LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • Poto ʻo e ʻOtuá Hā Ia ʻi Natula
    Ko e Taua Leʻo—2008 | Siulai 1
    • Poto ʻo e ʻOtuá Hā Ia ʻi Natula

      “ʻEne ako kitautolu ke poto ange ʻi he fanga manu ʻo e fonua, ʻo ne ngaohi kitautolu ke tau poto ange ʻi he fanga manu ʻo e ʻatā.”—SIOPE 35:11.

      ʻOKU maʻu ʻe he fanga manupuná ʻa e ngaahi malava fakaofo. ʻOku nau fakahoko ha ngaahi founga puna ʻi he ʻataá ʻa ia ʻoku mānumanu ki ai ʻa e kau faʻu vakapuná. ʻOku fononga ʻa e faʻahinga manupuna ʻe niʻihi ʻi he kilomita ʻe laui afe ʻi he vaha noá pea aʻu taʻetoefehālaaki ki he feituʻu naʻe fakataumuʻa ki ai ʻenau fonongá.

      Ko ha talēniti tuʻu-ki-muʻa ʻe taha ʻo e manupuná—ko ha talēniti ʻoku toe hā mai ai ʻa e poto ʻo honau Tokotaha Ngaohí—ko ʻenau malava ko ia ke fetuʻutaki fakafou ʻi he ngaahi tangi mo e ngaahi hiva. Vakai angé ki ha ngaahi fakatātā.

      Fetuʻutaki ʻa e Manupuná

      Ko e faʻahinga ʻe niʻihi ʻo e manupuná ʻoku kamata pē ʻenau fetuʻutakí naʻa mo e ki muʻa ke fōfoaʻi kinautolú. Ko e fakatātaá, ko ha kueili fefine ʻokú ne fakatō ʻo aʻu ki he foʻi fua ʻe valu, ʻi he lahi ko e foʻi fua ʻe taha ʻi he ʻaho. Kapau ko e fuá kotoa ʻe maliuliu ʻenau tupu ʻi lotó ʻi he vave tatau, ʻe fōfoaʻi mai kinautolu ʻi he vahaʻa taimi ko e ʻaho ʻe valu. ʻE fehangahangai leva ai ʻa e faʻeé mo e ngāue faingataʻa ʻo hono tokangaʻi ʻa e fanga kiʻi ʻuhiki kuo uike ʻe taha mo longomoʻuí lolotonga ia ʻene kei tataʻo ʻa e foʻi fua ʻoku teʻeki ke fōfoaʻí. Ka ʻi hono kehe mei hení, ko e fānganga kueili ʻe valú te nau ʻasi kotoa mai ki tuʻa mei honau ngeʻesí ʻi loto ʻi he houa ʻe ono. ʻOku malava fēfē ia? Ko ha ʻuhinga tefito ʻe taha, kuo pehē ʻe he kau fakatotoló, ko e fanga kiʻi kueili teʻeki ke fōfoaʻí ʻoku nau fetuʻutaki fakaekinautolu pē mei he loto fuá pea nau fokotuʻutuʻu ʻi ha faʻahinga founga ʻa hono meimei fōfoaʻi taimi taha mai kinautolú.

      ʻI he lalahi ʻa e manupuná, ʻoku meimei ko e manupuna tangatá ʻokú ne fai ʻa e hivá. ʻOku tautefito ʻene fai ení ʻi he taimi fakaoʻó ke fakaʻilongaʻi ʻa e feituʻu ʻoku ʻi aí pe ke tohoakiʻi mai ʻaki ha hoa. Ko e faʻahinga taki taha ʻe laui afe ʻo e manupuná ʻoku ʻi ai pē ʻenau faʻahinga fetuʻutaki, pea ʻoku tokoni eni ki he fanga manupuna fefiné ke nau ʻiloʻi ʻa e fanga manupuna tangata ʻo honau faʻahingá.

      ʻOku meimei ke hiva ʻa e manupuná ʻi he ata ʻa e ʻahó pea ʻi he tō ʻa e laʻaá pea ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga lelei. ʻI he taimi ko iá, ʻoku siʻi ai ke havili mo longoaʻa. Kuo ʻiloʻi ʻe he kau fakatotoló ʻoku aʻu ki he liunga 20 ʻa e lelei ange ʻa e hiva ʻa e manupuná ʻi he pongipongí mo e efiafí ʻi he hoʻataá.

      Lolotonga ko e manupuna tangatá ʻoku meimei lahi taha ke nau fai ʻa e hivá, fakatouʻosi ʻa e manupuna tangatá mo e manupuna fefiné ʻoku nau fai ʻa e ngaahi tangi kehekehe, pe ko ha tangi nounou, ʻa ia ʻoku ʻi ai hono ngaahi ʻuhinga kehekehe. Ko e fakatātaá, ko e kalasi manupuna ko e chaffinch ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi tangi kehekehe ʻe hiva. ʻOku nau fai ʻa e faʻahinga tangi ʻe taha ke fakatokanga fekauʻaki mo ha fakatuʻutāmaki mei he ʻataá—hangē ko ha manupuna ʻoku puna ʻo kumi kai—ka ʻokú ne fai ha tangi kehe ke fakatokanga ai ʻo fekauʻaki mo ha fakatuʻutāmaki ʻoku fakaofiofi mai ʻi lalo.

      Ko ha Meʻaʻofa Mahulu Hake

      Ko e poto fakanatula ʻo e manupuná ʻoku fakaofo moʻoni ia. Ka ʻi he fekauʻaki mo e fetuʻutaki pōtoʻí, ʻoku toe fakaofo ange ʻa e tangatá ia. Kuo ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke “poto ange ʻi he fanga manu ʻo e ʻatā,” ko e lau ia ʻa e Siope 35:11. ʻOku makehe ange ʻa e tangatá ia ʻi heʻene malava ke fakahoko atu ʻa e ngaahi fakakaukau faingataʻa mo fihi fakafou ʻi he ngaahi ongo ʻoku tuku mai ʻe he ʻōkani leá pe ʻi hono fakatātaaʻi.

      ʻI he ʻikai hangē ko ha toe meʻa fakatupu kehe, ʻoku hangē ʻoku fakapolokalamaʻi ʻa e fanga kiʻi pēpē fakaetangatá ia ke nau ako ha ngaahi lea ʻoku fihi. ʻOku pehē ʻe he pepa ʻi he ʻinitanetí ko e American Scientist: “ʻOku malava ke ako lea ʻa e fanga kiʻi pēpē toki ako ʻalú naʻa mo e ʻikai ke talanoa hangatonu ange kiate kinautolu ʻa ʻenau ongo mātuʻá; ko e fānau tulí ʻe aʻu ʻo nau faʻu ʻenau founga talanoa tuhutuhu pē ia ʻakinautolu kapau ʻoku ʻikai ke akoʻi kinautolu ki ai ʻi ʻapi.”

  • Poto ʻo e ʻOtuá Hā Ia ʻi Natula
    Ko e Taua Leʻo—2008 | Siulai 1
    • Anga-Fēfē ʻEne Kaunga Kiate Koé?

      ʻOku anga-fēfē ʻene kaunga kiate koe ʻa hoʻo fanongo ki he hiva mālie ʻa ha foʻi manupuna pe ko e ako ha kiʻi tama ke puʻaki ʻa ʻene ʻuluaki ngaahi foʻi leá? ʻOkú ke sio ki he poto ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa kuó ne ngaohí?

      ʻI he hili ʻa e fakalaulauloto ʻa e tokotaha-tohi-saame ko Tēvitá ki he founga naʻe ngaohi ai iá, naʻe ueʻi ai ia ke ne pehē ki he ʻOtuá: “Te u fakafetaʻi kiate koe; hono kuo fakangeingei mo fakaofo hoku ngaohi e. Ko hoʻo ngaahi ngaue ko e koto fakaofo pe, pea ʻoku matuʻaki ʻilo ia ʻe hoku laumalie.” (Sāme 139:14) ʻI hoʻo vakaiʻi ʻi he loto-houngaʻia ʻa e poto ʻo e ʻOtuá ʻoku hā ʻi he fakatupú, ʻe tupulaki moʻoni ai ʻa hoʻo tui ki heʻene malava ke tokonaki kiate koe ʻa e tataki leleí.

  • Mālohi ʻo e ʻOtuá Fakahaaʻi Ia ʻi he Ngaahi Fetuʻú
    Ko e Taua Leʻo—2008 | Siulai 1
    • Mālohi ʻo e ʻOtuá Fakahaaʻi Ia ʻi he Ngaahi Fetuʻú

      “Tangaki ki ʻolunga homou mata, ʻo vakai. Ko hai kuó ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa ko é? Ko ia ʻoku taki mai mo lau honau kongakau: ʻoku ne ui honau hingoa tāutaha; ko e meʻa ʻi he lahi hono ngaahi ivi, mo e tuʻu kaukaua hono ngu, ʻoku ʻikai ha taha ʻe to.”—AISEA 40:25e, 26.

      KO HOTAU laʻaá ko ha foʻi fetuʻu lahi feʻunga pē ia. Naʻa mo ia, ko hono kakanó ʻoku liunga 330,000 ʻa hono lahí ʻi he kakano ʻo e foʻi māmaní. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fetuʻu ofi maí ʻoku nau siʻisiʻi ange kinautolu ʻi he laʻaá. Kae kehe, ko e ngaahi fetuʻu kehé, hangē ko e foʻi fetuʻu ko ia ʻoku ui ko e V382 Cygni, ko hono kakanó ʻoku liunga 27 ʻa hono lahí ʻi hotau laʻaá.

      Ko e hā hono lahi ʻo e ivi ʻoku tukuange ʻe hotau laʻaá? Fakaʻuta atu ki he vela ʻoku ʻi ai ha afi kapau ʻoku kilomita ʻe 15 hoʻo mamaʻo mei aí pea kei lava pē ke ke ongoʻi ʻa hono mafaná. Ko e laʻaá ʻi hono fakaʻavalisí ʻoku kilomita nai ʻe 150 miliona ia mei he māmaní. Neongo ia, ʻi ha ʻaho laʻā, ʻe lava ke fohia ʻa e kilí ʻi hono mafaná! ʻOku fakaofó, he ko e vahe piliona pē ʻe taha nai ʻo e ivi ʻo e laʻaá ʻoku aʻu mai ki he māmaní. Ka ko e kiʻi konga siʻi ko eni ʻo e mālohi ʻo e laʻaá ʻoku feʻungaʻānoa pē ke ne tauhi ʻa e moʻui ʻi he foʻi palanité.

      Ko hono moʻoní, kuo fakafuofuaʻi ʻe he kau saienisí ʻo pehē ko e ivi fakakātoa ʻoku haʻu mei hotau laʻaá pē taha ʻoku feʻungaʻānoa ia ke ne tauhi ha foʻi palanite nai ʻe 31 tiliona hangē ko e foʻi māmaní. Pe ke fakafuofua ʻa e tuʻunga lahi fau ko ení ʻi ha toe founga ʻe taha: Kapau ʻe lava ke tānaki fakataha ʻa e mālohi ʻo e laʻaá ʻi ha sekoni pē ʻe taha, te ne tokonaki mai ki ʻAmelika “ʻa e ivi feʻunga, ʻi he tuʻunga ivi ʻoku lolotonga ngāueʻaki ʻi aí, ʻo aʻu ki he taʻu ʻe 9,000,000 hoko maí,” ko e lau ia ʻa e Uepisaiti ki he Senitā Vakai Matangi ʻi he Vavaá (Space Weather Prediction Center, SWPC).

      Ko e ivi ʻoku haʻu mei he uho ʻo e laʻaá ʻoku tukuange mai ai—ha meʻa fakaniukilia ʻokú ne laiki fakataha ʻa e fanga kiʻi ʻātomí pea faʻu ai ʻa e ivi lahi. ʻOku lahi fau ʻa e laʻaá pea ko hono uhó ʻoku matolu ʻaupito ʻo feʻunga ai mo e taʻu ʻe laui miliona kae toki ʻasi hake ai ki tuʻa ʻa e ivi ʻoku faʻu ʻi loto ʻi he uhó. “Kapau ʻe tuku ʻe he Laʻaá he ʻahó ni ʻa ʻene faʻu ʻo e iví,” ko e lau ia ʻa e Uepisaiti SWPC, “ʻe feʻunga mo e taʻu ʻe 50,000,000 kae toki ongoʻi ai ʻi he foʻi Māmaní ʻa e ngaahi nunuʻa lahi moʻoni!”

      Fakakaukau angé he taimí ni ki he moʻoniʻi meʻa ko ení: ʻI hoʻo hanga hake ki ʻolunga ʻi ha pō tafitonga, ʻokú ke sio ai ki he foʻi fetuʻu ʻe laui afe, ʻoku nau taki taha tukuange mai ʻa e ivi lahi faufaua, ʻo meimei tatau mo hotau laʻaá. Pea ʻoku fakafuofua ʻe he kau saienisí ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fetuʻu ʻe laulaui piliona ʻi he ʻunivēsí!

      Ko e haʻu mei fē ʻa e ngaahi fetuʻu kotoa ko ení? ʻOku tui he taimí ni ʻa e tokolahi taha ʻo e kau fakatotoló ʻi ha ngaahi ʻuhinga ʻoku kei ʻikai pē ke nau mahinoʻi, naʻe fakafokifā pē kuo ʻi ai ʻa e ʻunivēsí ʻi he taʻu nai ʻe 14 piliona kuohilí. ʻOku pehē pē ʻe he Tohi Tapú: “I he kamataʻanga naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e ngaahi langi mo mamani.” (Senesi 1:1) ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko e Tokotaha naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi fuʻu faʻuʻanga ivi lalahi fakaʻulia ʻoku tau ui ko e ngaahi fetuʻú ʻoku lava ke fakamatalaʻi ia ʻoku “tuʻu kaukaua hono ngu.”—Aisea 40:26.

ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
Hū ki Tu‘a
Hū ki Loto
  • Faka-Tonga
  • Share
  • Sai‘ia
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
  • Polisī Fakafo‘ituitui
  • Privacy Setting
  • JW.ORG
  • Hū ki Loto
Share