi ko iá, naʻe fakapapauʻi ʻe Sihova naʻe hiki ʻa ʻEne ngaahi leá maʻa kitautolu kotoa.—Sione 12:29, 30.
ʻE fakalāngilangiʻi ʻe Sihova hono huafá pea fakahaofi ʻene kakaí (Sio ki he palakalafi 16)d
16. Ko e hā te tau hohaʻa nai ai ʻi he taimi ʻe niʻihi fekauʻaki mo e luma ʻoku fai ki he huafa ʻo e ʻOtuá?
16 ʻI he hangē ko Sīsuú, ʻoku tau hohaʻa foki mo kitautolu ki he luma ʻoku fai ki he huafa ʻo Sihová. Mahalo hangē ko Sīsū, te tau hoko ʻo maʻukovia ʻe he fakafeangai taʻetotonú. Pe ʻoku fakahohaʻasi nai kitautolu ʻe he ngaahi talanoa loi ʻoku fakamafola ʻe he kau fakafepakí fekauʻaki mo kitautolú. ʻOku tau fakakaukau nai ki he luma ʻoku fai ʻe he ngaahi talanoa ko ení ki he huafa ʻo Sihová mo ʻene kautahá. ʻI he ngaahi taimi pehení, ʻoku hoko ʻa e ngaahi lea ʻa Sihová ko ha fakafiemālie lahi kiate kitautolu. ʻOku fiemaʻu ke ʻoua te tau hohaʻa tōtuʻa. ʻOku lava ke tau fakapapauʻi “ko e nonga ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku fakalaka atu ʻi he mahino kotoa pē te ne maluʻi [hotau] lotó pea mo [ʻetau] ngaahi mafai fakaefakakaukaú fakafou ʻia Kalaisi Sīsū.” (Fil. 4:6, 7) Heʻikai ʻaupito ke taʻefakalāngilangiʻi ʻe Sihova ʻa hono huafá. Fakafou ʻi he Puleʻangá, te ne toʻo kotoa atu ʻa e maumau ʻoku fai ʻe Sētane mo e māmani ko ení ki Heʻene kau sevāniti faitōnungá.—Saame 94:22, 23; ʻAi. 65:17.
MAʻU ʻAONGA MEI HE LEʻO ʻO SIHOVÁ HE ʻAHÓ NI
17. ʻI he fehoanaki mo e ʻAisea 30:21, ʻoku anga-fēfē ʻa e lea mai ʻa Sihova kiate kitautolu he ʻaho ní?
17 ʻOku kei lea mai pē ʻa Sihova kiate kitautolu ʻi he ʻahó ni. (Lau ʻa e ʻAisea 30:21.) Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke tau fanongo ʻoku lea hifo ʻa e ʻOtuá mei hēvani kiate kitautolu. Kae kehe, kuó ne tokonaki mai ʻene Folofola kuo tohí, ʻa e Tohi Tapú, ʻa ia ʻokú ne ʻomai ai ʻa e fakahinohinó. Tānaki atu ki aí, ko e laumālie ʻo Sihová ʻokú ne ueʻi ʻa e “tamaioʻeiki anga-tonú” ke tokonaki maʻu pē ki Heʻene kau sevānití ʻa ʻenau meʻakaí. (Luke 12:42) He meʻakai fakalaumālie hulu fau ē ʻoku tau maʻu fakafou ʻi he ʻū tohi kuo pulusi mo ʻi he ʻinitanetí, vitiō, mo e ʻū tohi hiki-leʻó!
18. ʻOku anga-fēfē hono hanga ʻe he ngaahi lea ʻa Sihová ʻo langa hake hoʻo tuí pea ʻoatu ʻa e loto-toʻá?
18 Fakatauange ke tau manatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻa Sihova ki hono ʻAló ʻi heʻene ʻi he māmaní! ʻOfa ke ʻomai ʻe he ngaahi lea ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻe hiki ʻi he Tohi Tapú, ha fakapapau kiate kitautolu kuo mapuleʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa kotoa pē pea te ne toʻo atu ha maumau pē naʻe fai mai ʻe Sētane mo ʻene māmani fulikivanú. Pea ʻofa ke tau fakapapauʻi ke fanongo tokanga ki he leʻo ʻo Sihová. Kapau te tau fai pehē, te tau kātekina lavameʻa ha palopalema pē ʻoku tau fehangahangai mo ia he taimí ni mo ha pole pē ʻoku hanga mei muʻa. ʻOku fakamanatu mai ʻe he Tohi Tapú: “ʻOku fiemaʻu kiate kimoutolu ʻa e kātakí, koeʻuhí ʻi he hili hoʻomou fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, ʻe lava ke mou maʻu ai ʻa hono fakahoko ʻo e talaʻofá.”—Hep. 10:36.
HIVA 22 “Ko Hoku Tauhi ʻa Sihova”
a ʻI he ʻi māmani ʻa Sīsuú, naʻe lea tuʻo tolu hifo ʻa Sihova kiate ia mei hēvani. ʻI he taha ʻo e ngaahi taimi ko iá, naʻe fakaʻaiʻai ʻe Sihova ʻa e kau ākonga ʻa Kalaisí ke nau fanongo ki hono ʻAló. ʻI he ʻahó ni, ʻoku lea mai ʻa Sihova fakafou ʻi heʻene Folofola kuo tohí, ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú, pehē foki fakafou ʻi heʻene kautahá. ʻE lāulea ʻa e kupu ko ení ki he founga te tau maʻu ʻaonga ai mei he fanongo kia Sihova mo Sīsuú.
b FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: Fakatokangaʻi ʻe ha mātuʻa ha sevāniti fakafaifekau ʻoku tokoni ʻi hono tokangaʻi ʻo e Fale Fakatahaʻangá pea ngāue ʻi he kānita tohí. ʻOku fai ʻe he mātuʻá ha fakaongoongolelei loto-māfana.
c FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: ʻOange ʻe ha ongo meʻa ʻi Siela Leone ha tohi fakaafe ki he fakatahá ki ha tangata toutai fakalotofonua.
d FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: Kau Fakamoʻoni ʻi ha fonua ʻoku tapui ai ʻetau ngāué ʻoku nau fakataha ʻi ha ʻapi tāutaha. ʻOku nau teunga anga-maheni pē ke fakaʻehiʻehi mei hono tohoakiʻi mai ʻa e tokanga ʻa e niʻihi kehé.