ʻOku Fēfē Vakai ʻa e ʻOtuá pea mo Kalaisi ki he Kakai Fefiné?
TE TAU mahinoʻi fēfē nai ʻa e anga ʻo e vakai ʻa e ʻOtua ko Sihová ki he kakai fefiné? Ko e founga ʻe taha ko hono sivisiviʻi ʻa e ʻulungāanga mo e fakakaukau ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia “ko e Imisi ia ʻo e ʻOtua ko e Taʻehamai” pea ko ia ʻoku tapua haohaoa mai ai ʻa e anga ʻo e vakai ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi meʻá. (Kolose 1:15) ʻOku fakahaaʻi ʻi he anga ʻo e fakafeangai ʻa Sīsū ki he kakai fefine ʻi hono taimí, ko ia pea mo Sihová naʻá na tokaʻi ʻa e kakai fefiné pea ʻoku fakapapauʻi mai ai ʻa e ʻikai ke na leleiʻia ʻi he anga fakafeʻātungia ko ia ʻoku lahi ʻene ʻasi ʻi he ngaahi fonua lahi ʻi he ʻahó ni.
Ko e fakatātaá, tau vakai angé ki he taimi naʻe lea ai ʻa Sīsū ki ha fefine ʻi ha veʻe vai tupu. “ʻIloange naʻe haʻu ha fefine, ko e Samelia, ke ʻutu vai,” ko e fakamatala ia ʻi he Kōsipeli ʻa Sioné, “pea pehē ʻe Sisu ki ai, ʻE, mai siʻaku inu.” Naʻe loto-lelei ʻa Sīsū ke talanoa mo ha fefine Samēlia ʻi ha feituʻu kakai, neongo ko e kakai Siu tokolahi naʻe ʻikai ke nau feleaʻaki mo e kakai Samēliá. Fakatatau ki he The International Standard Bible Encyclopedia, ki he kakai Siú “ko e meʻa fakamā moʻoni ʻa e fetalanoaʻaki mo ha fefine ʻi ha feituʻu ʻoku kakaiʻia.” Ka neongo iá, naʻe fakafeangai ʻa Sīsū ki he kakai fefiné ʻaki ʻa e tokaʻi mo e fakaʻatuʻi pea naʻe ʻikai ha laulanu naʻa mo ha filifili ʻi hono tuʻunga ko e fefiné. ʻI hono kehé, ko e ʻuluaki taimi naʻe fakahaaʻi mahino ai ʻe Sīsū ia ko e Mīsaiá ʻi heʻene lea ko ia ki he fefine Samēliá.—Sione 4:7-9, 25, 26.
ʻI he taimi ʻe taha, naʻe fakafeʻiloaki ai kia Sīsū ha fefine naʻe feʻunga mo e taʻu ʻe 12 ʻa ʻene puke ʻi he ʻaú ʻa ia ko e mahaki fakamā mo fakavaivai sino. ʻI he ala atu ʻa e fefiné kiate iá, naʻe sai leva hono puké. “Bea tafoki ki mui a Jisu, o ne mamata kiate ia, bea ne behe, Ofefine, ke ke fiemalie; kuo fakamoui koe e hoo tui.” (Mātiu 9:22, PM) Fakatatau ki he Lao ʻa Mōsesé, ka puke ha fefine ʻi ha tuʻunga pehē, ʻoku ʻikai ngofua ke ʻi ha feituʻu kakai pe ala ki he niʻihi kehé. Ka neongo ia, naʻe ʻikai ke tafuluʻi ʻe Sīsū ʻa e fefiné. ʻI hono kehé, naʻá ne fakafiemālieʻi ia ʻi he manavaʻofa peá ne pehē foki ki ai “Ofefine.” He fakanonga loto moʻoni ko ʻene leá! Pea huanoa foki ha fiefia ʻa Sīsū ke ne fakamoʻui ia!
Hili e toetuʻu ʻa Sīsuú, naʻe ʻuluaki hā ia kia Mele Makitaline pea mo e tokotaha ʻo ʻene kau ākongá, ʻa ia ʻoku lave ki ai ʻa e Tohi Tapú ko e “Mele ʻe taha.” Naʻe lava pē foki ke ʻuluaki hā ʻa Sīsū kia Pita, Sione, pe ko ha taha ʻo e kau ākonga tangatá. Kae kehe, naʻá ne fakangeingeiaʻi ʻa e kakai fefiné ʻaki ʻene fakangofua kinautolu ke nau hoko ko e ʻuluaki kau fakamoʻoni sio mata ki heʻene toetuʻú. Naʻe fakahinohino ai kia kinaua ha ʻāngelo ke fakahā ki he kau ākonga tangata ʻa Sīsuú ʻa e meʻa fakaofó ni. Naʻe pehē ʻe Sīsū ki he ongo fafiné: “Mole pe ʻo fakaha ki siʻoku ngāhi tokoua.” (Mātiu 28:1, 5-10) Naʻe ʻikai moʻoni ke uesia ʻa Sīsū ʻe he ngaahi tomuʻa fehiʻa naʻe angaʻaki ʻe he kakai Siu ʻi hono taimí, ʻo pehē nai ʻe ʻikai lava ke hoko ʻa e kakai fefiné ko ha kau fakamoʻoni fakalao.
Ko ia ai, ʻi he ʻikai ke hoko ʻo tomuʻa fehiʻa ki he kakai fefiné pe tukunoaʻi ʻa e siolalo kiate kinautolú ʻi ha faʻahinga founga, naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻene tokaʻi mo fakamahuʻingaʻi ʻa e kakai fefiné. Ko e ngaohikovia ʻo kinautolú naʻe fehangahangai moʻoni ia mo e meʻa naʻá ne akoʻí, pea ko ʻene fakakaukaú ʻoku lava ke tau fakapapauʻi, ko e tapua haohaoa atu ia ʻa e founga ʻo e vakai ki he ngaahi meʻá ʻa ʻene Tamaí, ʻa Sihova.
Tokangaʻi Fakaʻotua ʻo e Kakai Fefiné
“Naʻe halaʻatā ke maʻu ʻi he feituʻu Metiteleniane ʻo e kuonga muʻá pe ko e Hahake Ofi atú ʻa e tauʻatāina ʻa ia ʻoku maʻu ʻe he sōsaieti ko ia ʻo e Uēsité ʻi hotau taimí. Naʻe anga-maheni ʻaki ʻi he taimi ko iá ʻa e māʻulalo ʻa e kakai fefiné ʻi he kakai tangatá, ʻo hangē pē ko e māʻulalo ʻa e kau pōpulá ʻi he kakai tauʻatāiná pea mo e kei siʻí ʻi he taʻumotuʻá. . . . Naʻe fakamahuʻingaʻi lahi ange ʻa e fānau tangatá ia ʻi he fānau fefiné, pea ko e fanga kiʻi pēpē fefiné naʻe faʻa tuku taʻetokangaʻi pē ke nau mate.” Ko e anga ia hono fakamatalaʻi ʻe he tikisinale Tohi Tapu ʻe taha ʻa e ʻulungāanga naʻe failahia ki he kakai fefiné ʻi he kuonga muʻá. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, naʻe toe pē ke nau tatau mo e kau pōpulá.
Naʻe hiki ʻa e Tohi Tapú ʻi ha taimi naʻe tapua mai ai ʻa e ʻulungāangá ni mei he ngaahi anga fakafonuá. Ka neongo ia, naʻe fakahaaʻi ʻe he lao ʻa e ʻOtuá ʻi he Tohi Tapú ʻa e fakakaukau māʻolunga ki he kakai fefiné, ʻa ia ʻoku ʻilonga ʻaupito ʻene kehé mei he ngaahi ʻulungāanga fakafonua lahi ko ia ʻo e kuonga muʻá.
Ko e tokanga ʻa Sihova ki he lelei ʻa e kakai fefiné ʻoku hā mahino ia ʻi he ngaahi meʻa lahi ʻa ia naʻá ne ngāue ai ʻo fakafofongaʻi ʻa ʻene kau lotu fefiné. Naʻe tuʻo ua ʻene tuʻu ʻi vahaʻa ke fakahaofi ʻa e uaifi fakaʻofoʻofa ʻo ʻĒpalahamé, ʻa Sela, mei hono te u fakamālohiʻí. (Senesi 12:14-20; 20:1-7) Naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻOtuá ʻene ʻofa ki he uaifi naʻe ʻofa siʻi ai ʻa Sēkopé, ʻa Lia, ʻaki ʻene ‘fakafanau ia,’ ke ne fāʻeleʻi ha tama. (Senesi 29:31, 32) ʻI he taimi naʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ʻa e moʻui ʻa ha ongo māʻuli ʻIsileli naʻá na manavahē ki he ʻOtuá ʻi heʻena fakamoʻui ʻa e fānau tangata Hepelū ko ia naʻe tuʻutuʻuni ke tāmateʻí, naʻe totongi fakafoki kiate kinaua ʻe Sihova ʻaki hono “fakatubu ai ho na fale.” (Ekisoto 1:17, 20, 21, PM) Naʻe toe tali foki ʻe Sihova ʻa e lotu tōtōivi ʻa ʻAná. (1 Samiuela 1:10, 20) Pea ʻi he taimi naʻe fehangahangai ai ha uitou ʻo ha palōfita mo ha tokotaha tānaki moʻua ʻa ia naʻá ne mei taki pōpula ʻene fānaú ke totongi ʻaki hono moʻuá, naʻe ʻikai ke tuku ai pē ʻe Sihova ke ne faingataʻaʻia. ʻI he loto-ʻofa, fakafou ʻi he palōfita ko ʻIlaisá naʻe hanga ai ʻe he ʻOtuá ʻo fakalahi ʻa e ʻaiʻanga lolo ʻa e uitoú kae lava ke totongi hono moʻuá pea kei toe pē ʻa e lolo feʻunga maʻa hono fāmilí. Naʻá ne fakahaofi hono fāmilí pea pehē ki hono ngeiá foki.—Ekisoto 22:22, 23; 2 Tuʻi 4:1-7.
Naʻe toutou fakahalaiaʻi ʻe he kau palōfitá hono ngaohikoviʻi ʻo e kakai fefiné pe ko e faifakamālohi kia kinautolú. Naʻe tala ʻe he palōfita ko Selemaiá ki he kakai ʻIsilelí ʻi he huafa ʻo Sihová: “Fai ʻa e fakalao mo e totonu, pea hamusi siʻi ngaohikovia mei he nima ʻo e fakamalohi; pea ʻoua ʻe fai ha kovi pe ha fakamamahi ki he ʻaunofo, ki he tamaimate, pe ki he uitou, pea ʻoua ʻe lilingi ʻa e toto ʻo e taʻehalaia ʻi he potu ni.” (Selemaia 22:2, 3) Ki mui ai, naʻe fakahalaiaʻi ʻa e kakai tuʻumālie mo mālohi ʻo ʻIsilelí koeʻuhí he naʻa nau kapusi ʻa e kakai fefiné mei honau ngaahi ʻapí pea toe ngaohikoviʻi foki mo ʻenau fānaú. (Maika 2:9) ʻOku hāngaifofonga mai ʻa e ʻOtua ʻo e fakamaau totonú ʻo fakahalaiaʻi hono fakatupunga ko ia ke faingataʻaʻia ʻa e kakai fefiné pea pehē ki heʻenau fānaú.
Ko e “Uaifi Fita”
ʻOku ʻomai ʻe he tokotaha-tohi ʻo e tohi Palovepí ʻi he kuonga muʻá ʻa e fakakaukau ʻoku feʻungamālie ia mo ha uaifi fita. ʻI hono fakakau ko ia ʻa e fakamatala fakaʻofoʻofa ko eni ʻo kau ki he fatongia mo e tuʻunga ʻo ha uaifi ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku lava ai ke tau fakapapauʻi ʻokú ne hōifua ki ai. ʻI he ʻikai ke hoko ʻo lōmekina pe vakai ki ai ʻoku māʻulalo angé, ko ha fefine pehē ʻoku fakamahuʻingaʻi, fakaʻapaʻapaʻi pea mo falalaʻanga foki.
Ko e “uaifi fita” ʻo e Palovepi vahe 31 ko ha tokotaha ngāue longomoʻui ia mo faʻa ngāue. ʻOkú ne ngāue mālohi ʻo ne “‘gaue fiefia aki a hono nima” pea kau ʻi he fefakatauʻakí pea naʻa mo hono fakatau mai ʻo ha konga kelekele. ʻOkú ne manako ʻi ha ngoue peá ne fakatau mai ia. ʻOkú ne ngaohi ʻe ia ʻa e ngaahi kofu loto ʻo ne fakatau atu. ʻOkú ne ʻoatu ʻa e ngaahi noʻo ki he kau fakataú. ʻOku longomoʻui ʻi hono mālohí mo ʻene ngāué foki. Ko e meʻa ʻe tahá, ʻoku fakamahuʻingaʻi lahi ʻene ngaahi lea potó mo anga-ʻofá. Ko hono olá, naʻe fakaongoongoleleiʻi lahi ia ʻe hono husepānití, ko hono ngaahi fohá kae mahuʻinga tahá ʻe Sihova.
ʻOku ʻikai fiemaʻu ke hoko ʻa e kakai fefiné ko e faʻahinga ʻoku lōmekina ʻe he kakai tangatá ʻa ia ʻoku nau ngāueʻaki kinautolu ki haʻanau lelei, ngaohikoviʻi kinautolu, pe ko kinautolú ke leakoviʻi ʻi ha faʻahinga meʻa pē. Kae kehe, ʻoku totonu ke fiefia ʻa e fefine malí pea toe lavameʻa foki ko e “fakakakato” ki hono husepānití.—Senesi 2:18, PM.
Tuʻutuʻuni Hanau Fakaʻapaʻapa
ʻI he taimi naʻe tohi ai ʻa Pita ki he ngaahi husepāniti Kalisitiané ʻo fekauʻaki mo e anga ʻoku totonu ke fai ki honau ngaahi uaifí, naʻe fakamamafaʻi ai ʻe he tokotaha-tohi fakamānavaʻi ko iá ki he ngaahi husepānití ke nau faʻifaʻitaki ki he fakakaukau ʻa Sihova pea mo Sīsū Kalaisí. “Pehe foki mo kimoutolu tangata, . . . mou tuʻutuʻuni hanau fakaʻapaʻapa,” ko ʻene tohí ia. (1 Pita 3:7) Ko e tuʻutuʻuni ke fai ha fakaʻapaʻapa ki ha tokotahá ʻoku fakahuʻunga iá ko e tokotaha peheé ʻoku fakamahuʻingaʻi mo tokaʻi lahi. Ko ia ai, ko e tangata ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa hono uaifí ʻoku ʻikai ke ne fakahaeaʻi, tuku hifo pe ngaohikovia ia. ʻI hono kehé leva, ʻokú ne fakahaaʻi ʻi he anga ʻo ʻene leá pea mo ʻene ngāué—ʻi he kakaí pea mo ʻapi—ʻokú ne ʻofa mo tokangaʻi ʻa hono uaifí.
Ko hono fakaʻapaʻapaʻi ko ia ʻo hoto uaifí ʻoku tokoni moʻoni ia ke maʻu ʻa e fiefiá ʻi he nofo malí. Tau lāulea angé ki he faʻifaʻitakiʻanga ko ia ʻa Carlos mo Cecilia. Naʻe aʻu ki ha tuʻunga ʻi he taimi ʻo ʻena nofo malí, naʻá na faʻa fakakikihi ai ʻi he taimi lahi. ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻe ʻikai ke na toe feleaʻaki. Naʻe ʻikai ke na ʻilo pē ʻe fakaleleiʻi fēfē ʻena ngaahi palopalemá. Naʻe fakaaoao ʻa Carlos kae pōlepole mo ʻikai fie ʻulutukua ʻa Cecilia. Ka ʻi he taimi naʻá na kamata ako Tohi Tapu ai pea ngāueʻaki ʻa e meʻa naʻá na akó, kae kehe, naʻe kamata ke hā ha tuʻunga lelei. Naʻe pehē ai ʻe Cecilia: “ʻOku ou ʻiloʻi ko e ngaahi akonaki ko ia ʻa Sīsuú pehē ki heʻene ngaahi faʻifaʻitakiʻangá naʻá ne liliuʻi ʻa e angaʻitangata ʻo hoku husepānití pea mo au foki. ʻOku ou fakamālō ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú, ʻoku ou hoko ʻo toe fakatōkilalo ange pea mo maʻu ʻa e mahinó. Kuó u ako ke u kumi ki he tokoni ʻa Sihová ʻi he lotu, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Sīsuú. Kuo ako foki ʻa Carlos ke hoko ʻo anga-faingofua ange pea mo fakahāhā ʻa e faʻa mataʻofi—ke fakaʻapaʻapaʻi hono uaifí ʻo hangē ko ia ʻoku fiemaʻu ʻe Sihova ke faí.”
ʻOku ʻikai ke haohaoa ʻena nofo malí, ka kuo tolonga mai ʻi ha ngaahi taʻu lahi. ʻI he ngaahi taʻu mai ki mui ní naʻá na fehangahangai ai mo ha ngaahi faingataʻa mafatukituki—naʻe ʻikai ke toe ngāue ʻa Carlos pea naʻe pau ke fai hono tafa koeʻuhí naʻe puke ʻi he kanisaá. Kae kehe, ko e ngaahi faingataʻá ni, naʻe ʻikai ke vaivai ai e haʻi ʻo ʻena nofo malí, ka naʻe toe mālohi ange ia.
Talu mei he hoko ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo taʻehaohaoá, kuo taʻefakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e kakai fefiné ʻi he ngaahi anga fakafonua ʻe lahi. Kuo ngaohikoviʻi fakaesino, fakaeʻatamai pea mo fakaefehokotaki fakaesino ai kinautolu. ʻOku ʻikai ko e founga ia naʻe fakataumuʻa ʻe Sihova ke fai kiate kinautolú. ʻOku fakahaaʻi mahino ʻe he ngaahi lēkooti mei he Tohi Tapú, neongo pē ko e hā e vakai ki he meʻa ʻoku failahia ʻi he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi, ʻoku totonu ke ʻoatu ki he kakai fefine hono kotoa ʻa e fakaʻapaʻapa mo e tokaʻi. Ko honau tufakanga ia mei he ʻOtuá.
[Fakatātā ʻi he peesi 4, 5]
Ko ha fefine Samēlia
[Fakatātā ʻi he peesi 4, 5]
Ko ha fefine naʻe puke
[Fakatātā ʻi he peesi 4, 5]
Mele Makitaline
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Naʻe tuʻo ua hono fakahaofi ʻe Sihova ʻa Sela
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Naʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e nofo mali ʻa Carlos mo Cecilia
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko Carlos mo Cecilia ʻi he taimí ni