Ko e Muʻaki Kau Kalisitiané pea mo e Māmaní
ʻI HE meimei taʻu ʻe ua afe kuo hilí, naʻe hoko ai ha meʻa mātuʻaki fakaofo ʻi he Hahake Lotolotó. Naʻe fekauʻi hifo ai ʻa e ʻAlo-tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá mei hono nofoʻanga ʻi hēvaní ke ne moʻui ʻi ha taimi nounou ʻi he māmaní ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he tokolahi taha ʻo e kakaí ʻi he meʻá ni? ʻOku tali ʻe he ʻaposetolo ko Sioné: “Naʻa ne [ko Sīsū] ʻi māmani, pea ko e hoko mai ʻa māmani naʻe fou ʻiate ia, ka ka ʻikai ʻilo ia ʻe mamani. Naʻa ne haʻu ki hono ʻapi tonu [ko ʻIsileli], ka ka ʻikai tali ia ʻe hono kakai oʻona.”—Sione 1:10, 11.
Naʻe ʻikai ke tali ʻe he māmaní ʻa Sīsū, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhinga naʻe pehē aí? Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e ʻuhinga ʻe taha ʻi heʻene pehē: “[Ko e] māmani . . . ko au pē ʻoku ne fehiʻa ki ai, koeʻuhi ko au pe ʻoku ou fakahāʻia ʻoku kovi ʻene ngaahi ngāue.” (Sione 7:7) Faifai atu pē pea naʻe ʻai ke tāmateʻi ʻa Sīsū ʻe he māmani tatau pē ko ení, ʻa ia naʻe fakafofongaʻi ia ʻe he kau taki lotu faka-Siu ʻe niʻihi, mo ha tuʻi ʻĪtomi pea mo ha toko taha fakapolitikale Loma. (Luke 22:66–23:25; Ngāue 3:14, 15; 4:24-28) Ka naʻe fēfē ʻa e kau muimui ʻo Sīsuú? Naʻe loto-lelei lahi ange ʻa e māmaní ke ne tali ʻa e faʻahingá ni? ʻIkai. Naʻe fai fakatokanga ʻa Sīsū kiate kinautolu ʻi he taimi siʻi ki muʻa pē peá ne pekiá: “Ka ne ʻo māmani ʻakimoutolu, pehē ʻe ʻofa ʻa māmani ki he meʻa ʻaʻana: ka ko e meʻa ʻi he ʻikai ʻo māmani ʻa kimoutolu kae, kehe, ko e fili kimoutolu ʻe au mei māmani, ko hono ʻuhingā ʻe ʻoku fehiʻa ai ʻa māmani kiate kimoutolu.”—Sione 15:19.
ʻI he Kuonga ʻo e Kau ʻAposetoló
Naʻe hoko ʻo moʻoni ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú. ʻI he ngaahi uike siʻi pē ʻi he hili ʻa ʻene pekiá, naʻe tuku pilīsoneʻi, fakamanaʻi mo haha ʻa ʻene kau ʻaposetoló. (Ngāue 4:1-3; 5:17, 18, 40) ʻI he taimi siʻi pē mei ai, naʻe toho ʻa e toko taha faivelenga ko Sitīvení ki he ʻao ʻo e Sanetalimi ʻo e kau Siú pea hili ia naʻe tolomakaʻi. (Ngāue 6:8-12; 7:54, 57, 58) Ki mui mai ai, naʻe tuʻutuʻuni ʻe he Tuʻi ko Hēlota ʻĀkilipa I ke tāmateʻi ʻa e ʻaposetolo ko Sēmisí. (Ngāue 12:1, 2) ʻI he lolotonga ʻa e ngaahi fononga fakamisinale ʻa Paulá, naʻe fakatangaʻi ia tupu mei he fakaʻaiʻai ʻa e kau Siu naʻe Fakaheé.—Ngāue 13:50; 14:2, 19.
Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻi he hoko ʻa e fakafepaki pehē? ʻI he tapui ʻe he kau maʻu mafai fakalotu ʻi he muʻaki ngaahi ʻahó ʻa e kau ʻaposetoló mei heʻenau malanga ʻi he huafa ʻo Sīsuú, naʻe pehē ʻe he kau ʻaposetoló: “ʻOku totonu pe ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata.” (Ngāue 4:19, 20; 5:29) Naʻe hokohoko atu eni ko e anga ia ʻo ʻenau fakakaukaú ʻi he hoko ha fakafepaki. Ka neongo ia, naʻe akonakiʻi ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ʻa e kau Kalisitiane ʻi Lomá ke nau “anganofo . . . ki he ngaahi pule [fakapuleʻanga] ʻoku maʻolunga.” Naʻá ne toe akonakiʻi kinautolu: “Mou nofo melino pe mo e kakai kotoa pe, ʻo kapau ʻe ala lava.” (Loma 12:18; 13:1) Ko ia ai, naʻe fie maʻu ki he muʻaki kau Kalisitiané ke nau fakakaukau mafamafatatau ʻi he meʻá ni, ka naʻe faingataʻa. Naʻa nau talangofua ki he ʻOtuá ko honau Pule tefitó ia. Ka ʻi he taimi tatau pē, naʻa nau moʻulaloa ki he kau maʻu mafai fakafonuá pea nau feinga ke moʻui melino mo e kakai kotoa pē.
Kau Kalisitiane ʻi he Māmani Faka-Lomá
ʻOku ʻikai ha toe veiveiua ko e kau Kalisitiane ʻi he māmani ʻi he ʻuluaki senituli ʻo e ʻEmipaea Lomá naʻa nau maʻu ʻa e ʻaonga mei he Pax Romana, pe Melino faka-Lomá, ʻa ia naʻe tauhi maʻu ʻe he kau sōtia Lomá. Ko e lao mo e tuʻunga maau tuʻumaʻu, ko e ngaahi hala lelei, pea mo e fononga malu ʻi he tahí naʻá ne fakatupunga ha ʻātakai naʻe tokoni ki hono fakamafola ʻa e lotu faka-Kalisitiané. ʻOku hā mahino naʻe ʻiloʻi ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻa honau fatongia ki he fonuá pea naʻa nau tokanga ki he tuʻutuʻuni ʻa Sīsū ke “ʻange kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisa, pea ki he ʻOtua ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua.” (Maʻake 12:17) ʻI he tohi naʻe fai ʻe Susitini Maʻata ki he ʻemipola Loma ko Anitoninuse Piuse (138-161 T.S.), naʻá ne pehē ko e kau Kalisitiané ʻoku nau “loto-lelei ange ʻi he kau tangata kotoa pē,” ke totongi ʻa e tukuhaú. (First Apology, vahe 17) ʻI he 197 T.S., naʻe tala ʻe Tētuliane ki he kau pule Lomá ʻo pehē ko ʻenau kau tānaki tukuhaú ʻoku ʻi ai “honau moʻua ke fakahoungaʻi ʻa e kau Kalisitiané” koeʻuhi ko ʻenau loto-tōnunga ʻi heʻenau totongi ʻa e ngaahi tukuhaú. (Apology, vahe 42) Ko e founga ia ʻe taha naʻa nau muimui ai ki he akonaki ʻa Paula ke nau moʻulaloa ki he kau maʻu mafai māʻolunga angé.
ʻIkai ngata ai, naʻe feinga ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ke nofo melino mo honau kaungāʻapí ʻo aʻu ki he tuʻunga lahi taha naʻe malavá ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Kalisitiané. Ka naʻe ʻikai ke faingofua eni. Ko e māmani naʻe takatakai ʻiate kinautolú naʻe taʻe taau pea fonu ʻi he tauhi ʻaitoli faka-Kalisi mo faka-Loma, ʻa ia naʻe tānaki atu ki ai ki muʻa siʻi pē ʻa e lotu ki he ʻemipolá. Naʻe hoko ʻa e lotu pangani faka-Lomá ko ha lotu Fakafonua ia, ko ia ko e fakafisi ke fai iá naʻe vakai ki ai ko e fakafili ia ki he Fonuá. Ko ia ai, ko e hā ʻa e tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa e kau Kalisitiané?
Naʻe tohi ʻe he palōfesa mei Oxford ko E. G. Hardy ʻo ne pehē: “ʻOku fakahā ʻe Tētuliane ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻa ia naʻe ʻikai ʻaupito ke fai ʻe ha Kalisitiane loto-tōnunga he ko e tauhi ʻaitoli ia: ko e fakatātā, ko e fuakava naʻe fai ʻi ha aleapau; ko hono fakamaama ʻa e ngaahi matapā ʻi he ngaahi kātoangá, mo e hā fua; ko e ngaahi ouau fakalotu Pangani kotoa; ko e ngaahi vaʻinga mo e sākisi; ko e ngāue ko hono akoʻi ʻa e ngaahi tohi fakamāmani [fakahīteni]; ko e ngāue fakakautaú; ngaahi lakanga fakapuleʻangá.”—Christianity and the Roman Government.
ʻIo, naʻe faingataʻa ke moʻui ʻi he māmani faka-Lomá kae ʻikai ke liʻaki ʻa e tui faka-Kalisitiané. ʻOku tohi ʻe he toko taha tohi Katolika mei Falanisē ko A. Hamman ʻo ne pehē: “Naʻe ʻikai ʻaupito malava ke fai ha meʻa pē ʻo ʻikai ke kau ki ai ha ʻotua. Naʻe fakahoko ʻe he tuʻunga ʻo e toko taha Kalisitiané ʻa e ngaahi palōpalema fakaʻaho kiate ia pē; naʻe ʻikai te ne kau ki he meʻa ʻa e fonuá fakalūkufua . . . Naʻá ne fehangahangai mo e ngaahi palōpalema naʻe toutou hoko ʻi ʻapi, ʻi he ngaahi halá, ʻi he māketí . . . ʻI he ʻalu ʻi he halá, tatau ai pē pe ko ha tangataʻifonua Loma ʻa e Kalisitiané pe ʻikai, naʻe fie maʻu ke ʻoua te ne tui ha meʻa ʻi hono ʻulú ʻi heʻene ofi ki ha temipale pe tamapua. Naʻe malava fēfē ke ʻoua te ne fai ia kae ʻikai fakatokangaʻi, ka naʻe malava fēfē ke ne talangofua ki ai ʻo ʻikai ke fai ia ko ha tōʻonga fakalotu? Kapau naʻe ʻi ai haʻane pisinisi pea naʻe fie maʻu kiate ia ke nō paʻanga, naʻe fie maʻu ke ne fai fuakava ʻi he hingoa ʻo e ngaahi ʻotuá. . . . Kapau naʻá ne tali ha lakanga fakapuleʻanga, naʻe pau ke ne fai ha feilaulau. Kapau naʻá ne kau ki he kau taú, naʻe malava fēfē ke ne fakaʻehiʻehi mei hono fai ʻa e fuakavá pea fakaʻehiʻehi mei he kau ʻi he ngāue fakaekautau?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Ko e Moʻui Fakaʻaho ʻi he Lotolotonga ʻo e Muʻaki Kau Kalisitiané, 95-197 T.S.).
Kau Tangataʻifonua Lelei, Ka Naʻe Lauʻikovi Loi Kinautolu
ʻOku fakafuofua ki he 60 pe 61 T.S., ʻi he ʻi Loma ʻa Paula ʻo tatali ki hono fakamāuʻi ia ʻe ʻEmipola Neló, naʻe pehē ʻe he kau takimuʻa Siú ʻo kau ki he muʻaki kau Kalisitiané: “Ko e meʻa ki he faʻahi ko ia, ko e meʻa pe ʻoku mau ʻilo ki ai, hono lauʻi ʻi he potu kotoa pē.” (Ngāue 28:22) ʻOku fakahā ʻe he fakamatala fakahisitōlia naʻe lauʻi ʻa e kau Kalisitiané—ka naʻe ʻikai totonu ʻa hono fai iá. ʻOku fakamatalaʻi ʻe E. W. Barnes ʻi heʻene tohi ko e The Rise of Christianity: “ʻI he muʻaki ngaahi tohi ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻoku fakahā naʻe ʻulungāanga lelei mo tauhi-lao ia. Naʻe loto ʻa hono kau memipá ke hoko ko e kau tangataʻifonua lelei mo e kakai mateaki. Naʻa nau fakamamaʻo mei he ngaahi tō nounou mo e ngaahi tōʻonga kovi ʻa e lotu fakapanganí. ʻI heʻenau moʻuí naʻa nau feinga ke nau hoko ko e kaungāʻapi fakamelino mo e kaumeʻa alafalalaʻanga. Naʻe akoʻi kinautolu ke nau moʻui fakamātoato mo ʻulungāanga mafamafatatau, ngāue mālohi mo moʻui maʻa. ʻI he lotolotonga ʻo e ngāue kākā mo e moʻui taʻe taaú, naʻa nau faitotonu mo lea totonu ʻo kapau naʻa nau nofo maʻu ki he ngaahi meʻa ʻoku nau fakamahuʻingaʻí. Naʻe māʻolunga ʻa ʻenau ngaahi tuʻunga ʻo kau ki he fehokotaki fakasinó: naʻe ʻapasiaʻi ʻa e haʻi ko e nofo malí pea naʻe maʻa ʻa e moʻui fakafāmilí. ʻI heʻenau maʻu ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei peheé, he ʻikai te nau hoko ko e kau tangataʻifonua fakatupu palōpalema. Ka naʻe fuoloa ʻa honau taʻe tokaʻi, lauʻi kovi loi, mo fehiʻanekinaʻi.”
Naʻe hangē tofu pē ko e ʻikai mahino ki he māmani ʻo e kuonga muʻá ʻa Sīsū, naʻe toe pehē pē ʻa e ʻikai mahino ki he māmaní ʻa e kau Kalisitiané pea ko ia ai, naʻa nau fehiʻa ki he kau Kalisitiané. Naʻe tukuakiʻi ʻa e kau Kalisitiané ʻo pehē ʻoku ʻikai te nau tui ki ha ʻotua koeʻuhi naʻa nau fakafisi ke fai ʻa e lotu ki he ʻemipolá mo e ngaahi ʻotua fakapanganí. Kapau naʻe hoko ha tuʻutāmaki, naʻe tukuakiʻi ʻa kinautolu ʻo pehē naʻa nau fakaʻitaʻi ʻa e ngaahi ʻotuá. Naʻe lau kinautolu ko e kakai naʻe ʻikai fie feohi mo e niʻihi kehé, ‘ko e kau fehiʻa ki he faʻahinga ʻo e tangatá,’ koeʻuhi naʻe ʻikai te nau ʻalu ʻo sio ki he ngaahi faiva taʻe taau pe ngaahi fakafiefia ko e fai tau ʻo aʻu ki he maté. Naʻe taukaveʻi ʻe he faʻahinga naʻe fakafili kiate kinautolú ʻo pehē ʻoku fakamovetevete ʻa e ngaahi fāmilí ʻe he “siasi fakamavahevahe” ko e lotu faka-Kalisitiané pea ko ia ai, ko e tuʻutāmaki ia ki he tuʻumaʻu fakasōsialé. Naʻe lave ʻa Tētuliane ki he ngaahi husepāniti fakapanganí ʻa ia naʻa nau saiʻia ange kinautolu ke fai tono ʻa honau ngaahi uaifí ʻi haʻanau hoko ko e kau Kalisitiane.
Naʻe fakaangaʻi ʻa e kau Kalisitiané koeʻuhi naʻa nau fakafepaki ki he fakatōtamá, ʻa ia naʻe fai lahi ʻi he taimi ko iá. Ka, naʻe tukuakiʻi ʻa kinautolu ʻe he faʻahinga naʻe fakafili ki he kau Kalisitiané ʻo pehē naʻa nau tāmateʻi ʻa e fānaú. Naʻe taukaveʻi naʻa nau inu ʻi heʻenau ngaahi fakatahá ʻa e toto ʻo e fānau naʻe feilaulauʻi. ʻI he taimi tatau pē, naʻe feinga ʻa e kau fakafili ki he kau Kalisitiané ke fakamālohiʻi kinautolu ke kai ʻa e sōsisi naʻe tuifio ai ʻa e totó, ʻi he ʻilo ko e meʻa ia naʻe taʻofi ʻe honau konisēnisí mei hono faí. Ko ia ai, naʻe fakafepakipaki pē ʻe he kau fakafepakí ʻa e meʻa pē naʻa nau tukuakiʻí.—Tētuliane, Apology, vahe 9.
Taʻe Tokaʻi ʻi he Tuʻunga ko e Siasi Fakamavahevahe Foʻou
Naʻe tohi ʻe he tangata tohi hisitōlia ko Kenneth Scott Latourette ʻo ne pehē: “Naʻe ʻi ai ha toe ngaahi tukuakiʻi naʻe ʻai ke manukiʻi ʻaki ʻa e lotu faka-Kalisitiané koeʻuhi ko ʻene toki tupu ki muí ni maí ʻa ia naʻe fakafaikehekeheʻi ai ia mei he motuʻa ʻo e ngaahi lotu kehé [ko e lotu faka-Siu mo e ngaahi lotu faka-Kalisi mo faka-Loma fakapanganí].” (A History of the Expansion of Christianity, Voliume 1, peesi 131) ʻI he senituli hono ua T.S., naʻe ui ʻe he tangata tohi-hisitōlia Loma ko Suetoniusé ʻa e lotu faka-Kalisitiané “ko e tui manavahē taʻe ʻuhinga ʻoku foʻou mo pauʻu.” Naʻe fakahā ʻe Tētuliane naʻa mo e hingoa ko e Kalisitiané naʻe fehiʻanekinaʻi pea ko e kau Kalisitiané ko e siasi fakamavahevahe naʻe ʻikai ke saiʻia ai. ʻI he lave ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa e kau maʻu mafai ʻi he ʻEmipaea Lomá ki he kau Kalisitiane ʻi he senituli hono uá, naʻe tohi ʻe Robert M. Grant: “Ko e anga ʻo e fakakaukau tefitó ko e lotu faka-Kalisitiané ko e lotu ʻoku ʻikai fie maʻu pea fakatupu-kovi nai.”—Early Christianity and Society.
Naʻe Tukuakiʻi ʻi he Fakaului Fakafili
ʻI he tohi ko e Les premiers siècles de l’Eglise (Ko e Muʻaki Ngaahi Senituli ʻo e Siasí), naʻe tohi ai ʻe Jean Bernardi, ko e palōfesa ʻi he ʻunivesiti ko Sorbonne, ʻo ne pehē: “[Ko e kau Kalisitiané] naʻe pau ke nau ʻalu ʻo lea ʻi he feituʻu kotoa pea ki he kakai kotoa. ʻI he ngaahi halá pea ʻi he ngaahi koló, ʻi he ngaahi malaʻe ʻi loto koló pea ʻi he ngaahi falé. Tatau ai pē pe ʻe tali lelei pe ʻikai ke tali lelei. Ki he masivá, pea ki he koloaʻiá ʻa ia naʻe moʻua ʻi heʻene ngaahi koloá. Ki he iiki pea mo e kau kōvana ʻi he ngaahi vahefonua faka-Lomá . . . Naʻe fie maʻu ke nau fononga ʻi he halá, heka vaka, pea ʻalu ki he ngataʻanga ʻo māmaní.”
Naʻa nau fai ʻa e meʻá ni? ʻOku hā mahino naʻa nau fai pehē. ʻOku fakahā ʻe he palōfesa ko Léon Homo naʻe ʻikai ke saiʻia ʻa e kakai toko lahi ki he muʻaki kau Kalisitiané tupu mei heʻenau “faivelenga ʻi he fakaului.” ʻOku fakahā ʻe palōfesa Latourette ʻo pehē neongo naʻe ʻikai ke kei faivelenga ʻa e kau Siú ʻi he fakaului ʻa e kakaí, ka “ko e kau Kalisitiané naʻa nau fakafili ʻi he fakauluí pea ko ia ai, naʻa nau langaʻi ʻa e ongoʻi fisiʻia.”
ʻI he senituli hono ua T.S., ko e toko taha filōsefa Loma ko Selisusé naʻá ne fakaangaʻi ʻa e ngaahi founga ngāue fakamalanga ʻa e kau Kalisitiané. Naʻá ne pehē ko e lotu Kalisitiané ko e meʻa ia ki he kau taʻe ako pea naʻe malava pē ke ne ‘fakalotoʻi ʻa e faha, kau hopoate, kau fefine mo e fānau iikí.’ Naʻá ne tukuakiʻi ʻa e kau Kalisitiané ki hono akoʻi “ʻa e kau tuingofua,” ʻo nau “tui pē taʻe ʻi ai ha fakakaukau lelei ki ai.” Naʻá ne taukaveʻi naʻa nau tala ki heʻenau kau ākonga foʻoú: “ʻOua te mou ʻeke ha ngaahi fehuʻi; mou tui pē.” Kae, fakatatau kia ʻOlikeni, naʻe fakahā ʻe Selisuse ko e moʻoni “naʻe ʻikai ko e kau taʻe ako mo e tuʻunga māʻulalo pē naʻe tataki kinautolu ʻe he tokāteline ʻa Sīsuú ke nau tali ʻEne lotú.”
ʻIkai ha Fehokotaki ʻi he Ngaahi Lotú
Naʻe toe fakaangaʻi ʻa e muʻaki kau Kalisitiané koeʻuhi naʻa nau pehē ʻoku nau maʻu ʻa e moʻoni ʻo kau ki he ʻOtua moʻoni pē ʻe taha. Naʻe ʻikai te nau tali ʻa e fehokotaki ʻi he ngaahi lotú. Naʻe tohi ʻe Latourette: “ʻI hono kehe mei he ngaahi lotu lahi taha ʻi he taimi ko ē, naʻa nau [ko e kau Kalisitiané] tuʻu fakafili ki he ngaahi lotu kehé. . . . ʻI hono kehe ʻaupito mei he kātakiʻi ha meʻa pē ʻa ia naʻe fakaʻilongaʻi ai ʻa e ngaahi lotu kehé, naʻa nau fakahā ʻoku nau maʻu ʻa e moʻoni ʻoku ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi.”
ʻI he 202 T.S., ko e ʻEmipola ko Sepitimiuse Sefeluse naʻá ne fai ha tuʻutuʻuni ʻo tapui ai ʻa e fai ʻe he kau Kalisitiané ʻa e fakaului. Kae kehe, naʻe ʻikai ke taʻofi kinautolu ʻe he meʻá ni mei heʻenau fai fakamoʻoni ʻo kau ki heʻenau tuí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Latourette ʻa e olá: “ʻI he fakafisi ʻa e muʻaki lotu Kalisitiané ke fakangaloku ʻa hono tuʻunga ʻo kau ki he ngaahi meʻa fakapangani he taimi ko iá pea mo e ngaahi tōʻonga fakasōsiale mo e angafai fakaeʻulungāanga lahi ʻo e taimi ko iá, naʻe fakatupulekina ai ʻe he lotu Kalisitiané ʻa e pipiki fakataha pea mo ha kautaha ʻa ia naʻe ʻai ia ʻo tuʻu fehangahangai ki he kakaí fakalūkufua. Ko e motuhi pē naʻe fie maʻu ke faí kae kau ki he lotu faka-Kalisitiané, naʻe maʻu mei ai ʻa e tui pau ʻa ia naʻe hoko ko e tupuʻanga ia ʻo e mālohi ke tauʻi ʻa e fakatangá pea maʻu ai mo e faivelenga ke fakaului ʻa e kakaí.”
Ko ia ai, ʻoku maʻalaʻala ʻa e fakamatala fakahisitōliá. ʻI he taimi lahi taha, lolotonga ʻa e feinga ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ke hoko ko e kau tangataʻifonua leleí pea ke nau nofo melino mo e kakai kotoa pē, naʻa nau fakafisi ke nau “ʻo māmani.” (Sione 15:19) Naʻa nau fakaʻapaʻapa ki he kau maʻu mafaí. Ka ʻi hono tapui kinautolu ʻe Sisa mei he ngāue malangá, naʻe ʻikai ha toe meʻa ke nau fai ka ko e hokohoko atu ʻa e malangá. Naʻa nau feinga ke nofo melino mo e kakai kotoa pē ka naʻa nau fakafisi ke fakangaloku ʻo kau ki he ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāangá pe ʻi he fekauʻaki mo e tauhi ʻaitoli fakapanganí. ʻI heʻenau fai ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa, naʻe taʻe tokaʻi, lauʻi kovi loi, fehiʻanekina, mo fakatangaʻi kinautolu, ʻo hangē tofu pē ko ia naʻe kikiteʻi ʻe Kalaisi ʻe hoko kiate kinautolú.—Sione 16:33.
Naʻe kei hokohoko atu ʻa ʻenau tuʻu ʻo mavahe mei he māmaní? Pe naʻe liliu ʻi he faai mai ʻa e taimí ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa e faʻahinga naʻa nau pehē ʻoku nau moʻuiʻaki ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻo kau ki he meʻá ni?
[Fakamatala ʻi he peesi 4]
“Naʻe fakahoko ʻe he tuʻunga ʻo e toko taha Kalisitiané ʻa e ngaahi palōpalema fakaʻaho kiate ia pē; naʻe ʻikai te ne kau ki he meʻa ʻa e fonuá fakalūkufua”
[Fakamatala ʻi he peesi 6]
“Naʻe [toe] . . . manukiʻi ʻa e lotu faka-Kalisitiané koeʻuhi ko ʻene toki tupu ki muí ni maí ʻa ia naʻe fakafaikehekeheʻi ai ia mei he motuʻa ʻo e ngaahi lotu kehé”
[Fakatātā ʻi he peesi 3]
Naʻe tukuakiʻi ʻa e kau Kalisitiané ʻo pehē ʻoku ʻikai te nau tui ki ha ʻotua koeʻuhi naʻa nau fakafisi ke fai ʻa e lotu ki he ʻemipola Lomá mo e ngaahi ʻotua fakapanganí
[Maʻuʻanga ʻo e Tā]
Museo della Civiltà Romana, Roma
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Naʻe ʻiloa ʻa e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí ko e kau malanga faivelenga ʻo e pōpoaki ʻo kau ki he Puleʻangá
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 2]
Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.