Luke—Ko ha Kaungāngāue ʻOfeina
KO E taʻú ko e 65 T.S. Ko e feituʻú ko Loma. Naʻe ʻiloʻi ʻe Luke ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo hono fakahaaʻi ia ko ha kaumeʻa ʻo e ʻapositolo ko Paulá, ʻa ia naʻe hopoʻi koeʻuhi ko ʻene tuí. Naʻe hā ngali ʻe tautea mate ʻa Paula. Ka ʻi he taimi tauhaʻa ko ení, ko Luke—ʻa Luke toko taha pē—naʻe ʻi ai mo e ʻapositoló.—2 Timote 4:6, 11.
Ko e hingoa Luké ʻoku maheni mo ia ʻa e kau lau Tohi Tapú koeʻuhí ko e Kōsipeli naʻá ne hikí ʻoku uiʻaki hono hingoá. Naʻe fononga mamaʻo ʻa Luke mo Paula, ʻa ia naʻe ui ia ʻe Paula ko e tokotaha “faitoo ofeina” pea mo ha “kaungāngaue.” (Kolose 4:14, PM; Filimone 24) ʻOku siʻisiʻi pē ʻa e fakamatala ʻoku ʻomai ʻe he Tohi Tapú ʻo kau kia Luké, ʻo lave tuʻo tolu pē ki hono hingoá. Kae kehe, ʻi hoʻo sivisiviʻi ʻa e meʻa ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakatotoló ʻo kau kia Luké, ʻoku ngalingali te ke maʻu ai ʻa e anga hono fakamahuʻingaʻi ʻe Paula ʻa e tokotaha Kalisitiane faitōnunga ko ení.
Tokotaha-Tohi mo e Misinale
Ko e Kōsipeli ʻa Luké mo e tohi Ngāue ʻa e Kau ʻApositoló ʻoku tohi ia kia Tiofilusi, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi mei ai naʻe hiki fakatouʻosi ʻe Luke ʻa e ongo tohi fakamānavaʻi fakaʻotua ko ení. (Luke 1:1 [Luke 1:3, PM]; Ngāue 1:1) ʻOku ʻikai ke taukaveʻi ʻe Luke ko ha fakamoʻoni ia ki he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI hono kehé, ʻoku pehē ʻe Luke naʻá ne maʻu ʻa e fakamatalá mei he kau fakamoʻoni sio tonu pea naʻá ne “kumi fakatotolo ki he mea kotoabe talu hano kāmataga.” (Luke 1:1-3, PM) Ko ia ʻoku ngalingali naʻe hoko ʻa Luke ko e muimui ʻo Kalaisi ʻi ha taimi hili ʻa e Penitekosi 33 T.S.
ʻOku fakakaukau ʻa e niʻihi ko Luké naʻe haʻu mei ʻAniteoke ʻi Sīliá. ʻOku nau fakatokangaʻi ʻoku ʻomai ʻi he tohi Ngāué ʻa e ngaahi fakaikiiki ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he kolo ko iá pea ʻoku fakahaaʻi ʻe he tohí ʻa e toko taha mei he toko fitu ʻo e kau “tangata kuo fakaongolelei” ko ha “motuʻa Aniteoke ne tafoki ʻo lotu fakasiū,” ka ko e kolo ʻo e toko ono kehé ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi mai ia. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai lava ke tau fakapapauʻi ʻoku fakahaaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e tokanga makehe ki ʻAniteoke ko e kolo ia naʻe haʻu mei ai ʻa Luké.—Ngāue 6:3-6.
Neongo ʻoku ʻikai ke ʻasi e hingoa ia ʻo Luké ʻi he tohi Ngāué, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kupu ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi fetonginauna ko e “mau,” “ʻemau” mo “kimautolu,” ʻo fakahaaʻi ai naʻá ne kau ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻi he tohí. ʻI hono fakatotoloʻi ʻe Luke ʻa e halanga naʻe fou ai ʻa Paula mo hono ngaahi kaungāngāué ʻi ʻĒsia Mainá, ʻokú ne pehē: “Naʻa nau lakai ʻa Misia, ʻo hoko hifo ki Taloasi.” Ko Taloasi ē naʻe maʻu ai ʻe Paula ʻa e vīsone ki ha tangata Masitōnia naʻe kōlenga ange: “Laka mai ki Masitonia, ʻo tokoniʻi kimautolu.” ʻOku tānaki mai ʻe Luke: “Pea ʻi heʻene mamata ki he visone, naʻa mau feinga leva ke ʻalu atu ki Masitonia.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Ngāue 16:8-10) Ko e liliu ko ia mei he “nau” ki he “mau” ʻoku fokotuʻu mai ai naʻe kau ʻa Luke ki he faʻahinga ne fononga mo Paula ʻi Taloasí. Naʻe fakamatalaʻi leva ʻe Luke ʻa e ngāue fakamalanga ʻi Filipaí ʻi he tuʻunga fakakalama ʻo e pēsona ʻuluaki ki he tokolahí, ʻo fakahaaʻi ai naʻá ne kau ai. “ʻI he ʻaho Sapate,” ko ʻene tohí ia, “naʻa mau ʻalu ki he matanikolo kituaʻā, ʻo fou atu ʻi he veʻe vaitafe, ko ʻemau mahalo ʻoku fai ai ha lotu; pea mau nofo hifo ʻo talanoa mo e kau fefine kuo fakataha ki ai.” Ko hono olá, naʻe tali lelei ai ʻe Litia mo e kotoa ʻo hono ʻapí ʻa e ongoongo leleí pea nau papitaiso.—Ngāue 16:11-15.
Naʻe hoko ʻa e fakafepaki ʻi Filipai, ʻa ia naʻe fakamoʻui ai ʻe Paula ha kaunanga naʻá ne fai kikite ʻi he malumalu ʻo e tākiekina ʻa “ha faʻahikehe tongafisi.” Ka ʻi he sio ʻa e kakai naʻe ʻonautolu ʻa e taʻahiné kuo mole ʻenau maʻuʻanga koloá, naʻa nau puke ʻa Paula mo Sailosi, ʻa ia ne iku ʻo nau haha pea tuku pilīsone. ʻOku hā mahino naʻe hao ʻa Luke mei hono puké, he ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e tuʻunga faingataʻa hono kaungā fonongá ʻi he pēsona hono tolú. ʻI hono tukuange ʻo Paula mo Sailosí, naʻá na “fai ha tokoni [ki he kāingá] pea na toki ō.” Naʻe toe hoko atu hono ngāueʻaki ʻe Luke ʻa e pēsona ʻuluakí ʻi he taimi pē naʻe foki ai ʻa Paula ki Filipaí ʻi ha taimi ki mui ai. (Ngāue 16:16-40; 20:5, 6) Mahalo naʻe kei nofo nai ʻa Luke ʻi Filipai ke tokangaʻi ʻa e ngāue ʻi aí.
Ko Hono Tānaki ʻa e Fakamatalá
Naʻe anga-fēfē hono maʻu ʻe Luke ʻa e fakamatala ki heʻene Kōsipelí pea mo e tohi Ngāué? Ko e ngaahi konga ʻi he tohi Ngāué ʻoku hiki ʻi he pēsona ʻuluakí—ʻa ē naʻe fakakau ai ʻe Luke ia ʻi he talanoá—ʻoku fakahaaʻi ai naʻá ne ʻalu fakataha mo Paula mei Filipai ki Selusalema, ʻa ē naʻe toe puke ai ʻa e ʻapositoló. Naʻe fou atu ʻa Paula mo hono kau fonongá ʻo nau nofo mo Filipe ko e ʻevangelioó ʻi Sesalia. (Ngāue 20:6; 21:1-17) Naʻe lava nai heni ke tātānaki ʻe Luke ha fakamatala meia Filipe ʻo kau ki he muʻaki ngaahi ngāue fakamisinale ʻi Samēliá, he ko Filipe naʻe takimuʻa ʻi he ngāue fakamalanga ʻi aí. (Ngāue 8:4-25) Ka ko hai ʻa e toe ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehe ʻa Luké?
Ko e taʻu ʻe ua naʻe tuku pilīsone ai ʻa Paula ʻi Sesaliá ʻoku ngalingali naʻe maʻu ai ʻe Luke ʻa e faingamālie ke ne fai ʻa e fekumi ki heʻene fakamatala Kōsipelí. Naʻe ʻikai fuʻu mamaʻo mei ai ʻa Selusalema, ʻa ia naʻe lava ke ne maʻu ai ʻa e lēkooti ʻo e laine hohoko ʻo Sīsuú. Naʻe hiki ʻe Luke ʻa e ngaahi meʻa lahi naʻe hoko ʻi he moʻui mo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú ʻa ia ko ʻene Kōsipelí pē ʻoku maʻu aí. Kuo fakatokangaʻi ʻe ha tokotaha mataotao ʻe taha ʻa e ngaahi fakaikiiki makehe pehē ʻe 82.
ʻOku ngalingali naʻe ʻilo ʻe Luke ʻa e fakamatala ʻo kau ki hono fāʻeleʻi ʻo Sioné meia ʻIlisapesi, ʻa e faʻē ʻa Sione Papitaisó. Ko e ngaahi fakaikiiki ʻo kau ki hono ʻaloʻi ʻo Sīsuú pea mo e konga ki muʻa ʻo ʻene moʻuí naʻe maʻu nai ia mei he faʻē ʻa Sīsuú, ʻa Mele. (Luke 1:5–2:52) Mahalo naʻe tala nai ʻe Pita, Sēmisi pe Sione kia Luke ʻa hono maʻu fakaemana ko ia ʻo e iká. (Luke 5:4-10) Ko e Kōsipeli pē ʻa Luké ʻoku tau ʻilo ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi pealapeli ʻa Sīsuú, hangē ko e Samēlia anga-fakakaungāʻapí, ko e matapā fāsiʻí, ko e paʻanga molé, ko e foha maumau koloá pea mo e tangata koloaʻiá mo Lāsalosi.—Luke 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.
Naʻe fakahaaʻi ʻe Luke ʻene mahuʻingaʻia loto-moʻoni ʻi he kakaí. Naʻá ne lēkooti ʻa e feilaulau fakamaʻa ʻa Melé, mo hono fokotuʻu ʻa e tama ʻa ha uitou pea mo ha fefine naʻá ne tākai ʻa e vaʻe ʻo Sīsuú. ʻOku lave ʻa Luke ki he kakai fefine naʻa nau tauhi ʻa Kalaisí pea ʻokú ne fakamatala mai naʻe talitali Ia ʻe Māʻata mo Mele ki hona ʻapí. ʻOku fakamatala ʻa e Kōsipeli ʻa Luké ki hono fakamoʻui ha fefine naʻe pikoua pea mo ha tangata mahaki fufulavai pea pehē ki hono fakamaʻa ʻa e kau kilia ʻe toko hongofulú. ʻOku tala mai ʻe Luke kia kitautolu ʻa Sākeasi pukupuku, ʻa ia naʻe kaka ʻi ha ʻakau ke sio kia Sīsū, pea ʻokú ne lēkooti ʻa e fakatomala ʻa e tokotaha faikovi ʻe taha naʻe tutuki fakataha mo Kalaisí.—Luke 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.
ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻoku lave ʻa e Kōsipeli ʻa Luké ki he faitoʻo ʻo ha lavea ʻa ia naʻe fai ʻe he Samēlia anga-fakakaungāʻapi ʻo e talanoa fakatātā ʻa Sīsuú. ʻOku hā mai ʻa e mahuʻingaʻia ʻa ha toketā, he ʻoku lēkooti ʻe Luke ʻa e fakamatala ʻa Sīsū ki he tokoni naʻe fakahokó, ʻo kau ai ʻa e uainé ko ha faitoʻo tāmate siemu, loló ki heʻene natula fakafiemālié pea mo e haʻihaʻi.—Luke 10:30-37.
Takanga ʻo ha Pōpula
Naʻe tokanga ʻa Luke ʻo kau ki he ʻapositolo ko Paulá. ʻI he taimi naʻe leʻohi ai ʻa Paula ʻi Sesaliá, naʻe tuʻutuʻuni ʻe he fakafofonga fakapuleʻanga ki Loma ko Filiké ke ʻoua ʻe taʻofi “ʻa e tokoni [kia Paula] ʻe hano kainga.” (Ngāue 24:23) ʻOku ngalingali naʻe kau ʻa Luke ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga naʻe tokoni ko iá. Koeʻuhi naʻe ʻikai moʻuilelei ai pē ʻa Paula, ko hono tokangaʻi iá ko e taha nai ia ʻo e ngaahi tokoni ʻa e tokotaha “faitoo ofeina.”—Kolose 4:14, PM; Kaletia 4:13.
ʻI he fakatangi ʻa Paula kia Sisá, ko e fakafofonga fakapuleʻanga Loma ko Fesitó naʻá ne ʻave ʻa e ʻapositoló ki Loma. Naʻe mateaki ʻa Luke ʻo ʻalu fakataha mo e pōpulá ni ʻi he fononga lōloa ki ʻĪtalí peá ne hiki ai ha fakamatala maʻalaʻala ʻo e ngoto ʻa e vaká ʻa ē ne nau hokosiá. (Ngāue 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Lolotonga hono tukupōpula faleʻi ʻi Lomá, naʻe hiki ai ʻe Paula ha ngaahi tohi fakamānavaʻi, ʻo lave kia Luke ʻi he tohi ai ʻe ua. (Ngāue 28:30; Kolose 4:14; Filimone 24) ʻOku ngalingali ko e lolotonga ʻo e vahaʻa taimi taʻu ʻe ua ko ení naʻe hiki ai ʻe Luke ʻa e tohi Ngāué.
Kuo pau pē naʻe fonu ʻa e nofoʻanga ʻo Paula ʻi Lomá ʻi he ngāue fakalaumālie. Naʻe fetuʻutaki nai ai ʻa Luke mo e niʻihi ʻo e ngaahi kaungāngāue kehe ʻo Paulá—ko Tikiko, ʻAlisitako, Maʻake, Siusitasa, ʻEpafasi mo ʻOnesema ʻa ia ko e niʻihi pē eni.—Kolose 4:7-14.
Lolotonga ʻa e tuku pilīsone hono ua ʻo Paulá, ʻi he taimi naʻá ne ongoʻi ai ʻoku ofi ʻene maté, naʻe kei ʻi hono tafaʻakí pē ʻa Luke mateaki mo loto-toʻa, neongo naʻe ʻosi mavahe mei he ʻapositoló ʻa e niʻihi kehé. Naʻe nofo nai ʻa Luke neongo ʻe ngali mole ai ʻene tauʻatāiná. ʻI heʻene ngāue nai ko ha sikalaipé, kuo pau pē naʻe hiki ʻe Luke ʻa e lea ʻa Paula: “Ko Luke pe toko taha ʻoku ʻiate au.” Fakatatau ki he talatukufakaholó, ʻi he hili pē iá naʻe tuʻusi e ʻulu ʻo Paulá.—2 Timote 4:6-8, 11, 16.
Naʻe moʻui feilaulauʻi-kita ʻa Luke mo anga-fakanānā. Naʻe ʻikai ke fiehā ʻaki ʻe Luke ʻene ʻiló pe feinga ke tohoakiʻi ʻa e tokanga ʻa e niʻihi kehé. ʻIo, naʻá ne mei tuli ki ha ngāue ʻi he moʻuí ko ha toketā, ka naʻá ne fili ke pouaki ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá. ʻI he hangē ko Luké, ʻofa ke tau talaki taʻesiokita ʻa e ongoongo leleí pea ngāue anga-fakatōkilalo maʻá e lāngilangi ʻo Sihová.—Luke 12:31.
[Puha ʻi he peesi 19]
KO HAI ʻA TIOFILUSI?
Ko e tohi ʻa Luke ʻi heʻene Kōsipelí mo e Ngāue ʻa e Kau ʻApositoló naʻe fai ia kia Tiofilusi. ʻI he Kōsipeli ʻa Luké, ʻoku ui ai ʻa e tangata ko ení ko “Tiofilusi lelei.” (Luke 1:3, PM) Ko e “lelei” ko ha lea ia naʻe fai ki ha tokotaha tuʻu-ki-muʻa naʻe koloaʻia ʻaupito pea ki he kau ʻōfisa māʻolunga ʻi he puleʻanga Lomá. Naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e fakalea meimei tatau kia Fesito, ʻa e fakafofonga fakapuleʻanga Loma ʻo Siuteá.—Ngāue 26:25.
ʻOku hā mahino, naʻe fanongo ʻa Tiofilusi ʻi he pōpoaki ʻo kau kia Sīsuú pea naʻá ne mahuʻingaʻia ai. Naʻe fakaʻamu ʻa Luke ʻe malava ʻe heʻene fakamatala Kōsipelí ʻo fakamafeia ʻa Tiofilusi ke ne “ʻilo kanokano ki he moʻoni ʻo e ngaahi fakamatala, ʻa ia naʻe ʻakonekina ai [ia].”—Luke 1:4.
Fakatatau ki he mataotao Kalisi ko Richard Lenski, ʻoku ngalingali naʻe ʻikai hoko ʻa Tiofilusi ko e tokotaha tui ʻi he taimi naʻe ui ai ia ʻe Luke ko e “lelei,” he “ʻi he kotoa ʻo e ngaahi tohi faka-Kalisitiané, . . . ʻoku ʻikai ha kaungā Kalisitiane ʻe faifai ange pea ui ʻaki ha hingoa fakalakanga fakalāngilangi pehē.” ʻI he taimi naʻe tohi ai ki mui ʻe Luke ʻa e tohi Ngāué, naʻe ʻikai te ne ngāueʻaki ʻa e hingoa fakalakanga “lelei” ka naʻá ne pehē pē: “E Tiofilusi.” (Ngāue 1:1) ʻOku fakaʻosiʻaki ʻe Lenski: “ʻI he taimi naʻe tohi ai ʻe Luke ʻene Kōsipelí kia Tiofilusí, ko e tangata mahuʻinga ko ení naʻe teʻeki ai ke hoko ia ko ha Kalisitiane ka naʻá ne mahuʻingaʻia lahi ʻi he ngaahi meʻa faka-Kalisitiané; ka ʻi he taimi naʻe ʻoatu ai ʻe Luke ʻa e tohi Ngāué kiate iá, kuo ʻosi ului ʻa Tiofilusi ia.”