Ko ha Tohi Maʻá e Kakai Kotoa Pē
“ʻOku ʻikai ke filifilimanako ʻa e ʻOtua: ka neongo pē ko e fēʻia ʻa e kakai, ka ʻilonga ʻa ia ʻoku ʻapasia kiate ia, pea ngāue fai ki he totonu, ʻoku ngofua ke ne aʻu mai kiate ia.”—NGĀUE 10:34, 35.
1. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa ha palōfesa ʻe taha ʻi hono ʻeke ange pe ko e hā ʻa ʻene fakakaukau fekauʻaki mo e Tohitapú, pea ko e hā naʻá ne fili ke ne faí?
KO E palōfesa naʻe ʻi ʻapi ʻi ha efiafi Sāpate, ʻikai te ne ʻamanekina ha kau ʻaʻahi. Ka ʻi he taimi naʻe uiui atu ai ha taha ʻo hotau ngaahi tuofāfine Kalisitiané ʻi hono matapaá, naʻá ne fanongo. Naʻe lea ʻa e tuofefiné ʻo fekauʻaki mo e ʻulí pea mo e kahaʻu ʻo e foʻi māmaní—ko e ongo tuʻunga-lea naʻe fakamānako kiate ia. Kae kehe, ʻi heʻene fakahoko atu ʻa e Tohitapú ki he fetalanoaʻakí, naʻá ne hā ngali tālafili. Ko ia, naʻe ʻeke ange ʻe he tuofefiné kiate ia pe ko e hā ʻa ʻene fakakaukau fekauʻaki mo e Tohitapú.
“Ko ha tohi lelei ia naʻe hiki ʻe he kau tangata poto,” ko ʻene talí ia, “ka ʻoku ʻikai totonu ke fai ha fuʻu fakakaukau fakamātoato ia ki he Tohitapú.”
“Kuó ke ʻosi lau koā ʻa e Tohitapú?” ko e fehuʻi ia ʻa e tuofefiné.
ʻI he ʻohovale, naʻe tala moʻoni ai ʻe he palōfesá naʻe teʻeki ai.
Naʻá ne ʻeke ange leva: “Anga-fēfē malava ke ke leaʻaki ha fakahalaʻi mālohi pehē fekauʻaki mo ha tohi kuo teʻeki ai ʻaupito ke ke lau?”
Ko ha poini ia naʻe maʻu ʻe hotau tuofefiné. Naʻe fili ʻa e palōfesá ke ne fai hano sivisiviʻi ʻo e Tohitapú pea fai leva ha fakakaukau fekauʻaki mo ia.
2, 3. Ko e hā ko ha tohi ai pē ke tāpuni ʻa e Tohitapú ia ki he kakai tokolahi, pea ko e hā ʻa e pole ʻoku ʻomai ʻe he meʻá ni kiate kitautolú?
2 ʻOku ʻikai ko e palōfesá pē. Kuo ʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau pau ʻa e kakai tokolahi ʻo fekauʻaki mo e Tohitapú neongo kuo teʻeki ai ʻaupito ke nau lau fakafoʻituitui ia. ʻOku nau maʻu nai ha Tohitapu. ʻOku aʻu nai ʻo nau lāuʻilo ki hono mahuʻinga fakaefaʻutohí pe fakahisitōliá. Ka ki he tokolahi, ko ha tohi ia ke tāpuniʻi pē. ‘ʻOku ʻikai ke ʻi ai haku taimi ke u lau ai ʻa e Tohitapú,’ ko e lau ia ʻa e niʻihi. ʻOku fifili ʻa e niʻihi, ‘ʻE lava fēfē ke kaunga ki heʻeku moʻuí ha tohi ʻo e kuonga muʻá?’ ʻOku ʻomai kiate kitautolu ʻe he ngaahi fakakaukau peheé ha pole moʻoni. ʻOku tui mālohi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e Tohitapú “ne fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki ki he akonaki.” (2 Timote 3:16, 17) Ko ia, ʻe lava fēfē ke tau fakalotoʻi ʻa e kakaí ʻo pehē ʻoku tatau ai pē pe ko e hā ʻa e matakali ʻoku nau kau ki aí, fonua, pe ʻātakai fakaefaʻahinga, ʻoku totonu ke nau vakaiʻi ʻa e Tohitapú?
3 Tau lāulea ange ki he ngaahi ʻuhinga ʻe niʻihi ʻoku taau ai ke vakaiʻi ʻa e Tohitapú. ʻE lava ʻe he lāulea peheé ʻo teuʻi kitautolu ke tau fakaʻuhinga mo e faʻahinga ko ia ʻoku tau fetaulaki ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú, ʻo fakalotoʻi nai kinautolu ʻo pehē ʻoku totonu ke nau fakakaukau ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú. ʻI he taimi tatau pē, ʻoku totonu ke hanga ʻe he fakamanatú ni ʻo ʻai ke mālohi ʻetau tui ko e Tohitapú, ʻoku moʻoni, ʻa e meʻa ʻoku taukaveʻi ki ai iá—“ko e folofola ʻa e ʻOtua.”—Hepelu 4:12.
Ko e Tohi Tufaki Lahi Taha ʻi he Māmaní
4. Ko e hā ʻoku lava ai ke pehē ko e Tohitapú ko e tohi tufaki lahi taha ia ʻi māmaní?
4 ʻUluakí, ʻoku taau ke fai ha fakakaukau ki he Tohitapú koeʻuhi he ko ia ʻa e tohi kuo mafola lahi taha mo liliu-lea lahi taha ʻi he kotoa ʻo e hisitōlia ʻo e tangatá. Laka hake ʻi he taʻu ʻe 500 kuo maliu atú, naʻe paaki mai ai ʻa e ʻuluaki pulusí mei he mataʻitaipe fengaʻunuʻaki holo ʻa e mīsini paaki ʻa Johannes Gutenberg. Talu mei ai, ʻoku fakafuofua ki he ngaahi Tohitapu ʻe fā piliona, kakato pe fakakonga, kuo pulusi mai. ʻI he aʻu mai ki he 1996 kuo liliu-lea ai ʻa e Tohitapú kakato pe konga ʻo ia ki he ngaahi lea fakafonua mo e fakafeituʻu ʻe 2,167.a ʻOku laka hake he peseti ʻe 90 ʻo e fāmili ʻo e tangatá kuo nau maʻu ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi ha konga ʻo e Tohitapú ʻi heʻenau lea fakafonuá tonu. ʻOku ʻikai ha toe tohi kehe—fakalotu pe ha tohi pē—ʻe aʻu ʻo ofiofi hake ki ai!
5. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ʻamanekina ʻe ala maʻu ʻa e Tohitapú ʻe he kakai kotoa ʻo e māmaní?
5 ʻOku ʻikai ke hanga ʻe he ngaahi fiká pē ʻo fakamoʻoniʻi mai ko e Tohitapú ko e Folofola ʻa e ʻOtuá. Kae kehe, ʻoku totonu ke tau ʻamanaki papau atu ki ha fakamatala tohinima ʻoku fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá ke ala maʻu ʻe he kakai ʻi he māmaní. He ʻoku ʻosi angé, ʻoku tala mai ʻe he Tohitapú tonu kiate kitautolu “ʻoku ʻikai ke filifilimanako ʻa e ʻOtua: ka neongo pē ko e fēʻia ʻa e kakai, ka ʻilonga ʻa ia ʻoku ʻapasia kiate ia, pea ngāue fai ki he totonu, ʻoku ngofua ke ne aʻu mai kiate ia.” (Ngāue 10:34, 35) ʻI he ʻikai hangē ko ha tohi kehe, kuo kolosi ʻa e Tohitapú ia ʻi he ngaahi fakangatangataʻanga fakafonuá pea kuó ne ikuʻi ʻa e ngaahi ʻā vahevahe fakaematakalí mo e fakaefaʻahingá. Ko e moʻoni, ko e Tohitapú ko ha tohi maʻá e kakai kotoa pē!
Ko ha Lēkooti Makehe ʻo e Fakatolongá
6, 7. Ko e hā ʻoku ʻikai fakaʻohovale ai ʻa e ʻikai ha ngaahi muʻaki tatau tohinima ʻo e Tohitapú ʻe ʻiloa ʻoku kei ʻi aí, pea ko e hā ʻa e fehuʻi ʻoku langaʻi hake aí?
6 ʻOku toe ʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻe taha ʻoku taau ai ke sivisiviʻi ʻa e Tohitapú. Kuó ne hao mai fakatouʻosi ʻi he ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga fakaenatula mo e fakaetangata. Ko e lēkooti fekauʻaki mo e anga ʻo hono fakatolonga mai ia neongo ʻa e ngaahi faingataʻa fakalilifú ʻoku makehe moʻoni ai ia ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi tohi ʻi he kuonga muʻá.
7 ʻOku hā mahino naʻe lēkooti ʻe he kau hiki Tohitapú ʻa ʻenau ngaahi leá ʻaki ʻa e vaitohi ʻi he papailá (naʻe ngaohi mei he ʻakau ʻi ʻIsipite ko hono hingoá pē ia) pea mo e kiliʻimanu (naʻe ngaohi mei he kili ʻo e fanga manú).b (Siope 8:11) Kae kehe, ko e ngaahi naunau faitohi ko iá, naʻe ʻi ai honau ngaahi fili fakaenatula. ʻOku fakamatala ʻa e poto mataotao ko Oscar Paret: “Fakatouʻosi ʻa e ongo meʻa faiʻangatohi ko ʻení ʻokú na ʻi he tuʻunga tatau pē ʻo mātuʻaki fakatuʻutāmaki ki ai ʻa e hauhau ʻa e ʻeá, tuhituhí, mo e ngaahi ʻuanga kehekehe. ʻOku tau ʻilo mei hono hokosia fakaʻahó ʻa e mātuʻaki faingofua ki he pepá, pea naʻa mo e leta mālohí, ke fakaʻau ke taʻeʻaonga ʻi heʻene tau ki he ʻeá pe ko ʻene ʻi ha loki ʻoku hauhau.” Ko ia ai, ʻoku ʻikai fakaʻohovale ʻa e ʻikai ke kei ʻi ai ʻa e ngaahi muʻaki tataú; kuo fuoloa nai ʻenau movetevete atu. Ka ʻo kapau ko e ngaahi muʻaki tataú ē naʻe foʻi ʻi hono ngaahi fili fakaenatulá, naʻe anga-fēfē ʻa e hao mai ʻa e Tohitapú?
8. ʻI he laui senituli, naʻe anga-fēfē ʻa hono fakatolonga mai ai ʻa e ngaahi tatau tohinima ʻo e Tohitapú?
8 ʻI he hili pē ʻa hono tohi ʻo e muʻaki ngaahi tataú, naʻe kamata leva hono tokonaki ha ngaahi tatau tohinima. Ko hono moʻoní, ko hono hiki tatau ʻa e Laó mo e ngaahi konga kehe ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú naʻe hoko ia ko ha ngāue ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá. Ko e fakatātaá, ko e taulaʻeiki ko ʻĒselá, ʻoku fakamatalaʻi “ko e sikalaipe poto ʻi he Lao ʻa Mosese.” (Esela 7:6, 11; fakafehoanaki mo Sāme 45:1.) Ka naʻe toe maumaungofua mo e ngaahi tatau naʻe hikí; ʻo faai mai ai pē ʻo pau ke toe fetongi ʻaki ʻa e ngaahi tatau tohinima kehe naʻe kei maʻú. Naʻe hokohoko mai he laui senituli ʻa e ngāue ko ʻeni ʻo hono hiki ʻa e ngaahi tataú. Koeʻuhi ʻoku ʻikai ke haohaoa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe hanga ʻe he ngaahi hala ʻa e kau hiki-tataú ʻo liliu moʻoni ʻa e fakamatala ʻa e Tohitapú? ʻOku pehē ʻe he fakamoʻoni lahi fau ʻoku ʻikai!
9. ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakatātaaʻi ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e kau Masoletí ʻa e tokanga lahi ʻaupito pea mo e tonu ʻa e kau hiki-tatau ʻo e Tohitapú?
9 Naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi he poto ʻaupito ʻa e kau hiki-tataú ka naʻa nau toe tokaʻi loloto ʻa e ngaahi lea naʻa nau hikí. Ko e foʻi lea faka-Hepelū ki he “tokotaha hiki-tataú” ʻoku lave ki he lau ʻa e lahí pea mo e lēkōtí. Ke fakatātaaʻi ʻa e tokanga lahi mo e tonu ʻa e kau hiki-tataú, fakakaukau atu ki he kau Masoleti, ko e kau hiki-tatau ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻa ia naʻa nau moʻui ʻi he vahaʻa ʻo e senituli hono onó mo hono hongofulu T.S. Fakatatau ki he poto mataotao ko Thomas Hartwell Horne, ʻoku nau fakalau “tā tuʻo lahi ʻa e foʻi motuʻaʻilea [faka-Hepelū] taki taha ʻoku hā ʻi he kotoa ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú.” Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá! Ke fakaʻehiʻehi mei hano liʻaki naʻa mo ha foʻi mataʻitohi ʻe taha, ko e kau hiki-tatau mateakí ni naʻa nau lau fakalautelau ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi foʻi lea naʻa nau hikí ka naʻe toe pehē foki ki he ngaahi foʻi mataʻitohí. He, fakatatau ki he lau ʻa e poto mataotao ʻe taha, naʻa nau hanganaki lēkooti ʻa e foʻi mataʻitohi tāutaha ʻe 815,140 ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú! ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he feinga tōtōivi peheé ha tuʻu māʻolunga ʻo e tonú.
10. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni mālohi ko e ngaahi konga tohi faka-Hepeluú mo e faka-Kalisí ʻa ia ʻoku makatuʻunga ai ʻa e ngaahi liliu ʻi onopōní ʻokú ne fakahaaʻi tonu ʻa e ngaahi foʻi lea ʻa e muʻaki kau hiki-tohí?
10 Ko hono moʻoní, ʻoku ʻi ai ha fakamoʻoni mālohi ko e ngaahi konga tohi Faka-Hepelū mo e Faka-Kalisi ʻa ia ʻoku fakatuʻunga ai ʻa e ngaahi liliu-lea ʻi onopōní ʻoku hā mei ai ʻa e maʻumaʻuluta fakaofo ʻa e ngaahi lea ʻa e muʻaki kau hiki-tohí. Ko e fakamoʻoní ko e ngaahi tatau tohinima ʻe laui afe ʻo e ngaahi maniusikilipi Tohitapú—ʻoku fakafuofua ki he fakakātoa pe ngaahi konga ʻe 6,000 ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú pea 5,000 nai ʻa e Ngaahi Konga Tohitapu ʻi he faka-Kalisí—kuo aʻu mai ki hotau ʻahó ni. Ko hano ʻanalaiso fakalelei ʻo fakahoa ʻa e ngaahi maniusikilipi ʻoku ʻi ai ní kuo fakaivia ai ʻa e kau poto mataotao fakaehikitohí ke nau ʻiloʻi ha ngaahi fehālaaki ʻa e kau hiki-tataú pea fakapapauʻi ʻa e muʻaki tohí. ʻI he fakamatala ki he konga tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, naʻe pehē ai ʻe he poto mataotao ko William H. Green: “ʻOku lava noa pē ke pehē nai ʻoku ʻikai ha toe tohi ʻo e kuonga muʻá kuo fakahoko mātuʻaki tonu pehē mai.” Ko e falala meimei tatau pē ʻoku lava ke fai ki he konga tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané.
11. ʻI he fakamaama ʻa e 1 Pita 1:24, 25, ko e hā kuo hao mai ai ʻa e Tohitapú ki hotau taimí?
11 He mei mole ngofua ē ko e Tohitapú ka ne taʻeʻoua ʻa e ngaahi tatau tohinima ko ia naʻe fetongiʻaki ʻa e ngaahi muʻaki tataú, mo ʻenau pōpoaki mahuʻingá! ʻOku taha pē ʻa e ʻuhinga ki heʻene hao maí—ko Sihova ʻa e Tokotaha-Fakatolonga mo e Tokotaha-Maluʻi ʻo ʻene Folofolá. Hangē pē ko ia ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú tonu, ʻi he 1 Pita 1:24, 25: “ʻOku hange ko e mohuku ʻa e kakano kotoa pe, pea ko hono nāunau kotoa ʻoku hange ko e fisiʻi mohuku. Kuo mae ʻa e mohuku, pea ngangana hono fisi; ka ko e folofola ʻa e ʻEiki ʻoku tolonga ʻo taʻengata.”
Ki he Ngaahi Lea Moʻui ʻa e Tangatá
12. Tānaki atu ki hono toe hiki ʻi he laui senitulí, ko e toe hā ʻa e faingataʻa naʻe fehangahangai mo e Tohitapú?
12 Ko ha pole ia ʻa e hao mai ʻi he laui senituli ʻa hono toe hikí, ka naʻe toe fehangahangai ʻa e Tohitapú mo ha toe faingataʻa ʻe taha—ko hono liliu-lea ki he ngaahi lea ʻi he vahaʻa taimi tatau pē. Kuo pau ke leaʻaki ʻa e Tohitapú ʻi he lea ʻa e kakaí koeʻuhi ke aʻu ki honau lotó. Kae kehe, ko hono liliu-lea ʻo e Tohitapú—ʻi hono ngaahi vahe lahi hake ʻi he 1,100 mo e ngaahi veesi ʻe 31,000—ʻoku ʻikai ko ha ngāue faingofua. Ka neongo ia, ʻi ha laui senituli, ne fuesia fiefia ai ʻe he kau liliu-lea mateakí ʻa e faingataʻa ko iá, ʻo fehangahangai he taimi lahi mo e ngaahi faingataʻaʻiaʻanga naʻe hā ngali taʻealalavaʻi.
13, 14. (a) Ko e hā ʻa e pole naʻe fehangahangai mo e tokotaha liliu Tohitapu ko Robert Moffat ʻi ʻAfilika ʻi he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 19? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e kakai lea faka-Suaná ʻi he taimi naʻe ala maʻu ai ʻa e Kōsipeli ʻa Luké ʻi heʻenau leá?
13 Ko e fakatātaá, fakakaukau atu ki he taimi naʻe hoko mai ai ke liliu-lea ʻa e Tohitapú ki he ngaahi lea ʻo ʻAfiliká. ʻI he taʻu 1800, naʻe lea pē nai ʻe hongofulu mā ua ʻi ʻAfilika kātoa. Naʻe ʻikai ke ʻi ai ha founga tohinima ia ʻa e ngaahi lea ʻe laui teau kehe naʻe leaʻakí. Naʻe hoko ʻeni ko ha pole naʻe fehangahangai mo e tokotaha liliu-lea Tohitapu ko Robert Moffat. ʻI he 1821, ʻi hono taʻu 25, naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe Moffat ha fononga ʻi he lotolotonga ʻo e kakai lea faka-Suana ʻo e tafaʻaki fakatonga ʻo ʻAfiliká. Ke ako ki heʻenau lea taʻetohinimá, naʻá ne feohi mo e kakaí. Naʻe kītaki ʻa Moffat pea naʻe faifai pē ʻo ne poto lelei ʻi he leá, ʻo fakatupu ha founga tohinima ʻo ia, taʻekau ai ha tokoni ʻa ha ngaahi tohi talateu ki ai pe ko ha ngaahi tikisinali, peá ne akoʻi ʻa e kau Suana ʻe niʻihi ke lau ʻa e tohi ko iá. ʻI he 1829, hili ʻa e ngāue ʻi he lotolotonga ʻo e kau Suaná ʻi he taʻu ʻe valu, naʻe ʻosi ai ʻene liliu-lea ʻa e Kōsipeli ʻa Luké. Naʻá ne toki pehē ai: “Kuó u ʻilo ʻa e faʻahinga tāutaha kuo nau haʻu he maile ʻe laui teau ke maʻu ʻa e ngaahi tatau ʻo St. Luke. . . . Kuó u sio kiate kinautolu kuo nau maʻu ʻa e ngaahi konga ʻo St. Luké, ʻo nau tangi ki ai pea kuku mai ia ki honau fatafatá, pea tō loʻimata ʻi he fakamālōʻia, ʻo aʻu pē ki heʻeku toki pehē atu ʻo laka hake he tuʻo tahá, ‘Te mou maumauʻi hoʻomou ngaahi tohí ʻaki homou loʻimatá.’” Naʻe toe fakamatala ʻa Moffat fekauʻaki mo ha tangata ʻAfilika naʻá ne sio ki ha kakai ʻoku nau lau ʻa e Kōsipeli ʻa Luké peá ne ʻeke ange kiate kinautolu pe ko e hā ʻoku nau maʻú. “Ko e folofola ʻa e ʻOtuá,” ko ʻenau talí ia. “ʻOku lava ia ʻo lea?” ko e fehuʻi ia ʻa e tangatá. “ʻIo,” ko ʻenau talí mai ia, “ʻoku lea ia ki he lotó.”
14 Naʻe hanga ʻe he kau liliu-lea mateaki hangē ko Moffat ʻo ʻoange ki he kau ʻAfilika tokolahi ʻa honau fuofua faingamālie ke fetuʻutaki ʻi he tohinimá. Ka naʻe ʻoange ʻe he kau liliu-leá ki he kakai ʻAfiliká ha meʻaʻofa naʻe toe mahuʻinga ange ia—ko e Tohitapú ʻi heʻenau leá tonu. ʻIkai ko ia pē, naʻe fakahoko atu ʻe Moffat ʻa e huafa fakaʻotuá ki he kau Suaná, pea naʻá ne ngāueʻaki ʻa e huafa ko iá ʻi he kotoa ʻo ʻene liliu-leá.c Ko ia, naʻe lave ʻa e kau Suaná ki he Tohitapú “ko e ngutu ʻo Sihova.”—Sāme 83:18.
15. Ko e hā ʻoku mātuʻaki moʻui ʻaupito ai ʻa e Tohitapú he ʻaho ní?
15 Ko e kau liliu-lea kehe ʻi he ngaahi tapa kehekehe ʻo e māmaní naʻa nau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻaʻiaʻanga meimei tatau. Naʻe aʻu ʻo ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e moʻui ʻa e niʻihi kae liliu-lea ʻa e Tohitapú. Fakakaukau ange ki he meʻá ni: Kapau naʻe kei nofo pē ʻa e Tohitapú ʻi he faka-Hepelū mo e faka-Kalisi ʻo e kuonga muʻá, mahalo ne mei fuoloa ʻene “mate” atu ʻaʻana, he ko e ngaahi lea ia ko iá naʻe faai mai pē ʻa e taimí ia mo ʻene mātangalo atu ʻe he fuʻu tokolahi pea naʻe ʻikai ʻaupito ke toe ʻiloa ia ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻo e māmaní. Ka, ʻoku moʻui ʻaupito ʻa e Tohitapú koeʻuhi, ʻi he ʻikai hangē ko ha toe tohi kehe, ʻoku lava ke ne “lea” ki he kakai ʻi māmani kātoa ʻi heʻenau leá tonu. Ko hono olá, ko ʻene pōpoakí ʻoku kei “ngāue ai pē [ki heʻene] kau tuí.” (1 Tesalonaika 2:13) ʻOku fakalea ʻe he The Jerusalem Bible ʻa e ngaahi leá ni ʻo pehē: “ʻOku kei hoko ia ko ha mafai moʻui ʻi he lotolotonga ʻo kimoutolu ʻoku tui ki aí.”
Taau ke Falala Ki Ai
16, 17. (a) Ke alafalalaʻanga ʻa e Tohitapú, ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku totonu ke ʻi aí? (e) ʻOmai ha faʻifaʻitakiʻanga ʻe taha ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e lea hangatonu ʻa e tokotaha tohi Tohitapu ko Mōsesé.
16 ‘ʻOku lava ke falala moʻoni ki he Tohitapú?’ ko e fifili ia ʻa e niʻihi. ‘ʻOku lave ia ki ha kakai naʻe moʻui moʻoni, ngaahi feituʻu naʻe ʻi ai moʻoni, mo e ngaahi meʻa naʻe hoko moʻoni?’ Kapau ko e ʻuhingá ke tau falala ki ai, ʻoku totonu ke ʻi ai ha fakamoʻoni naʻe hiki ia ʻe ha kau hiki-tohi tokanga mo faitotonu. ʻOku ʻomai ai kitautolu ʻe he meʻá ni ki he toe ʻuhinga ʻe taha ke vakaiʻi ai ʻa e Tohitapú: ʻOku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni fefeka ʻoku tonu ia mo falalaʻanga.
17 Ko e kau hiki-tohi faitotonú te nau lēkooti ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi lavameʻá ka ʻe toe pehē foki ki he ngaahi tōnounoú, ʻo ʻikai ko e ngaahi mālohí pē ka ʻe toe pehē foki ki he ngaahi vaivaí. Naʻe fakahaaʻi ʻe he kau tohi Tohitapú ʻa e lea totonu fakaongoʻimālohi pehē. Ko e fakatātaá, fakakaukau atu ki he lea totonu ʻa Mōsesé. ʻOku ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻa naʻá ne līpooti hangatonú ʻa ʻene ʻikai poto he leá, ʻa ia naʻá ne fakakaukau ai naʻe ʻikai te ne feʻunga ke hoko ko ha taki ʻo ʻIsileli (Ekisoto 4:10); ko e laka hala mamafa naʻá ne fai ʻo taʻofi ai ʻene hū ki he Fonua ʻo e Talaʻofá (Nomipa 20:9-12; 27:12-14); ko e afe kehe ʻa hono tokoua, ko ʻĒlone, ʻa ia naʻá ne ngāue fakataha mo e kau ʻIsileli angatuʻú ʻi hono ngaohi ha ʻīmisi fakatātā ʻo ha kaafi koula (Ekisoto 32:1-6); ko e angatuʻu ʻa hono tuofefine, ko Meliame, pea tauteaʻi māʻulalo ai iá (Nomipa 12:1-3, 10); ko e anga-fakalielia ʻa e ongo tama naʻá ne foha ʻakí ko Nātapi mo ʻĀpiu (Livitiko 10:1, 2); ko e toutou lāunga mo hanu ʻa e kakai tonu ʻa e ʻOtuá. (Ekisoto 14:11, 12; Nomipa 14:1-10) ʻIkai ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakamatala hangatonu, fakahāhā peheé ha tokanga moʻoni ki he moʻoní? Koeʻuhi naʻe loto-lelei pē ʻa e kau tohi Tohitapú ke līpooti ʻa e fakamatala taʻefakafiemālie fekauʻaki mo e faʻahinga naʻa nau ʻofa aí, ko honau kakaí, pea naʻa mo kinautolu tonu, ʻikai ʻoku ʻuhinga lelei ke falala ki heʻenau ngaahi tohí?
18. Ko e hā ʻokú ne fakapapauʻi ʻoku falalaʻanga ʻa e ngaahi tohi ʻa e kau tangata tohi Tohitapú?
18 Ko e huʻufataha ʻa e kau tangata tohi ʻo e Tohitapú ʻoku toe fakapapauʻi ai ʻa e falalaʻanga ʻo ʻenau ngaahi tohí. Ko ha meʻa fakaofo moʻoni ia ki ha kau tangata ʻe toko 40 naʻa nau fai ʻa e tohí ʻi ha vahaʻa taimi ko e taʻu nai ʻe 1,600 ʻo feongoongoi, naʻa mo e taimi ʻoku hoko mai ai ki he fanga kiʻi fakaikiiki ʻoku ʻikai loko mahuʻingá. Kae kehe, ʻoku ʻikai ke mātuʻaki fokotuʻutuʻu fakalelei ʻa e feongoongoi ko ení ke langaʻi ai ha ngaahi huʻuhuʻu ki hano faʻufaʻu fakafufū kākā ʻa e taumuʻa ko iá. ʻI hono kehe ʻaupitó, ʻoku hā mahino ʻa e ʻikai ha faʻufaʻu ki ha feongoongoí ʻi he ngaahi fakaikiiki kehekehe; ʻoku faʻa hā mahino pē ʻa e fenāpasi ʻa e feongoongoí.
19. ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakahaaʻi ʻe he ngaahi fakamatala Kōsipeli ʻo hono puke fakapōpula ʻo Sīsuú ʻa e feongoongoi ʻa ia ʻoku hā mahino naʻe ʻikai faʻufaʻu ke pehē?
19 Ke fakatātaaʻi, fakakaukau atu ki he meʻa naʻe hoko ʻi he pō naʻe puke fakapōpula ai ʻa Sīsuú. ʻOku lēkooti ʻe he kau tohi Kōsipeli kotoa ʻe toko faá ʻo pehē ko e tokotaha ʻo e kau ākongá naʻá ne unuhi hake ha heletā ʻo ne taaʻi ʻaki ʻa e tamaioʻeiki ʻa e taulaʻeiki lahí, ʻo motu ai ʻa e telinga ʻo e tangatá. Kae kehe, ko Luke pē ʻokú ne tala mai ko Sīsuú naʻe “ala ki he lauʻi telinga, ʻo ne fakamoʻui ia.” (Luke 22:51) Ka ʻikai ko e meʻa ia te tau ʻamanekina mei ha tokotaha tohi ʻa ia naʻe ʻiloa ʻi he tuʻunga “ko siʻi faitoʻo”? (Kolose 4:14) ʻOku tala mai ʻe he fakamatala ʻa Sioné naʻe ʻi ai kotoa ʻa e kau ākongá, ko e tokotaha naʻá ne unuhi hake ʻa e heletaá ko Pita—ko ha moʻoniʻi meʻa ʻoku ʻikai ke fakaʻohovale ʻi he vakai atu ki he hehema ʻa Pita ke loto-ʻoho mo anga-ʻaʻafú. (Sione 18:10; fakafehoanaki mo Mātiu 16:22, 23 mo e Sione 21:7, 8.) ʻOku toe līpooti ʻe Sione ha fakaikiiki ʻoku ʻikai nai ke loko fiemaʻu: “Ko e hingoa ʻo e tamaioʻeiki ko Malikusi.” Ko e hā ʻoku ʻomai tokotaha ai pē ʻe Sione ia ʻa e hingoa ʻo e tangatá? Ko e fakamatalá ʻoku ʻomai ʻe ha moʻoniʻi meʻa ʻikai loko mahuʻinga ʻoku fakahaaʻi fāinoa pē ʻi he fakamatala ʻa Sioné—ko Sioné “nae ilo e he taulaeiki lahi.” Naʻe toe ʻiloʻi foki ia ʻe he fale ʻo e taulaʻeiki lahí; naʻe maheni ʻa e kau sevānití mo ia, pea naʻá ne maheni mo kinautolu.d (Sione 18:10, 15, 16, PM) Ko ia, ʻoku fakaenatula pē ʻa e totonu ke lave ʻa Sione ki he hingoa ʻo e tangata laveá, neongo ʻoku ʻikai pehē ʻa e kau tohi Kōsipeli kehé ia, ʻa ia ʻoku hā mahino naʻe sola ʻa e tangatá ia kiate kinautolu. ʻOku fakaofo ʻa e feongoongoi ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi fakaikiikí ni, ka ʻoku hā mahino naʻe ʻikai faʻufaʻu ke pehē. ʻOku lahi ʻa e ngaahi fakatātā meimei tatau pehē ʻi he kotoa ʻo e Tohitapú.
20. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke ʻilo ʻe he kakai loto-faitotonú ʻo fekauʻaki mo e Tohitapú?
20 Ko ia, ʻe lava ke tau falala ki he Tohitapú? ʻAupito! Ko e lea hangatonu ʻa e kau tohi Tohitapú pea mo e huʻufataha ʻi loto ʻa e Tohitapú ʻokú ne fakahaaʻi ai ʻa e moʻoní. ʻOku fiemaʻu ki he kakai loto-faitotonú ke nau ʻilo ʻoku malava ke nau falala ki he Tohitapú, he ko e Folofola fakamānavaʻi ia ʻa “Sihova, ʻa e ʻOtua Moʻoniā.” (Sāme 31:5) ʻOku toe ʻi ai ʻa e ngaahi ʻuhinga ki he ʻuhinga ʻoku pehē ai ko e Tohitapú ko ha tohi maʻá e kakai kotoa peé, ʻo hangē ko ia ʻe lāulea ki ai ʻi he kupu hono hoko maí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Fakatuʻunga ʻi he ngaahi fika naʻe pulusi ʻe he Ngaahi Sōsaieti Tohitapu Fakatahatahá.
b ʻI he lolotonga ʻa hono fakahū pōpula hono ua ia ʻi Lomá, naʻe kole ʻa Paula kia Tīmote ke ne ʻomai ʻa e “ngaahi tohi, kaeʻumaʻā ʻa e ngaahi tohi kiliʻimanu.” (2 Timote 4:13) ʻOku mahalo naʻe kole ʻa Paula ki he ngaahi konga ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú koeʻuhi ke ne ako kinautolu he lolotonga ʻa ʻene ʻi pilīsoné. Ko e kupuʻi lea “kaeʻumaʻā ʻa e ngaahi tohi kiliʻimanu” ʻokú ne fakahaaʻi nai naʻe kau ki ai fakatouʻosi ʻa e ngaahi takainga tohi ʻo e papailá mo e ngaahi takainga tohi ʻo e kiliʻimanú.
c ʻI he 1838, naʻe fakakakato ai ʻe Moffat ha liliu-lea ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻAki ʻa e tokoni ʻa ha kaungāngāue, naʻe ʻosi ai ʻa ʻene liliu ʻa e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻi he 1857.
d Ko e maheni ʻa Sione mo e taulaʻeiki lahí pea mo hono falé ʻoku toe fakahaaʻi ia ʻi he konga ki mui ʻi he fakamatalá. ʻI he taimi naʻe tukuakiʻi ai ʻe ha taha ʻo e kau tamaioʻeiki ʻa e taulaʻeiki lahí ʻa Pita ʻo pehē ko e taha ia ʻo e kau ākonga ʻa Sīsuú, ʻoku fakamatala ʻe Sione ʻo pehē ko e tamaioʻeiki ko ʻení “ko e toko taha naʻe kāinga mo e tangata ne tuʻusi hono telinga ʻe Pita.”—Sione 18:26.
Ko e Hā Haʻo Tali?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ʻamanekina ko e Tohitapú ko e tohi ia ʻoku ala maʻu lahi taha ʻi he māmaní?
◻ Ko e hā ʻa e fakamoʻoni kuo fakatolonga moʻoni mai ʻa e Tohitapú?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi faingataʻa naʻe fehangahangai mo e faʻahinga naʻa nau liliu lea ʻa e Tohitapú?
◻ Ko e hā ʻokú ne fakapapauʻi ʻoku alafalalaʻanga ʻa e ngaahi hiki ʻo e Tohitapú?