“Ko Hai Kuó Ne Lava ʻo ʻIloʻi ʻa e Fakakaukau ʻa e ʻOtuá?”
“‘Ko hai kuó ne lava ʻo ʻiloʻi ʻa e fakakaukau ʻa e ʻOtuá? Ko hai kuó ne lava ʻo faleʻi iá?’ Ka kuo mahino kiate kitautolu ia ʻa e fakakaukau ʻa Kalaisí.”—1 KOL. 2:16, KO E TAULUA.
1, 2. (a) Ko e hā ʻa e faingataʻa ʻoku hokosia ʻe he kakai tokolahi? (e) Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi fekauʻaki mo ʻetau fakakaukaú mo ia ʻo Sihová?
KUÓ KE ʻiloʻi ʻoku faingataʻa ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa ha taha? Mahalo pē naʻá ke toki mali, pea ʻokú ke ongoʻi ʻoku ʻikai pe haʻo mahinoʻi kakato ʻe koe ʻa e anga ʻo e ngaahi fakakaukau ʻa ho hoá. Ko e moʻoni, ko e fakakaukau pea naʻa mo e lea ʻa e kakai tangatá mo e kakai fefiné ʻoku kehekehe. Ko e hā hono ʻuhinga, ʻi he ngaahi anga-fakafonua ʻe niʻihi, ko e kakai tangatá mo e kakai fefiné ʻoku nau mātuʻaki lea ʻi he lea fakafeituʻu kehekehe ʻo e lea fakafonua tatau! Tānaki atu ki aí, ko e ngaahi faikehekehe ʻi he anga-fakafonuá mo e leá ʻe lava ke iku ia ki he sīpinga fakakaukau mo e tōʻonga kehekehe. Kae kehe, ko e lahi ange hoʻo feinga ke ʻiloʻi ʻa e niʻihi kehé, ko e lahi ange ai pē ia ʻa e faingamālie ʻokú ke maʻu ke kamata mahinoʻi ai ʻa e anga ʻo ʻenau fakakaukaú.
2 Ko ia ai, ʻoku ʻikai totonu, ke tau ʻohovale ʻi he kehekehe mamaʻo ʻetau fakakaukaú mo ia ʻo Sihová. Fakafou ʻi heʻene palōfita ko ʻAiseá, naʻe folofola ʻa Sihova ki he kau ʻIsilelí: “He ʻoku taha ʻeku ngaahi fakakaukau, pea taha haʻamoutolu, pea ʻoku taha homou ʻalunga, pea taha oʻoku.” Pea, ʻi hono fakatātaaʻi ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ení, naʻe hoko atu ʻa Sihova ʻo pehē: “He hange ʻoku maʻolunga ʻa e langi ʻi mamani, pehe ʻoku maʻolunga hoku ngaahi ʻalunga ʻi he ngaahi ʻalunga ʻomoutolu, mo ʻeku ngaahi fakakaukau ʻi he ngaahi fakakaukau ʻamoutolu.”—Ai. 55:8, 9.
3. Ko e hā ʻa e founga ʻe ua ʻa ia ʻe lava ke tau feinga ai ke maʻu ha ‘fekoekoeʻi mo Sihová’?
3 ʻA ia, ʻoku ʻuhinga ení, ʻoku ʻikai totonu ke tau feinga kitautolu ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa Sihová? ʻIkai. Neongo ʻe ʻikai ʻaupito ke tau malava ke mahinoʻi kakato ʻa e kotoa ʻo e ngaahi fakakaukau ʻa Sihová, ʻoku kei fakalototoʻaʻi pē kitautolu ʻe he Tohi Tapú ke tau maʻu ha “talanoa fufū pe fekoekoeʻi mo Sihova.” (Lau ʻa e Sāme 25:14; Palovepi 3:32.) Ko e founga ʻe taha ʻe lava ke tau ʻunuʻunu ofi ange ai kia Sihová ko hono fakahaaʻi ʻa e tokaʻi mo e tokanga ki heʻene ngaahi ngāué hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi heʻene Folofolá, ko e Tohi Tapú. (Sāme 28:5) Ko e toe founga ʻe taha ko e feinga ke ʻiloʻi “ʻa e fakakaukau ʻa Kalaisí,” ʻa ia “ko e Imisi ia ʻo e ʻOtua ko e Taʻehamai.” (1 Kol. 2:16, Tl; Kol. 1:15) ʻI hono tuku ha taimi ke ako ai ʻa e fakamatala ʻa e Tohi Tapú pea fakalaulauloto ki aí, ʻe lava ai ke kamata ke tau mahinoʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo Sihová mo e anga ʻo ʻene fakakaukaú.
Tokanga ki ha Hehema Fehālaaki
4, 5. (a) Ko e hā ʻa e hehema hala ʻoku fiemaʻu ke tau fakaʻehiʻehi mei aí? Fakamatalaʻi. (e) Naʻe tō ʻa e kau ʻIsilelí ki he anga ʻo e fakakaukau hala ko e hā?
4 ʻI heʻetau fakalaulauloto ki he ngaahi ngāue ʻa Sihová, ʻoku fiemaʻu ke tau fakaʻehiʻehi mei he hehema ke fakamāuʻi ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga fakaetangatá. Ko e hehema ko ení ʻoku lave ki ai ʻi he folofola ʻa Sihová hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he Sāme 50:21: “Naʻa ke lau ʻoku ou tatau matē mo koe.” ʻOku hangē ia ko e lau ʻa e mataotao Tohi Tapu ʻe taha ʻi he taʻu ʻe 175 tupu kuohilí: “ʻOku hehema ʻa e tangatá ke fakamāuʻi ʻa e ʻOtuá ʻe kinautolu pē, ʻo fakamahalo ʻoku fakangatangata ia ʻe he ngaahi lao ko ia ʻoku nau mahalo ʻoku totonu mo e anga ʻenau vakaí tonu.”
5 ʻOku fiemaʻu ke tau tokanga ke ʻoua ʻe fakafuo ʻetau fakakaukau fekauʻaki mo Sihová koeʻuhi ke fehoanaki ia mo e ngaahi tuʻunga mo e ngaahi holi ʻatautolú tonu. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ení? Sai, ʻi heʻetau ako ʻa e Folofolá, ko e niʻihi ʻo e ngaahi ngāue ʻa Sihová ʻe lava ke hā ngali ʻikai loko tonu ia mei he anga ʻo ʻetau fakakaukau fakangatangata mo taʻehaohaoá. Naʻe tō ʻa e kau ʻIsileli ʻo e kuohilí ki he anga ʻo e fakakaukau ko iá pea nau maʻu ai ha fakamulituku hala fekauʻaki mo e ngaahi feangainga ʻa Sihova mo kinautolú. Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe folofolaʻaki ʻe Sihova kiate kinautolú: “Ka ʻoku mou pehe, ʻOku ʻikai fakafuofua ʻa e ʻalunga ʻo Atonai. ʻA e fale ʻo Isileli, mou fanongo muʻa, Ko hoʻoku ia ʻalunga koā ʻoku ʻikai ke fakafuofua? ʻikai ko hoʻomoutolu pe ʻalunga ʻoku ʻikai ke fakafuofua?”—Isi. 18:25.
6. Ko e hā ʻa e lēsoni naʻe ako ʻe Siopé, pea ʻe lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei heʻene hokosiá?
6 Ko ha kī ki hono kalofi ʻa e tauhele ʻo hono fakamāuʻi ʻa Sihova ʻaki ʻetau ngaahi tuʻunga pē ʻatautolú tonu ko hono ʻiloʻi ko e anga ʻo ʻetau fakakaukaú ʻoku fakangatangata pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku mātuʻaki tamele. Naʻe fiemaʻu kia Siope ke ne ako ʻa e lēsoni ko ení. Lolotonga ʻa e taimi ʻo ʻene faingataʻaʻiá, naʻe fāinga ai ʻa Siope mo e moʻui honge ifo peá ne hoko ʻo kiʻi siokita. Naʻe ʻikai ke ne kei tokanga ki he ngaahi ʻīsiu lalahi angé. Ka naʻe tokoniʻi anga-ʻofa ia ʻe Sihova ke fakafālahiʻi ʻa e anga ʻo ʻene fakakaukaú. ʻI hono ʻeke kia Siope ha ngaahi fehuʻi kehekehe ʻe 70 tupu, ʻa ia naʻe ʻikai lava ʻe Siope ke tali ha taha, naʻe fakamamafaʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi ngātanga ʻo e mahino ʻa Siopé. Naʻe tali ki ai ʻa Siope ʻi ha founga fakatōkilalo ʻo fakatonutonu ʻa e anga ʻo ʻene fakakaukaú.—Lau ʻa e Siope 42:1-6.
Maʻu “ʻa e Fakakaukau ʻa Kalaisí”
7. Ko e hā ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e fakakaukau ʻa Sihová kapau ʻoku tau sivisiviʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa Sīsuú?
7 Naʻe faʻifaʻitaki haohaoa ʻa Sīsū ki heʻene Tamaí ʻi he meʻa kotoa pē naʻá ne leaʻaki mo faí. (Sione 14:9) Ko ia ai, ko hono sivisiviʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa Sīsuú ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa Sihová. (Loma 15:5; Fili. 2:5) Ko ia, tau sivisiviʻi angé ha ongo fakamatala Kōsipeli ʻe ua.
8, 9. Hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he Sione 6:1-5, ko e hā ʻa e tuʻunga naʻá ne taki atu ʻa Sīsū ke ne ʻeke kia Filipe ha fehuʻí, pea ko e hā naʻe fai pehē ai ʻa Sīsuú?
8 Sioloto atu ki he meʻa naʻe hokó. Ko e ki muʻa siʻi pē ia ʻi he Pāsova ʻo e 33 T.S. Ko e toki foki mai ia ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú mei ha fononga fakaemalanga tōtōatu ʻi he kotoa ʻo Kālelí. Koeʻuhi naʻa nau ongosia mei he kotoa ʻo e ngāue ko ení, naʻe ʻave kinautolu ʻe Sīsū ki ha potu maomaonganoa ʻi he matāfanga fakatokelau hahake ʻo e Tahi Kālelí. Kae kehe, naʻe muimui ʻa e laui afe ʻiate kinautolu ki ai. Hili hono fakamoʻui ʻe Sīsū ʻa e fuʻu tokolahi ko ení mo akoʻi kinautolu ki he ngaahi meʻa lahi, naʻe malanga hake ha palopalema naʻe ō ua mo ia. ʻE lava fēfē ke maʻu ha meʻa ke kai ʻe he kotoa ʻo e kakaí ni ʻi ha feituʻu maomaonganoa pehē? ʻI hono fakatokangaʻi ʻa e fiemaʻu ko ení, naʻe ʻeke ʻe Sīsū kia Filipe, ʻa ia naʻá ne mei he feituʻu ko iá: “Te tau fakatau mei fē ha ma [ke] kai ʻa e kakai na?”—Sione 6:1-5.
9 Ko e hā naʻe ʻeke ai ʻe Sīsū kia Filipe ʻa e fehuʻi ko ení? Naʻe hohaʻa nai ʻa Sīsū fekauʻaki mo e meʻa ke faí? ʻIkai. Ko e hā koā naʻá ne fakakaukau moʻoni ki aí? Ko e ʻapositolo ko Sioné, ʻa ia naʻá ne toe ʻi aí, ʻokú ne fakamatala: “Ka [ko Sīsū naʻá ne] lea pehē ko ʻene ʻahiʻahiʻi ia: he naʻe meaʻi ʻe he ʻEne ʻAfio ʻa e meʻa ʻoku ne ʻamanaki fai.” (Sione 6:6) Naʻe siviʻi heni ʻe Sīsū ʻa e fakalakalaka fakalaumālie ʻa ʻene kau ākongá. ʻI hono ʻeke ʻa e fehuʻi ko ení, naʻá ne maʻu mai ai ʻenau tokangá pea ʻoange ai kia kinautolu ha faingamālie ke nau fakahaaʻi ʻenau tui ki he meʻa ʻe lava ke ne faí. Ka naʻa nau tō ʻi he faingamālie ko ení pea fakahaaʻi ai ʻa e fakangatangata moʻoni ʻi he anga ʻo ʻenau fakakaukaú. (Lau ʻa e Sione 6:7-9.) Naʻe hoko atu leva ʻa Sīsū ke fakahaaʻi te ne lava ʻo fai e meʻa naʻe ʻikai te nau teitei fakaʻuta atu ki aí. Naʻá ne fafanga fakaemana ʻa e kakai fiekaia ʻe laui afe ko iá.—Sione 6:10-13.
10-12. (a) Ko e hā nai naʻe ʻikai tali leva ai ʻe Sīsū ʻa e kole ʻa e fefine Kalisí? Fakamatalaʻi. (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai he taimi ní?
10 Ko e fakamatala ko ení te ne tokoniʻi nai kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e fakakaukau ʻa Sīsuú ʻi ha toe taimi ia ʻe taha. Taimi nounou pē mei hono fafanga ʻa e fuʻu pupunga kakai ko ení, naʻe fononga fakatokelau ʻa Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló, ʻo fakalaka atu ʻi he ngaahi kauʻāfonua ʻo ʻIsilelí, ki he ngatangataʻanga ʻo Taia mo Saitoní. Lolotonga ʻenau ʻi aí, naʻa nau fetaulaki ai mo ha fefine Kalisi naʻá ne kōlenga kia Sīsū ke ne fakamoʻui ʻene taʻahiné. ʻI he kamatá, naʻe tukunoaʻi ʻe Sīsū ʻa e fefiné. Ka ʻi heʻene hanganaki vilitakí, naʻe pehē ange ʻe Sīsū: “Tomuʻa tuku ke mākona ʻa e fānaú, he ʻoku ʻikai totonu ke toʻo ʻa e mā ʻa e fānaú ʻo lī ki he fanga kiʻi kulií.”—Mk. 7:24-27, NW.
11 Ko e hā naʻe tomuʻa fakafisi ai ʻa Sīsū ke tokoniʻi ʻa e fefiné ni? Naʻe siviʻi nai ia ʻe Sīsū, ʻo hangē ko ia naʻá ne fai kia Filipé, ke sio pe ʻe anga-fēfē ʻene talí, ʻo ʻoange ai kiate ia ha faingamālie ke fakahāhā ʻene tuí? Ko e tō hono leʻó, neongo ʻoku ʻikai ke fakaeʻa ia ʻi he potutohi kuo hikí, naʻe ʻikai fakalotosiʻi ia ki he fefiné. Ko ʻene ngāueʻaki ko ia ʻa e kupuʻi lea “fanga kiʻi kulií” naʻá ne fakamokomoko hifo ai ʻa e fakafehoanakí. Ko ia mahalo naʻe fakafōtunga ai ʻa Sīsū hangē ha mātuʻa ʻokú ne teu ke tali ha kole ʻa ha kiʻi tama ka ʻokú ne taʻotaʻofi ha faʻahinga fakaʻilonga ʻa ʻene teu ko ia ke tali ʻa e kolé koeʻuhi ke siviʻi ʻa e fakamātoato ʻa e kiʻi tamá. Ko e hā pē tuʻunga naʻe hokó, ʻi hono fakahāhā pē ʻe he fefine ʻene tuí, naʻe loto-lelei leva ʻa Sīsū ke tali ʻene kolé.—Lau ʻa e Maake 7:28-30.
12 Ko e ongo fakamatala Kōsipeli ʻe ua ko ení ʻokú na ʻomai kiate kitautolu ha vavanga mahuʻinga ki he “fakakaukau ʻa Kalaisí.” Tau sio angé he taimí ni pe ʻe lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ongo fakamatala ko ení ke tau mahinoʻi lelei ange ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa Sihová tonu.
Ngaahi Feangainga ʻa Sihova mo Mōsesé
13. ʻOku anga-fēfē hono hanga ʻe hono maʻu ʻo e vavanga ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa Sīsuú ʻo tokoniʻi kitautolú?
13 Ko hono maʻu ʻa e vavanga ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa Sīsuú te ne tokoniʻi kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e ngaahi potutohi ʻi he Folofolá ʻe ngali faingataʻa nai ke makupusí. Ko e fakatātaá, fakakaukau atu ki he ngaahi lea ʻa Sihova kia Mōsese hili ko ia hono ʻosi ngaohi ʻe he kau ʻIsilelí ha kiʻi pulu koula ke lotu ki aí. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá: “Kuo u vakai ʻa e kakai na, pea ta ko e kakai kia kekeva ia: ko ia tukuange muʻa ke kakaha ʻeku ʻita kiate kinautolu, kau fakaʻauha kinautolu, pea te u ngaohi koe ko e kakai lahi.”—Eki. 32:9, 10.
14. Naʻe anga-fēfē tali ʻa Mōsese ki he ngaahi lea ʻa Sihová?
14 ʻOku hoko atu ʻa e fakamatalá ke pehē: “Pea fai ʻe Mosese ke fakamokomoko ki he finangalo ʻo Sihova ko hono ʻOtua, ʻo pehe, Ko e ha ʻoku kakaha pehe ai ʻa e tuputamaki ʻa e ʻAfiona ki hoʻo kakai, ʻa ia naʻa ke taki mai mei Isipite ʻaki ʻa e ivi lahi mo e nima malohi? Koeʻumaʻa ke lea ʻe he kau Isipite, ʻo pehe, Ta ko e mala naʻa ne taki atu ai kinautolu, ke fakapoongi kinautolu ʻi he moʻunga, pea ke fakaʻauha kinautolu mei he funga ʻo e kelekele. ʻE ke lolou muʻa ʻa e kakaha ʻo ho houhau, pea liliu ʻa e mala ki ho kakai. Manatu kia Epalahame, kia Aisake mo Isileli, ko hoʻo kau tamaioʻeiki, ʻa ia naʻa ke fuakava kiate kinautolu ʻi he ʻAfiona, ʻo ke folofola ki ai, ʻo pehe, Te u fakatokolahi homou hako ke tatau mo e ngaahi fetuʻu ʻo e langi, pea ko e fonua ni kotoa kuo u lea ki ai, te u ʻatu ia ki homou hako, pea te nau tofiʻaʻaki ʻo taʻengata. Pea naʻe fakatomala ʻa e ʻEiki ʻi he mala naʻa ne pehe ke fai ki hono kakai.”—Eki. 32:11-14.a
15, 16. (a) Ko e hā ʻa e faingamālie naʻe fakaava mai kia Mōsese koeʻuhí ko e meʻa naʻe folofolaʻaki ʻe Sihová? (e) ʻI he ʻuhinga fē naʻe “fakatomala” ai ʻa Sihová?
15 Naʻe fiemaʻu moʻoni kia Mōsese ke fakatonutonu ʻa e fakakaukau ʻa Sihová? Mole ke mamaʻo! Neongo naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa naʻá ne hehema ke faí, naʻe ʻikai ko ʻene fakamaau aofangatukú eni. Ko ia, ko hono siviʻi pē ʻona eni ʻe Sihova ʻa Mōsese, hangē ko ia naʻe fai ʻe Sīsū ki mui kia Filipe mo e fefine Kalisí. Naʻe ʻoange kia Mōsese ha faingamālie ke fakahaaʻi ai ʻa e anga ʻene vakaí.b Kuo fakanofo ʻe Sihova ʻa Mōsese ko e fakalaloa ʻi he vahaʻa ʻo ʻIsileli mo Iá tonu, pea naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene fili ko ia ʻa Mōsese ki he ngafa ko iá. ʻE tō nai ʻa Mōsese ʻo loto-mamahi? Te ne toʻo nai ʻa e faingamālie ko ení ke fakaʻaiʻai ai ʻa Sihova ke fakangaloʻi ʻa ʻIsileli pea ngaohi ha puleʻanga kaukaua mei he ngaahi hako tonu ʻo Mōsesé?
16 Ko e tali ʻa Mōsesé naʻe fakaeʻa ai ʻa ʻene tui mo e falala ki he fakamaau totonu ʻa Sihová. Ko ʻene talí naʻe hā ai, ʻikai ko e tokanga siokita, ka ko e hohaʻa fekauʻaki mo e huafa ʻo Sihová. Naʻe ʻikai te ne loto ke fakaongoongokoviʻi ia. Naʻe fakahaaʻi leva ai ʻe Mōsese naʻá ne mahinoʻi ʻa e “fakakaukau ʻa e ʻOtuá” fekauʻaki mo e meʻá ni. (1 Kol. 2:16) Ko e hā ʻa e ikuʻangá? Koeʻuhí naʻe ʻikai fakangatangata pau ʻa Sihova ki ha ʻalunga pau ʻo ha foʻi ngāue, ʻoku pehē ʻe he lēkooti fakamānavaʻí naʻá ne “fakatomala.” ʻI he faka-Hepeluú, ko e fakalea ko ení ʻe lava ke ʻuhinga pē ia naʻe ʻikai ʻomai ʻe Sihova ʻa e fakatamaki ko ia naʻá ne pehē naʻá ne hehema ke ʻomai ki he puleʻangá kotoa.
Ngaahi Feangainga ʻa Sihova mo ʻĒpalahamé
17. Naʻe anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa e kātaki lahi ʻi heʻene feangainga mo e ngaahi hohaʻa ʻa ʻĒpalahamé?
17 Ko e fakatātā ʻe taha ʻo e anga hono fakaʻatā ʻe Sihova ha faingamālie ki heʻene kau sevānití ke fakahaaʻi ʻenau tuí mo e falalá ʻoku felāveʻi ia mo e kole ʻa ʻĒpalahame fekauʻaki mo Sōtomá. ʻI he fakamatala ko iá, naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa e kātaki lahi ʻaki ʻene tuku ʻa ʻĒpalahame ke ne fai ha ngaahi ʻotu fakaʻeke ʻe valu. ʻI he tuʻunga ʻe taha, ʻoku fai ai ʻe ʻĒpalahame ʻa e fakatangi maongo ko ení: “Mole ke mamaʻo ʻa e fai ʻe he ʻAfiona ha meʻa pehe, ʻa e tamateʻi ʻa e maʻoniʻoni fakataha mo e angahala, ʻio, ke fakatatau ʻa e maʻoniʻoni mo e angahala: mole ke mamaʻo haʻo fai pehe: ʻo ʻikai fai totonu koā ʻa e Tuʻi Fakamāu ʻo mamani katoa?”—Sen. 18:22-33.
18. Ko e hā ʻoku tau ako mei he founga ʻo e feangainga ʻa Sihova mo ʻĒpalahamé?
18 Mei he fakamatala ko ení, ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa Sihová? Naʻe fiemaʻu ʻe Sihova ʻa ʻĒpalahame ke fakaʻuhinga mo ia koeʻuhí ke fai ai ʻa e tali totonú? ʻIkai. Ko e moʻoni, naʻe mei lava pē ʻe Sihova ke fakahaaʻi ʻi he kamatá ʻa e ngaahi ʻuhinga ki heʻene filí. Kae fakafou ʻi he ngaahi fehuʻi ko ení, naʻe ʻoange ai ʻe Sihova kia ʻĒpalahame ʻa e taimi ke ne mahinoʻi ai ʻa e fili kuo faí pea mahinoʻi ʻEne fakakaukaú. Naʻe toe fakaʻatā ai ʻa ʻĒpalahame ke ne mahinoʻi ʻa e loloto ʻo e manavaʻofa mo e fakamaau totonu ʻa Sihová. ʻIo, naʻe feangainga ʻa Sihova mo ʻĒpalahame ʻo hangē ko ha kaumeʻá.—Ai. 41:8; Sem. 2:23.
Lēsoni Maʻa Kitautolu
19. ʻE lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki kia Siope?
19 Ko e hā kuo tau ako fekauʻaki mo e “fakakaukau ʻa e ʻOtuá”? ʻOku fiemaʻu ke fakaʻatā ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ke ne fakafuo ʻetau mahino fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa Sihová. ʻOku totonu ke ʻoua ʻaupito naʻa tau ʻai ʻetau fakangatangatá ʻia Sihova pea fakamāuʻi ia ʻaki ʻetau ngaahi tuʻungá mo ʻetau fakakaukaú. Naʻe pehē ʻe Siope: “He talaʻehai ko e tangata [ʻa e ʻOtuá] hange ko au ke u fai ki ai ha tali, ʻo ma o fakataha ki he fakamaauʻanga.” (Siope 9:32) Hangē ko Siopé, ʻi he taimi ʻoku kamata ai ke tau mahinoʻi ʻa e fakakaukau ʻa Sihová, heʻikai lava ke tau kei faʻa mataʻofi ka te tau kalanga: “Vakai ko e ngaahi meʻa ko ia ko e hikuhiku pe ʻo hono ngaahi ʻalunga pea hono ko e ngananganaiki pe ʻo ha meʻa ʻoku tau fanongoa! Ka ko e fatulisi ʻo hono fuʻu ivi ko hai te ne laveʻi?”—Siope 26:14.
20. Ko e hā ʻoku totonu ke tau faí kapau ʻoku tau fetaulaki mo ha potu Folofola ʻoku faingataʻa ke tau mahinoʻi?
20 ʻI heʻetau lau ʻa e Folofolá, ko e hā ʻoku totonu ke tau faí kapau ʻoku tau fetaulaki mo ha konga tohi ʻoku faingataʻa ke mahinoʻi, tautefito ʻi he fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa Sihová? ʻI he hili ha fekumi fekauʻaki mo e meʻa ko iá, ʻoku teʻeki ai pē ke maʻu ha tali mahino, ʻe lava ke tau vakai ki he meʻá ni ko hano siviʻi ia ʻetau falala kia Sihová. Manatuʻi, ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi fakamatala ʻe niʻihi ʻokú ne fakaʻatā mai ha faingamālie kiate kitautolu ke tau fakahaaʻi ʻetau tui ki he ngaahi ʻulungaanga ʻo Sihová. Tau ʻiloʻi anga-fakatōkilalo ʻoku ʻikai ke tau mahinoʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú ne faí. (Koh. 11:5) ʻE ueʻi ai kitautolu ke tau loto-tatau mo e ngaahi lea ko eni ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “ʻOiau! ʻene kilukilua ʻa e koloa mo e poto mo e ʻilomeʻa ʻa e ʻOtua! hono ʻikai taʻemahakulea ʻene ngaahi tuʻutuʻuni, mo taʻemafakatotoloa hono ngaahi founga! He hono ai ha taha kuo ne laveʻi ʻa e finangalo ʻo e ʻEiki, pe ha taha kuo faleʻi ia, pe ha taha naʻa ne ʻange muʻa ha meʻa ki ai, ka ne toe totongi? Seuke, ʻoku tefito ki he ʻEne ʻAfio, pea fou ʻi he ʻEne ʻAfio, pea iku ki he ʻEne ʻAfio, ʻa e meʻa fulipe. Ke ʻo ʻEne ʻAfio ʻa e kololia ʻo lauikuonga! Emeni.”—Loma 11:33-36.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku hā ʻa e fakamatala pehē ʻi he Nomipa 14:11-20.
b Fatatatau ki he kau mataotao ʻe niʻihi, ko e ʻitiome faka-Hepelū naʻe liliu lea ko e “tuku ai be au” ʻi he Ekisoto 32:10 (PM) ʻe lava ke ʻuhinga eni ki ha fakaafe, ko ha fakahuʻuhuʻu ʻe fakaʻatā ʻa Mōsese ke fakalaloa, pe “tuʻu ʻi he ava,” ʻi he vahaʻa ʻo Sihova mo e puleʻangá. (Sāme 106:23; Isi. 22:30) Pe ko e hā pē nai ʻa e tuʻungá, ʻoku hā mahino naʻe ongoʻi fiemālie ʻa Mōsese ke fakahaaʻi tauʻatāina ʻa e anga ʻene fakakaukaú kia Sihova.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
• Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke fakaʻehiʻehi mei hono fakamāuʻi ʻa Sihova ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga ʻatautolú tonu?
• ʻE lava fēfē ke hanga ʻe hono mahinoʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa Sīsuú ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ha ‘fekoekoeʻi mo Sihova’?
• Ko e hā ʻa e ongo lēsoni ʻoku tau ako mei he fetalanoaʻaki ʻa Sihova mo Mōsese pea mo ʻĒpalahamé?
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e hā ʻoku tau ako fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa Sihová mei he anga ʻene feangainga mo Mōsese pea mo ʻĒpalahamé?