Ko e ʻĒkolá—Ko e Konga Mahuʻinga Ia ʻo ʻAtenisi ʻo e Kuonga Muʻá
NAʻE vālautuʻu ʻa e kakai poto ʻo ʻAtenisí! Naʻe fakahaaʻi maʻu pē ʻa e ngaahi fakakaukau foʻoú ʻi he ʻēkola pe māketi ʻo e kolo Kalisi ko iá. Kae kehe, ʻi he taimi ko ʻení naʻe kehe ʻaupito ia. ʻI heʻene toki aʻu atu pē ki he koló, ko ha tangata Siu moʻoni naʻe hā ia ʻo ngali ko ha “tokotaha fokotuʻu ʻotua foʻou.” Naʻá ne fai ha ngaahi fakamatala fakatupu tokanga kiate “kinautolu te nau feʻiloaki.” “Ko e hā nai ʻa e ʻuhinga ʻo e lau ʻa e siana pālau ni?” ko e fehuʻi ia ʻa e kau ʻEpikuliō loto-mahikihikí mo e kau Sitoiko mataʻi fakamātoató. ʻIo, ko e ʻēkola ʻAtenisí ko e feituʻu ia ke fai ai ʻa e ngaahi tipeiti fakahāhā ʻi ha meimei faʻahinga tuʻunga-lea pē ʻi he lalo laʻaá. Ka ko hono fuofua fakahā atu ha ngaahi ʻotua foʻou—ʻikai, naʻe fuʻu tōtuʻa moʻoni ʻeni ia!—Ngāue 17:17, 18.
Ko e tali huʻuhuʻu ia ʻa e kau ʻAtenisí ʻi he taimi naʻe kamata malanga ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻi he ʻuluaki taimí ʻi he ʻēkola ʻo ʻAtenisí. Naʻá ne lea ʻo fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi pea mo e toetuʻú. Neongo ia, ki he anga-fakafonua hā ngali taʻefilifilimānako ʻo ʻAtenisí, ko e hā naʻe mātuʻaki ngali kehe fekauʻaki mo hono fuofua fakahā atu ha ngaahi tui foʻou ʻi he ʻēkolá?
Maʻu ʻe ʻAtenisi ʻa ʻEne Malaʻe Fakapuleʻangá
Ko e meʻa naʻe makehe moʻoní ko e ʻēkolá tonu pea mo e ngafa mahuʻinga naʻá ne fakahoko ʻi he moʻui fakalotu mo e moʻui ʻa e kakaí ʻo ʻAtenisí. Ko e ʻēkola ʻo ʻAtenisí ko ha ʻēlia kiʻi tahifohifo ia ko e ʻeka nai ʻe 25 naʻe tuʻu ʻi he tokelauhihifo ʻo e ʻĀkolopolisí. ʻOku hā ngalingali ʻi he konga ki muʻa ʻo e senituli hono onó K.M., he lolotonga ʻa e moʻui ʻa e politiki ʻAtenisi mo faʻu-lao ko Sōloní, naʻe filiʻi ai ʻa e konga kelekele ko ʻení ko e tuʻuʻanga ia ʻo e malaʻe fakapuleʻanga ʻo e koló. ʻI hono fokotuʻu ʻo e temokalatí ʻi ʻAtenisí, fakataha mo e tupulekina ʻene fakamamafaʻi ʻa e moʻui ʻa e kakaí, naʻe taki atu ia ki he mapuna hake ʻa e ngāue langá lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ki muʻa ʻo e senituli hono hokó. Naʻe ʻoange ʻe he meʻá ni ki he ʻēkolá ʻa e moʻui foʻou mo ha ngafa mahuʻinga lahi ange ke fakahoko.
Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e a·go·raʹ naʻe tupu ia mei ha foʻi veape ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “tānaki, fakatahataha.” ʻOku feʻungamālie ʻeni mo hono ngāueʻaki ʻa e ʻēkolá ko e feituʻu fetaulakiʻanga tefito ia ʻo e koló. Naʻe hoko ʻa e ʻēkolá ko e konga mahuʻinga ia ʻo e sōsialé mo e moʻui ʻa e kakaí. Ko e konga tefito ia ʻo e ngāue ʻa e koló pea mo e tuʻunga fakaefakamāuʻangá, ko e feituʻu tefito ia ki he fakamāketí mo e pisinisí, ko e feituʻu ia ʻo e ngaahi fakahāhā fakaefaiva ʻo fai ai ʻa e tulama faka-Kalisí, ko ha feituʻu ke fai ai ʻa e ngaahi fakaʻaliʻali fakaʻatelita, pea ko ha feituʻu fakataha manakoa ki he fetalanoaʻaki fakapotó.
Te ke saiʻia ke fai ha ʻeveʻeva ʻo fou ʻi he toetoenga ʻo e temipalé, ngaahi pou, ngaahi maka fakamanatu, ngaahi faʻitoka, mo e ngaahi langa fakapuleʻanga ʻo e ʻēkola ʻi ʻAtenisí? ʻI ha feinga ke sivisiviʻi ʻa e ʻēkola he kuohilí, tau tuku angé ki mui ʻa e longoaʻa mo e moʻumoʻua ʻa e kolo ʻi onopōní pea tau fāifononga atu ʻi he fanga kiʻi hala makamaká, ʻi he lotolotonga ʻo e lōngonoa ʻo e ngaahi maumau ʻo e maka māpelé, ko e ngaahi maka tongitongí, mo e ngaahi matapā holofa kuo tupu ai ʻa e vaó mo e fanga kiʻi ʻakau iiki tupu noaʻiá.
Ngaahi Temipale, Ngaahi Feituʻu Toputapu, mo e Faʻahinga Tuʻunga-ʻOtua
ʻOku maongo ki he kau ʻaʻahí ʻa e ʻi ai ʻa e ngaahi temipale lahí, ko e ngaahi feituʻu toputapú, mo e ngaahi loki toputapu kuo līʻoa ki he ngaahi ʻotua kehekehe. Ko e ngaahi meʻá ni kotoa kuo nau ngāue ke ʻai ʻa e ʻēkolá ko ha senitā lahi ia ʻo e lotú, ʻo fika ua hake pē ki he ʻĀkolopolisí. Lolotonga ʻa e Kuonga Koula ʻo ʻAtenisi fakakuongamuʻá, kuo hūhū ai ʻa e lotú ki he tafaʻaki kotoa pē ʻo e moʻui ʻa e kakaí. ʻOku ʻuhinga lelei ʻeni ko e ngaahi ʻotua kehekehe kuo fakanofo ko e “faʻahinga tuʻunga ʻotua” ʻo e ngaahi potungāue fakapuleʻangá mo e ngaahi ngāue fakaepulé naʻe ʻoange ki ai ʻa e ngaahi loki toputapu ʻo e temipale ʻi he ʻēkolá.
Ko e tuʻu-ki-muʻa ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi langá ni ko e Temipale ʻo Hepahesitusí. Ko e ʻotua fefine ko ʻĀtená naʻe feohi ia mo Hepahesitusi. Ko e ongo ʻotua fakatouʻosi ko ʻeni naʻe lotu ki ai hení ko e ongo ʻotua maluʻi ia ʻo e ʻātí mo e ngaahi meʻa fakameaʻá. Ko e ngaahi fuofua ʻilo fakaʻāsioloki ki he ngāueʻaki ʻa e mētalé mo e ngāue ʻumea takatakai ʻi he temipale ko ʻení kuo fakaʻilongaʻiʻaki ia ʻa Hepahesitusi, ko e ʻotua Kalisi ʻo e ʻātí ʻokú ne fiemaʻu ʻa e ngāueʻaki ʻo e afí. Mahalo pē ʻi he senituli hono fitú T.S., ko e temipale tolonga lelei ko ʻení naʻe liliu ia ki he Siasi Kalisi ʻOfotokisī ʻo St. George, neongo ʻoku ʻikai ke toe ngāueʻaki ia ki ai he ʻahó ni.
Ko e moʻoni, naʻe fiemaʻu ʻe he ʻēkolá ʻa hono ʻotua maluʻi pē ʻoʻona. Ko Siusi ʻĒkolaiosi ʻeni, ʻoku pehē ko e tokotaha fakamānavaʻi ia ʻo e leá ʻa ia naʻe fakatapui ki ai ha ʻōlita teuteuʻi kuo tongi mei he maka māpele Peniteli mahuʻingá. (Fakafehoanaki mo Ngāue 14:11, 12.) Ko ha ʻōlita ofi mai ʻo e Faʻē ʻa e Ngaahi ʻOtuá naʻe tuʻu ia ʻo ofi ki ha ngaahi faʻitoka teuteuʻi fakaholomamata ki he kau heló.
Ko ha kiʻi taha siʻi atu pē mei ai, ʻoku tau ʻilo ai ha kiʻi temipale ʻAione. Ko e tokotaha siokālafi ko Pauseniasí naʻá ne fakaʻilongaʻi ia ko e Temipale ʻo ʻĀpolo ko e Tamaí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi fakatatau ki ha talatupuʻa faka-Kalisi he kuonga muʻá, ko e tamai ia ʻa ʻAioné, ʻa e tokotaha naʻá ne fokotuʻu ʻa e matakali ʻAioné ʻa ia ko ha konga ʻo ia ʻa e kau ʻAtenisí.a ʻI he tuʻunga ko ʻení, ko ʻĀpoló ko e taha ia ʻo e ngaahi ʻotua maluʻi ʻo e kautaha fakalele ʻo e puleʻangá, tautefito ʻi he felāveʻi mo e ngaahi fetokouaʻaki kehekehe naʻe ʻi ai ʻi he koló.
Fakahangatonu ki he tokelaú, ʻoku tau sio ai ki he toetoenga makalahe ʻo ha kiʻi temipale siʻisiʻi ange, naʻe langa he lolotonga ʻo e vaeuaʻanga ʻo e senituli hono faá K.M. Naʻe lotu heni kia Siusi mo ʻĀtena Petiliosi, ko e ongo ʻotua tefito ʻo e ngaahi fetokouaʻaki fakalotu fakaeʻulumotuʻá. Ko e mēmipa hení meimei ko ha fakahoko ngāue ia ʻa e tangataʻifonua ʻAtenisí. ʻI he kauhala pē ʻe tahá, ʻoku tau ʻilo ai ʻa e ngaahi toetoenga ʻo ha ʻōlita ʻo e Ngaahi ʻOtua ʻe Taha Uá.
ʻI he Falehala ofi mai ʻo Siusi ʻIliuteliosí, naʻe toe fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻotua Kalisi tefitó, ʻi he taimi ko ʻení ko e ʻotua ʻo e tauʻatāina mo e fakahaofi. Ko e ngaahi pou ko ʻení, pe falehalá, ko ha feituʻu ʻeveʻeva manakoa ia mo ha feituʻu ʻo e fakataha. Ko e filōsefa ongoongoa ko Sōkolotesí ʻoku pehē naʻá ne fakataha mo hono ngaahi kaungāmeʻá ʻi he falehala ko ʻení, ʻa ia naʻe lava ke nau tangutu ʻo pōtalanoa pe luelue holo ai. Naʻe lahi ʻa e ngaahi fakatapui mo e feilaulau naʻe fai ke teuteuʻiʻaki ʻa e falehala ko ʻení, ʻo hangē pē ko e ngaahi pā ʻa e kau tau naʻa nau mate ʻi he tau ki hono maluʻi ʻo ʻAtenisí, ʻi heʻenau felāveʻi hangatonu mo hono fakahaofi ʻo e koló mei hono ngaahi filí pe ko hono fakatolonga ʻo ʻene tauʻatāiná.
Ko e Hala Penefinaiení
ʻOku tuʻusi fakataiakonali fou atu ʻi he ʻēkolá ha hala makamaka fālahi, naʻe ui ko e Hala Penefinaiení. Ko hono hingoá mo e anga makehé ko e maʻu ia mei he kātoanga fakafonua ʻa ʻAtenisi ko e Penefinaiá. Lolotonga ʻa e kātoanga ko ʻení naʻe toʻotoʻo atu ai he hala ko ʻení ʻa e veili ʻo e ʻotua fefine ko ʻĀtená mei he Fale Laká (hoko ki he ʻā ʻo e koló) ki he ʻĀkolopolisí. Ko ha Pāfenoni tā tongitongi teuteu ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke sioloto atu ki he fisifisimuʻa mo e ngeia ʻo e kātoanga laká—ko e tau heka hōsí, ko e ngaahi saliote lová, ko e fanga pulu mo e sipi feilaulaú, ko e kau talavou mo e finemui ʻoku nau fua ʻa e naunau ke ngāueʻaki ʻi he feilaulaú. Ko e laká naʻe mamataʻi ia ʻe he tangataʻifonua ʻo ʻAtenisí mo ʻenau kau fakaafé, ʻa ia ki heʻenau fiemālié naʻe fai ai ʻe he kau tāmapé ʻa e tokonaki feʻunga ʻi heʻenau palani ʻa e ʻēkolá. Ko e fakatātaá, ko e ngaahi poú mo honau ngaahi fakasitepu mo e ngaahi sitepu ʻi muʻá naʻe fokotuʻutuʻu pōtoʻi ia ʻi he fekauʻaki mo e founga ʻo e laká. Ko e ngaahi sitepu lahi naʻe tongi ki honau tafaʻaki ki muʻá ʻe lava ke hao ai ʻa e kau mamata tokolahi.
“Tamapuaʻia”
ʻI he fuʻu lahi ʻa e ngaahi temipalé, ngaahi maka fakamanatú, mo e ngaahi faʻitoka naʻe tuʻu fakatahá, ʻoku ʻikai ha ofo ko e ʻapositolo ko Paulá “naʻe ʻita hono laumālie oʻona ʻi heʻene vakai kuo tamapuaʻia ʻa e kolo.” (Ngāue 17:16) Ko e meʻa naʻe mamata ai ʻa Paula ʻi heʻene hū atu ki he ʻēkolá kuo pau pē naʻá ne fakaʻohovaleʻi ia. Ko e ngaahi maka fakamanatu telefua ʻo e ʻotua ko Hēmesí naʻe fuʻu lahi fau he ko ha falehala kakato, naʻe ʻiloa ko e Falehala ʻo Hēmesí, naʻe fiemaʻu ia ke tuku ai kinautolu. Ko e ngaahi teunga ʻi he ngaahi ʻīmisi tāvalivali kehe ʻo Hēmesí naʻe fakaʻaliʻali ai ʻa e suasitiká—ko e ngaahi fakaʻilonga ʻo e tuʻunga ʻo e fakatupú mo e moʻuí. Naʻe ʻi ai ha maka fakamanatu ʻo Vēnusi Senetuliki, ko e ʻotua fefine ʻo e ʻofa fakafehokotaki fakasinó, pehē foki ki he taha ʻo Taionisasi ʻoku ʻi ai ha ngaahi kolosi fakatātā ʻo e ʻōkani fakafanaú. Naʻe fakaʻilongaʻi ʻa e “tuʻunga toputapu” ʻo e ʻēkolá ʻe ha fuʻu maka fakangatangataʻanga fakataha mo ha pēsoni ʻoku ʻi ai ʻa e vai “tapu” ki he fakamaʻa fakaeouau ʻa e faʻahinga kotoa pē naʻe hū ki aí.
ʻI he vakai atu ki ha ʻatimosifia fakalotu lahi pehē, ʻoku lavangofua ke mahino kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga naʻe fuʻu fakatuʻutāmaki ai ʻa e tuʻunga ʻo Paulá. Naʻe mahaloʻi ia naʻá ne hoko “ko e toko taha fokotuʻu ʻotua foʻou,” pea ko e lao ʻo e taimi ko iá naʻe tuʻutuʻuni ai ‘heʻikai ha taha ʻe ʻi ai hano ngaahi ʻotua mavahe, pe foʻou; pea heʻikai te ne lotu fakaeia pē ki ha ngaahi ʻotua muli tuku kehe pē ka ʻoku fakaʻatā fakapuleʻanga kinautolu ki ai.’ ʻOku ʻikai leva ha ofo ʻi hono ʻave ʻa e ʻapositoló ki he ʻAleopeikó ke fakafehuʻí.—Ngāue 17:18, 19.
Ko e Senitā ʻo e Ngāué
Ko ha fale fuopotopoto naʻe ui ko e Fōlosí naʻe nofo ai ʻa e ngaahi ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e founga-pule faka-ʻAtenisí. Ko e kau tangata sea tokolahi ʻo e koló naʻa nau mohe he fale ko ʻení lolotonga ʻa e poʻulí koeʻuhi ke ʻi ai ʻo ala maʻu maʻu pē ha kau ʻōfisa fuafatongia. Naʻe tauhi ha seti meʻafua ʻi he Fōlosí. Ko e ngaahi naunau ki he ngaahi potungāue kehekehe ʻo e ngāué naʻe tuʻu ofi mai pē. Ko e Fale Kosilió naʻe maʻu ai ha hūʻanga naʻe tuʻusi ki mui ki he veʻe moʻunga tokelauhihifo ʻo e Fōlosí. ʻI aí, ko e kau mēmipa ʻe 500 ʻo e Kosilió naʻa nau fai ai ʻa e ngaahi fakataha ʻa ia naʻa nau fai ai ʻa e ngāue fakakōmiti mo teuteuʻi ʻa e lao ki he ʻAsemipilií.
Ko e langa mahuʻinga ʻe taha ʻi he koló ko e Falehala Fakatuʻí. ʻI aí ko e Fakamaau Fakatuʻi ʻo ʻAtenisí—ko e taha ia ʻo e kau fakamaau tefito ʻe tolu ʻo e koló—naʻá ne nofo ai. Naʻá ne fakahoko mei ai ʻa e ngaahi fatongia fakaengāue lahi naʻe kau fakatouʻosi ki he ngaahi meʻa fakalotú mo fakalaó. ʻOku hangehangē tofu pē ko e feituʻu ʻeni naʻe fiemaʻu ai ke hā ʻa Sōkolotesi ʻi he taimi naʻe tukuakiʻi ai ʻokú ne taʻefakaʻapaʻapa-ʻOtuá. Ko e ngaahi lao fakaʻulumotuʻa ʻa ʻAtenisí naʻe tongi ia he ngaahi ʻā ʻo ha fale ʻo hanga atu ki ai. ʻI ha fuʻu maka naʻe tuku ʻi muʻa ʻi he fale tatau, ko e kau fakamāú, pe kau fakamaau tefitó, naʻa nau tuʻu ai he taʻu taki taha ke fai ʻenau tukupā ki he ngāué.
Ko e Falehala ʻo ʻAtalusí
Ko e fale tolonga lelei taha ʻo e ʻēkolá ko e Falehala ʻo ʻAtalusí. ʻI heʻene kei talavoú, ko ʻAtalusí, ʻa e Tuʻi ʻo Peakamosi (senituli hono ua K.M.), naʻe ako ia ʻi he ngaahi akoʻanga ʻo ʻAtenisí, ʻo hangē pē ko e fānau kehe ʻa e ngaahi fāmili fakatuʻi ʻi he māmani Metiteleniané. ʻI heʻene teu hāʻele hake ki hono taloní, naʻá ne foaki ai ʻa e meʻaʻofa fisifisimuʻa ko ʻení—ʻa e Falehala ʻo ʻAtalusí—ki he kolo ʻo hono ʻapiakó.
Ko e ngāue tefito ʻa e Falehala ʻo ʻAtalusí ko hono tokonaki ha maluʻanga mo e feituʻu ʻeveʻeva matamatalelei ki he feohi anga-mahení mo e fepōtalanoaʻakí. Ko hono falikí mo e fakasitepú naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi feituʻu lelei ʻaupito ke mamata mei ai ki he laká, lolotonga ʻa ʻene manakoa ʻi he tuʻunga ko e feituʻu ʻeveʻevá kuo pau ʻa ʻene fakapapauʻi ʻene lavameʻa ʻi he tuʻunga ko ha senitā fakatauʻanga. Ko e ngaahi falekoloá ngalingali naʻe totongi nō ia ki he kau mēsianití ʻe he Puleʻangá koeʻuhi ke ngāue ʻa e falé ko ha matavai ia ʻo e paʻanga hū maí.
ʻI hono toe fakafoki ki hono muʻaki tuʻungá, ʻoku ʻomai ʻe he Falehala ʻo ʻAtalusí ha fakatātā lelei ʻaupito ʻo e palani siomitá. Ko hono fakahoatatau fakalūkufuá, ko e ngaahi kehekehe fakafiemālie ʻi he mafamafatatau ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi ʻotu pou ʻi lalo ange mo ʻolunga angé, ko e felāveʻiʻaki ʻa e māmá mo e malumalú, pea mo e tuʻunga mahuʻinga mo fakaʻofoʻofa ʻo hono ngaahi naunaú, ʻoku nau kau kotoa ʻi hono ʻai ia ke laulōtahá. ʻOku toʻo atu ʻa e faitataú ʻi he ngaahi founga kehekehe, tautefito ʻi hono ngāueʻaki ʻa e kalasi kehekehe ʻe tolu ʻo e ngaahi pou taupotú—faka-Tōliki, faka-ʻAione, mo e faka-ʻIsipite.
Ko ha Feituʻu ki he Ngaahi Ngāue Fakafonuá
Ko ha fale naʻe ngāue ko ha siteisi ki he ngaahi meʻa fakafonua lahi naʻe hoko ʻi ʻAtenisí ko e Konisetí. Ko e meʻaʻofa ia ʻa Vipisaniasi ʻAkilipa, ko e foha ʻi he fono ʻo e ʻEmipola Loma ko ʻAokositusí. Ko hono konga ki muʻá, naʻe ʻufiʻufiʻaki ia ʻa e maka māpele lanu kehekehe. Ko e nofoʻanga ʻo e kau fanongó, fakataha mo e lahi ʻo e nofoʻanga fakafuofua ki he 1,000, ko hono vāmamaʻó ko e mita nai ʻe 25 pea naʻe muʻaki ʻufiʻufiʻaki ia ha ʻato ʻoku ʻikai hano ngaahi poupou ʻi loto. Ko e taha ʻeni ʻi he ngaahi sīpinga ʻahiʻahi ʻato taʻemanavahē taha ʻi he māmani ʻo e kuonga muʻá! Kae kehe, ngalingali ko e lahi ʻo e fakafiefia naʻe fakahoko aí ʻoku pau pē naʻe fehuʻia ia ʻe he kau Kalisitiane moʻoní, ʻi honau ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga māʻolungá.—Efeso 5:3-5.
Hangehangē pē, ko e faʻahinga fieʻilo tāutaha ʻo e kuonga muʻá naʻa nau ʻaʻahi ki he Laipeli ʻo Peniteinosí. Ko hono ngaahi holisí naʻe fonu ʻi he ngaahi kapineti ʻa ia naʻe tuku ai ʻa e ngaahi takainga tohi, tohi nima ʻo e pepailó mo e kiliʻi manú. Ko e loki tefito ʻo e laipelí naʻe hanga fakahihifo, pea fou atu ʻi he ʻotu pou, ʻe lava ʻo sio atu ai ha taha ki ha lotoʻā pou—ko ha feituʻu lelei ki he luelué, ki he lautohí, pe ki he fakalaulaulotó. Ko ha tā tongitongi ʻoku tuʻu ai ʻa e ua ʻo e ngaahi lao ʻo e laipelí kuo ʻosi maʻu. Naʻe pehē ai: “ʻE ʻikai totonu ke ʻave ha tohi,” mo e “[Ko e laipelí] ʻoku ava ia mei he ʻuluaki houá ki hono onó.”
Ko e ʻĒkola he ʻAho Ní
ʻI he ngaahi taʻu ki mui ní, kuo mei ʻosi kakato ʻa e ʻēkolá ʻi hono keli ʻe he Akoʻanga ʻAmelika ʻo e Ngaahi Fakatotolo Fakakuongamuʻá. ʻI he mālōlō nonga ʻi he malumalu ʻo e ʻata ʻo e fuʻu ʻĀkolopolisí, kuo hoko ia ko ha feituʻu manakoa ki he tokotaha folau ʻeveʻeva ko ia ʻokú ne loto ke kiʻi vakaiʻi ʻa e hisitōlia ʻo ʻAtenisi ʻi he kuonga muʻá.
Ko e Māketi Fea Monasitilaki ofi maí—ko ha kiʻi laka siʻi māmālie pē mei he ʻēkolá mo e ʻĀkolopolisí—ko ha sitepu ia ki ha toe māmani fakamānako ʻe taha. ʻOkú ne ʻomai ki he tokotaha ʻaʻahí ha fakamatala fakaʻohovale mo mālie ʻo kau ki he talatupuʻa faka-Kalisí mo e ngāue fakaepasā mo e ngaahi totongi maʻamaʻa ʻi he Hahake-Lotoloto ʻo ʻĒsiá. Pea ko e moʻoni, ʻe sio ai foki ʻi ai ʻa e tokotaha ʻaʻahí ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi heʻenau fai fiefia ʻa e meʻa tofu pē ko ia naʻe fai ʻe he ʻapositolo ko Paulá laka hake he taʻu ʻe 1,900 kuohilí—ʻi hono malangaʻi fakahāhā ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ‘kiate kinautolu te nau feʻiloakí.’
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e hingoa ʻAioné ko e haʻu ia meia Iavana, ko e foha ʻo Sēfeti mo e mokopuna tangata ʻo Noa.—Senesi 10:1, 2, 4, 5.
[Puha ʻi he peesi 28]
Komēsiale ʻi ʻAtenisí
Ko e ʻēkolá naʻe ʻikai ngata pē ko e senitā ia ʻo e kau poto mo e kakai ʻo ʻAtenisí ka ko e ʻuluaki māketi foki ia ʻo e koló. Naʻe hoko ʻa ʻAtenisi ko ha senitā ia ʻo e komēsialé, ʻo ʻiloa fakatouʻosi ʻi he mahuʻinga ʻo ʻene tuʻunga fakapaʻangá pea mo e fakamātoato ʻa hono kau fakamāú, ʻa ia naʻe fakamafaiʻi ke nau fakapapauʻi ko e ngaahi alea fakapisinisi kotoa pē naʻe faitotonu mo maʻa.
Naʻe hū atu ki tuʻa ʻe ʻAtenisi ʻa e uaine, lolo ʻōlive, hone, maka māpele, mo e ngaahi koloa fakaengāue hangē ko e ngaahi maka mo e ngaahi mētale kuo faʻu. ʻI he fetongi ki aí, naʻá ne hū mai tefito pē ʻa e uité. Koeʻuhi ko ʻĀtika (ʻa e feituʻu takatakai ʻi ʻAtenisí) naʻe ʻikai ke ngaohi ai ha ʻū koloa feʻunga ke fafanga ʻa e faʻahinga naʻe nofo aí, naʻe fefeka ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e fefakatauʻaki fakakomēsialé. Ko e māketi ʻi Paileiasi (ko e taulanga ʻo ʻAtenisí) naʻe pau ke ʻi ai maʻu pē ʻa e meʻakai foʻou feʻunga ke fetuku fakatouʻosi ki he koló pea mo e kau taú. Pea naʻe ʻikai fakangofua ʻa e kau maʻu falekoloá ke nau faʻoaki ai ha koloa lahi koeʻuhi ke fakatau atu ʻi ha ngaahi totongi māʻolunga ange lolotonga ʻa e ngaahi taimi hongé.