LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w96 10/1 p. 21-25
  • “Muimui ʻi he ʻAlunga ʻo e Anga-Talitali Kakaí”

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • “Muimui ʻi he ʻAlunga ʻo e Anga-Talitali Kakaí”
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Saiʻia ʻi he Kau Solá
  • Sihova, ko e Tokotaha Talitali Kakai Haohaoá
  • Ko ha Tokotaha Talitali Kakai ki he Kau ʻĀngeló
  • Ko ha Kakai Anga-Talitali Kakai
  • ʻAlunga Fakafiefia ʻo e Anga-Talitali Kakaí—ʻOku Mātuʻaki Fiemaʻu!
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2018
  • Anga-Talitali Kakai Kiate Kinautolu
    “Hiva Fiefia” kia Sihova
  • Vahevahe Atu ʻa e “Ngaahi Meʻa Lelei” ʻAki ʻa e Hoko ʻo Anga-Talitali Kakai (Māt. 12:35a)
    Ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau—2014
  • “Ke Mou Fetalitalikakaiʻaki”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
w96 10/1 p. 21-25

“Muimui ʻi he ʻAlunga ʻo e Anga-Talitali Kakaí”

“Vahevahe ki he faʻahinga tapú ʻo fakatatau ki heʻenau fiemaʻú. Muimui ʻi he ʻalunga ʻo e anga-talitali kakaí.”​—LOMA 12:​13, NW.

1. Ko e hā ha fiemaʻu tefito ʻa e tangatá, pea ʻoku anga-fēfē ʻa hono fakahāhaaʻi iá?

KO HA meʻa faingataʻa ia ʻe lava ke hokosia ʻi he ngaahi ʻahó ni ke luelue atu ʻi ha hala lingolingoa ʻi ha feituʻu kehe ʻi he fuoloa ʻa e poʻulí. Ka ʻe lava ke hoko tatau pē ia mo e faingataʻaʻia ke ʻi ha fuʻu kakai tokolahi kae ʻikai ke te ʻiloʻi ha taha pē pe ʻiloʻi kita ʻe ha taha. Ko e moʻoni, ko ha konga tefito ʻo e natula fakaetangatá ko e fiemaʻu ke tokangaʻi, fiemaʻua, mo ʻofaʻi. ʻOku ʻikai saiʻia ha taha ke ʻai ia ʻo hangē ha solá pe ha taha ʻoku ʻikai ke kau ki ha meʻa.

2. Kuo anga-fēfē ʻa e tokonaki ʻa Sihova ki heʻetau fiemaʻu kaungāmeʻá?

2 ʻOku ʻiloʻi lelei ʻe he Tokotaha-Ngaohí mo e Tokotaha-Fakatupu ʻo e meʻa kotoa pē, ko e ʻOtua ko Sihová, ʻa e fiemaʻu ʻa e tangatá ki he kaungāmeʻá. ʻI hono tuʻunga ko e Tokotaha-Faʻufaʻu ʻo ʻene fakatupu fakaetangatá, talu pē mei he kamataʻangá naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ʻoku “ʻikai lelei ki he tangata ke toko taha,” pea naʻá ne fai ʻa e meʻa fekauʻaki mo ia. (Sēnesi 2:​18, 21, 22) ʻOku fonu ʻa e lēkooti ʻi he Tohitapú he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ngaahi tōʻonga anga-ʻofa naʻe fakahāhā ki he tangatá ʻe Sihova pea mo ʻene kau sevānití. ʻOku fakafaingamālieʻi kitautolu ʻe he meʻá ni ke ako ai ʻa e founga ke “muimui ʻi he ʻalunga ʻo e anga-talitali kakaí,” maʻá e loto-fiefia mo e fiemālie ʻa e niʻihi kehé, pea maʻá e fiemālie ʻatautolú tonu.​—Loma 12:​13, NW.

Saiʻia ʻi he Kau Solá

3. Fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga tefito ʻo e anga-talitali kakaí.

3 Ko e foʻi lea “anga-talitali kakaí” hangē ko ia naʻe ngāueʻaki ʻi he Tohitapú ko e liliu ia mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e phi·lo·xe·niʹa, ʻa ia ko e faʻu ia mei he ongo foʻi tupuʻi-lea ʻe ua ʻoku ʻuhingá ko e “ʻofa” mo e “sola.” Ko ia ai, ko e ʻuhinga tefito ʻo e anga-talitali kakaí ko e “ʻofa ʻi he kau solá.” Kae kehe, ʻoku ʻikai ko ha faʻahinga tōʻonga pē ʻeni pe ko ha tuʻunga ʻo e anga-leleí. ʻOku kau ki ai ʻa e ngaahi ongo mo e leleiʻia ʻa ha taha. Ko e foʻi veape ko e phi·leʹo, fakatatau ki he Exhaustive Concordance of the Bible ʻa James Strong, ʻoku ʻuhingá “ke hoko ko ha kaumeʻa ki (saiʻia ʻi [ha taha pe ha meʻa]), ʻa ia ko e maʻu ʻa e leleiʻia ki he (ʻoku ʻuhingá ko e pipiki fakafoʻituitui, ʻi he tuʻunga ʻo e fakakaukaú pe ongó).” Mei hení, ko e anga-talitali kakaí ʻoku laka atu ia ʻo fakalaka ʻi he ʻofa ʻa ē ʻoku makatuʻunga ʻi he tefitoʻi moʻoní, mahalo pē ko e fai ʻi he ongoʻi ko e fatongia pe ngafa. Ko hano faʻa fakahāhaaʻi ia ʻo e saiʻia moʻoní, leleiʻiá, mo e kaumeʻá.

4. ʻOku totonu ke fakahāhā kia hai ʻa e anga-talitali kakaí?

4 Ko e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e saiʻia mo e leleiʻia ko ʻení ko e “solá” (faka-Kalisí, ko e xeʹnos). Ko hai nai ʻeni? Tānaki atu ki ai, ʻoku fakaʻuhingaʻi ʻa e foʻi lea ko e xeʹnos ʻi he Concordance ʻa Strong ko e ‘vūlangi (ʻuhinga fakafoʻileá ko e muli, pe fakaefakatātaá ko e foʻou); ʻoku fakahuʻuhuʻunga ko ha fakaafe pe (feliliuaki) ko ha sola.’ Ko ia ko e anga-talitali kakaí, ʻo hangē ko hono fakatātaaʻi ʻi he Tohitapú, ʻoku lava ke ne tapua mai ʻa e anga-ʻofa naʻe fakahāhaaʻi ki ha taha ʻoku tau saiʻia ai, pe ʻoku lava pē ke toe fakalahi ia ʻo aʻu atu ki ha taha mātuʻaki sola. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū: “He kapau te mou ʻofaʻi ʻa kinautolu pe ʻoku ʻofa mai, ko e meʻa ia ʻe fakakoloa? ʻikai ʻoku fai pehē mo e kau popilikane? Pea kapau ʻoku mou fetapa ki homou kainga pe, ko e hā ha meʻa ʻoku mou fai ʻoku hulu atu? ʻikai ʻoku fai ʻe he Senitaile foki ʻa e meʻa ko ia?” (Mātiu 5:​46, 47) Ko e anga-talitali kakai moʻoní ʻokú ne lakasi ʻa e māvahevahe mo e fakafaikehekehe ʻoku ʻomai ʻi he hehema ke fehiʻá mo e manavaheé.

Sihova, ko e Tokotaha Talitali Kakai Haohaoá

5, 6. (a) Ko e hā naʻe ʻi he fakakaukau ʻa Sīsuú ʻi heʻene pehē, “ʻOku haohaoa ʻa hoʻomou Tamai Fakalangi”? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e sio ki he nima-homo ʻa Sihová?

5 Hili ʻa e tuhu ki he taʻefeʻunga ʻa e ʻofa naʻe fakahāhaaʻi ʻe he tangatá ʻiate kinautolú, hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá, naʻe tānaki atu ki ai ʻe Sīsū ʻa e fakamatalá ni: “Ka mou haohaoa pe ʻa kimoutolu; ʻo hange ʻoku haohaoa ʻa hoʻomou Tamai Fakalangi.” (Mātiu 5:​48) Ko e moʻoni, ʻoku haohaoa ʻa Sihova ʻi he tafaʻaki kotoa pē. (Teutalōnome 32:4) Kae kehe, naʻe fakaeʻa ʻe Sīsū, ʻa e tafaʻaki tefito ʻe taha ʻo e haohaoa ʻa Sihová, hangē ko ʻene lea ki muʻa angé: “[Ko e ʻOtuá] ʻoku ne fakahopo ʻene laʻā ki he kovi mo e lelei, pea ʻoku ne fakaʻuha ki he faitotonu mo e faihala.” (Mātiu 5:​45) ʻI he taimi ʻoku hoko mai ai ki hono fakahāhaaʻi ʻo e anga-ʻofá, ʻoku ʻikai ke filifilimānako ʻa Sihova.

6 ʻI hono tuʻunga ko e Tokotaha-Fakatupú, ko Sihová ʻoku ʻaʻana ʻa e meʻa kotoa pē. “He ko e manu ʻo e vao ʻoku aʻaku kotoa pe, ʻa e manu ʻoku kaikai ʻi he moʻunga laui afe. ʻOku ou ʻilo ʻa e manupuna kotoa ʻo e ngaahi moʻunga, pea ʻoku ʻiate au ʻa e meʻa ngaūe ʻi he toafa,” ko e folofola ia ʻa Sihová. (Sāme 50:​10, 11) Ka neongo iá, ʻoku ʻikai te ne tuku siokita maʻana ha meʻa pē. ʻI heʻene nima-homó, ʻokú ne tokonaki ai maʻa ʻene meʻamoʻui kotoa. Naʻe lea fekauʻaki mo Sihova ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “ʻOku ke folahi ho nima, pea ke fakamakona ʻa e holi ʻa e meʻa moʻui kotoa.”​—Sāme 145:16.

7. Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he founga ʻoku fai ʻe Sihova ki he kau solá mo kinautolu ko ia ʻoku masivá?

7 ʻOku foaki ʻe Sihova ki he kakaí ʻa e meʻa ʻoku nau fiemaʻú​—ʻo aʻu ki he kakai ʻoku ʻikai te nau ʻiloʻi iá, ʻa ē ko e kau sola kiate iá. Naʻe fakamanatu ʻe Paula mo Pānepasa ki he kau lotu ʻaitoli ʻi he kolo ʻo Līsitá ko Sihová “talāʻehai naʻa ne nofo taʻe ha fakaʻilonga; ka naʻa ne ngaue ʻaonga, ʻo ne ʻatu kiate kimoutolu mei langi ʻa e ngaahi ʻuha, mo e ngaahi taʻu mahu, ʻo ne ʻai ke fonungutungutu ho mou loto ʻi he meʻa tokoni mo e fiefia.” (Ngāue 14:17) ʻOku anga-ʻofa ʻa Sihova mo nima-homo, tautefito kiate kinautolu ko ia ʻoku masivá. (Teutalōnome 10:​17, 18) ʻOku lahi ʻa e meʻa ʻa ia ʻoku lava ke tau ako meia Sihová ʻi hono fakahāhā ʻo e anga-ʻofá mo e nima-homó​—hoko ʻo anga-talitali kakai​—ki he niʻihi kehé.

8. Kuo fakahāhā fēfē ʻe Sihova ʻa e nima-homó ʻi hono tokangaʻi ʻetau ngaahi fiemaʻu fakalaumālié?

8 Tānaki atu ki he tokonaki hulu ki he ngaahi fiemaʻu fakamatelie ʻa ʻene ngaahi meʻa fakatupú, ʻoku toe tokanga ʻa Sihova ki heʻenau ngaahi fiemaʻú ʻi ha founga fakalaumālie. ʻOku ngāue ʻa Sihova ʻi he founga nima-homo lahi tahá ki heʻetau lelei fakalaumālié, naʻa mo e ki muʻa ia ʻi he ʻiloʻi ʻe ha taha pē ʻo kitautolu ʻoku tau ʻi ha tuʻunga mātuʻaki faingataʻa fakalaumālie. ʻOku tau lau ʻi he Loma 5:​8, 10: “Ka ko e ʻOtua ʻoku ne fakaha ʻa e moʻoni ʻo ʻene ʻofa aʻana kiate kitautolu ʻi he pekia ʻa Kalaisi maʻatautolu, lolotonga ʻoku tau kei angahala. . . . He kapau naʻe fakalelei ʻa e ʻOtua kiate kitautolu ʻi he pekia ʻa hono ʻAlo, lolotonga ʻene filiʻaki kitautolu.” ʻOku ʻai ʻe he tokonaki ko iá ʻo malava ai ki he tangata angahalaʻiá ke hoko ki ha fāmili ʻoku fiefia honau vā mo ʻetau Tamai fakahēvaní. (Loma 8:​20, 21) ʻOku toe fakapapauʻi ʻe Sihova ʻoku ʻomai kiate kitautolu ʻa e fakahinohino mo e tataki totonú koeʻuhi ke tau lavameʻa ai ʻi he moʻuí neongo ʻa hotau tuʻunga angahalaʻia mo taʻehaohaoá.​—Sāme 119:105; 2 Tīmote 3:​16.

9, 10. (a) Ko e hā ʻoku lava ai ke tau pehē ko Sihova ʻa e tokotaha talitali kakai haohaoá? (e) ʻOku totonu ke fēfē ʻa e faʻifaʻitaki ʻa e kau lotu moʻoni kia Sihová ʻi he meʻá ni?

9 ʻI he vakai ki he meʻá ni, ʻoku lava ke tau pehē ko e moʻoni ko Sihova ʻa e tokotaha talitali kakai haohaoá ʻi he ngaahi founga lahi ʻaupito. ʻOku ʻikai te ne taʻetokangaʻi ʻa e masivá, ko e anga-fakatōkilaló, pea mo e māʻulaló. ʻOkú ne fakahaaʻi ʻa e mahuʻingaʻia moʻoni mo e tokanga ki he kau solá, naʻa mo hono ngaahi filí, pea ʻoku ʻikai ke ne fiemaʻu ha totongi. ʻI he ngaahi meʻá ni kotoa, ʻikai ko ia ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei tahá ʻo ha tokotaha talitali kakai haohaoa?

10 ʻI hono tuʻunga ko ha ʻOtua anga-ʻofa mo nima-homo peheé, ʻoku fiemaʻu ʻe Sihova ʻene kau lotú ke faʻifaʻitaki kiate ia. ʻOku tau sio ʻi he kotoa ʻo e Tohitapú, ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻo e ʻulungaanga anga-ʻofa ko ʻení. ʻOku fakamatala ʻi he Encyclopaedia Judaica ko e “anga-talitali kakaí ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe ʻikai ko ha meʻa pē ia fekauʻaki mo e ʻulungaanga leleí, ka ko ha faʻunga fakaeʻulungaanga . . . Naʻe tupu ʻa hono fakamahuʻingaʻi ko e ʻulungaanga lelei ʻa e anga-talitali kakaí, pea mo e ngaahi tafaʻaki kotoa fekauʻaki mo ia ʻi he talatukufakaholo faka-Siú mei he ngaahi ʻulungaanga fakafonua faka-Tohitapu ko hono talitali lelei ʻo e kau fononga ongosiá mo hono maʻu mai ki he lotolotonga ʻo ha taha ʻa e solá.” Ko e anga-talitali kakaí ʻoku totonu ke hoko ko ha ʻulungaanga ia ʻo e kau lotu moʻoni kotoa pē ʻa Sihová, ʻo mahulu hake ia mei heʻene hoko pē ko ha fakaʻilonga ʻo ha faʻahinga puleʻanga tefito, pe kulupu lau fakamatakali.

Ko ha Tokotaha Talitali Kakai ki he Kau ʻĀngeló

11. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku ʻomai ʻa e ngaahi tāpuaki taʻeʻamanekina ʻi he anga-talitali kakaí? (Toe sio foki kia Sēnesi 19:​1-3; Fakamaau 13:​11-​16.)

11 Ko e taha ʻi he ngaahi fakamatala ʻiloa taha ʻi he Tohitapú ʻi hono fakahāhā ʻa e anga-talitali kakaí ko ʻĒpalahame mo Sela ʻi he taimi naʻá na kemi ai ʻi he ʻuluʻakau lalahi ʻo Māmili, ofi ki Hepeloní. (Sēnesi 18:​1-​10; 23:19) ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe ʻi he fakakaukau ʻa e ʻaposetolo ko Paulá ʻa e meʻa ko ʻeni naʻe hokó ʻi he taimi naʻá ne ʻomai ai ʻa e enginakí ni: “ʻOua te mou loto ngalongalo he fakaafe ʻāunofo [“anga-talitali kakaí,” NW]: he ʻi he fai ʻa e meʻa ko ia, kuo tali ʻe ha niʻihi ha kau angelo.” (Hepelū 13:2) ʻE tokoniʻi kitautolu ʻi ha ako ki he fakamatala ko ʻení ke sio ai ko e anga-talitali kakaí ʻoku ʻikai ko ha meʻa pē ia fekauʻaki mo e anga-fakafonuá pe ʻi he tupu haké. ʻI hono kehé, ko ha ʻulungaanga faka-ʻOtua ia ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi tāpuaki fakaofo.

12. Naʻe fakahāhaaʻi fēfē ʻe ʻĒpalahame ʻa ʻene ʻofa ki he kau solá?

12 ʻOku fakahaaʻi ʻi he Sēnesi 18:​1, 2 (PM) naʻe ʻikai ke ʻiloʻi mo ʻamanekina ʻe ʻĒpalahame ia ʻa e kau ʻaʻahí, ʻi hono toe fakalea ʻe tahá ko e kau sola pē kinautolu ʻe toko tolu naʻa nau fāifononga haké. Ko e anga-fakafonua ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻi he Hahaké, fakatatau ki he kau faiongoongo ʻe niʻihi, naʻa nau pehē ʻoku ʻi ai ʻa e totonu ʻa ha taha fononga ʻi ha fonua muli ke ne ʻamanekina ʻa e anga-talitali kakaí ʻo aʻu ai pē kapau naʻe ʻikai te ne ʻiloʻi ha taha ai. Ka naʻe ʻikai ke tatali ʻa ʻĒpalahame ia ke ngāue ʻa e kau solá ki heʻenau totonú; naʻá ne tomuʻa fai ʻe ia ʻa e meʻá. Naʻá ne “lele” ʻi he kei mamaʻo meiate ia ʻa e kau solá ni ke fakafetaulaki kiate kinautolu​—ʻo fai kotoa ʻa e meʻá ni ʻi he “bubuha oe aho,” pea ʻi he taʻu 99 ʻa ʻĒpalahamé! ʻIkai ʻoku hā ʻi he meʻá ni ʻa e ʻuhinga naʻe lave ai ʻa Paula kia ʻĒpalahame ko ha faʻifaʻitakiʻanga kiate kitautolu ke faʻifaʻitaki ki aí? Ko e uho ʻo e anga-talitali kakaí, ʻa e saiʻia pe ʻofa ki he kau solá, ko e tokanga ki heʻenau ngaahi fiemaʻú. Ko ha ʻulungaanga falalaʻanga ia.

13. Ko e hā naʻe “bunou hifo” ai ʻa ʻĒpalahame ki he kau ʻaʻahí?

13 ʻOku toe talamai kiate kitautolu ʻi he fakamatalá ko ʻĒpalahamé, ʻi he hili ʻene feʻiloaki mo e kau solá, naʻá ne “bunou hifo ia ki he kelekele.” Punou ki he kau sola fakaʻaufulí? Sai, ko ha punou, hangē ko ia naʻe fai ʻe ʻĒpalahamé, ko ha founga fakafeʻiloaki ia ki ha fakaafe fakalāngilangi pe ko ha taha tuʻunga māʻolunga, ʻo ʻikai ko ha maʻuhala ia ko hano fai ʻo e lotú, ʻa ia ʻoku tuku tauhi pē ia ki he ʻOtuá. (Fakafehoanaki mo Ngāue 10:​25, 26; Fakahā 19:10.) ʻI he punoú, ʻo ʻikai ko ha maleʻei pē ʻo e ʻulú ka ko ha punou “hifo ia ki he kelekele,” naʻe ʻoange ai ʻe ʻĒpalahame ki he kau solá ni ʻa e lāngilangi ko ʻenau hoko ʻo mahuʻinga. Ko e ʻulu ia ʻo ha fāmili faka-pēteliake lahi, mo tuʻumālie, ka naʻá ne lau ʻoku taau ʻa e kau solá ni ki he lāngilangi lahi ange ia ʻiate ia tonu. He faikehekehe ē ko e meʻá ni mei he tōʻongaʻaki ʻa e huʻuhuʻu ki he kau solá, ʻa e fakakaukau ke tomuʻa siofí! Naʻe fakahāhaaʻi moʻoni ʻe ʻĒpalahame ʻa e ʻuhinga ʻo e fakamatalá: “ʻI he fakaʻapaʻapa mou tāimuʻa kimoutolu.”​—Loma 12:10.

14. Ko e hā ʻa e feinga mo e feilaulau naʻe kau ʻi hono fakahā ʻe ʻĒpalahame ʻa e anga-talitali kakaí ki he kau solá?

14 ʻOku fakahā ʻi he toenga ʻo e fakamatalá naʻe moʻoni ʻa e ngaahi ongo ʻa ʻĒpalahamé. Ko e kaí ʻiate ia pē naʻe hulu ʻo kehe ʻaupito. Naʻe ʻikai ko ha meʻakai anga-maheni ia ʻa e “uhiki bulu molu mo lelei” naʻa mo e ʻi ha fāmili tokolahi ʻoku lahi ʻenau monumanú. Fekauʻaki mo e anga-fakafonua mafolalahia ʻi he feituʻú, ʻoku fakamatala ʻi he Daily Bible Illustrations ʻa John Kitto: “Naʻe ʻikai teitei fai ha fakatuʻumālie tukukehe pē ʻi he ngaahi kātoanga ʻe niʻihi, pe ʻi he tūʻuta ʻa ha sola; pea ko e toki kai pē ia ʻa e kakanoʻi manú ʻi he ngaahi meʻa peheé, ʻo aʻu ai pē kiate kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e tākanga monumanu tokolahí.” Naʻe ʻikai tuku ha meʻakai pē ʻoku kovingofua ke tauhi ko e māfana ʻa e ʻeá, ko ia ke teuteu ha kai peheé, ko e meʻa kotoa pē naʻe pau ke fai ia ʻi he taimi pē ko iá. ʻOku ʻikai ha ofo ai ʻi heʻene hā tuʻo tolu ʻi he fakamatala nounou ko ʻení, ʻa e foʻi lea ko e “fakatootoo” pe “fakavave,” pea mo e “lele” moʻoni ʻa ʻĒpalahame ke ʻai ke maau ʻa e kaí!​—Sēnesi 18:​6-8.

15. Ko e hā ʻa e vakai totonu ki he ngaahi tokonaki fakamatelie ʻi hono fakahāhā ʻa e anga-talitali kakaí, hangē ko ia naʻe fakatātaaʻi ʻe ʻĒpalahamé?

15 Kae kehe, ko e taumuʻá, ʻoku ʻikai ko hono fai pē ha fuʻu kātoanga kai ke maongo ki ha taha. Neongo naʻe fai ʻe ʻĒpalahame mo Sela ʻa e feinga kotoa ko ia ke teuteu mo foaki ʻa e meʻakaí, fakatokangaʻi ange ʻa e anga ʻo e lave ki muʻa ange ʻa ʻĒpalahame ki aí: “Tuku ke omi ha vai jii, bea fufulu ho mou vaʻe, bea mou mālōlō ʻi he lolo akau. Bea teu omi ha koga ma, bea fakafiemalie ho mou loto; bea hili ia te mou alu; he koia kuo mou haʻu ai ki hoo mou tamaioeiki.” (Sēnesi 18:​4, 5, PM) Ko e “koga ma” ko iá naʻe hoko ia ko ha kātoanga kai ʻo e ʻuhikiʻi pulu sino fakataha mo e fanga kiʻi keke fuopotopoto mei he mahoaʻa lelei, pata, mo e huʻakau​—ko ha kātoanga kai feʻunga ki ha tuʻi. Ko e hā ʻa e poiní? ʻI hono fakahaaʻi ʻa e anga-talitali kakaí, ko e meʻa mahuʻingá, pe ko e meʻa ke fakamamafaʻí, ʻoku ʻikai ko e hulu ʻa e meʻakai mo e meʻainu ʻe ʻi aí, pe ko e lahi ʻo e fakafiefia ʻe faí, mo e hā fua. ʻOku ʻikai ke fakatuʻunga ʻa e anga-talitali kakaí pe ʻe maʻu ʻe ha taha ha ngaahi meʻa totongi mamafa. ʻI hono kehé, ʻoku makatuʻunga ia ʻi ha tokanga moʻoni ki he lelei ʻa e niʻihi kehé mo ha holi ke fai lelei ki he niʻihi kehé ki he lahi taha ʻo e malava ʻa e taha ko iá. “ʻOku lelei ha ʻumu lu ʻoku kiki ʻaki ʻa e ʻofa, ʻi ha pulu fafanga ʻoku ʻomi mo e fehiʻa,” ko e lau ia ʻa ha palovēpi ʻi he Tohitapú, pea ʻi aí ʻoku ʻi ai ʻa e kī ki he anga-talitali kakai moʻoní.​—Palōvepi 15:17.

16. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahā ʻe ʻĒpalahame ʻa e houngaʻia ki he ngaahi meʻa fakalaumālié ʻi he meʻa naʻá ne fai ki he kau ʻaʻahí?

16 Kae kehe, kuo pau ke tau fakatokangaʻi, naʻe toe ʻi ai mo ha ʻuhinga fakalaumālie ki he meʻa kotoa naʻe hokó. Ko e hā pē ha founga, naʻe ʻiloʻilo ʻa ʻĒpalahame ko e kau ʻaʻahí ni ko e kau talafekau meia Sihova. ʻOku hā ia ʻi heʻene lea kiate kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi leá ni: “Ko hoku Eiki, [“Sihova,” NW] koeni, kabau kuou maʻu ae lelei i ho ao, ofa ke oua naa ke alu mei hoo tamaioeiki.”a (Sēnesi 18:​3, PM; fakafehoanaki mo ʻEkisoto 33:20.) Naʻe ʻikai ke ʻilo ki muʻa ʻe ʻĒpalahame ia pe naʻa nau haʻu mo ha fekau kiate ia pe ko ʻenau faifononga hake pē ia ʻanautolu. Neongo kotoa ʻení, naʻá ne houngaʻia ʻi he fakahoko lelei ai ʻa e taumuʻa ʻa Sihová. Ko e faʻahingá ni naʻa nau ngāue ki ha fekau meia Sihova. ʻE hoko ko hono fiefiaʻanga, kapau ʻe lava ke ne fai ha meʻa ke tokoni ki ai. Naʻá ne ʻiloʻi ʻoku taau mo e kau sevāniti ʻa Sihová ʻa e lelei tahá, pea ʻi he ngaahi tuʻunga ko ʻení te ne tokonaki mai ʻa e lelei tahá. ʻI heʻene fai peheé, ʻe ʻi ai ha tāpuaki fakalaumālie, tatau ai pē kiate ia pe ko ha taha kehe. Hangē ko ia naʻe hokó, naʻe tāpuakiʻi lahi ʻa ʻĒpalahame mo Sela ʻi heʻena anga-talitali kakai loto-moʻoní.​—Sēnesi 18:​9-​15; 21:​1, 2.

Ko ha Kakai Anga-Talitali Kakai

17. Ko e hā naʻe fiemaʻu ʻe Sihova mei he kau ʻIsilelí ʻo fekauʻaki mo e kau solá mo e faʻahinga masiva ʻi honau lotolotongá?

17 Naʻe ʻikai tonu ke ngalo ʻa e faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻa ʻĒpalahamé ʻi he puleʻanga naʻe tupu mai meiate iá. Ko e Lao ko ia naʻe ʻoange ʻe Sihova ki he kau ʻIsilelí naʻe kau ai ʻa e ngaahi tokonaki ki hono fakahāhā ʻa e anga-talitali kakaí ki he kau sola ʻi honau lotolotongá. “Ko e muli ʻoku ʻāunofo kiate kimoutolu ʻe tatau kiate kimoutolu mo e tupu ʻi he fonua; pea te ke ʻofa kiate ia hange ko hoʻo ʻofa kiate koe; he naʻa mou nofo muli ʻi he fonua ko Isipite: ko Sihova au ko homou ʻOtua.” (Livitikō 19:34) Naʻe pau ke fai ha fakakaukau makehe ʻa e kakaí ki he faʻahinga ko ia naʻa nau fiemaʻu ʻa e tokoni fakamatelié pea ʻoua ʻe taʻetokangaʻi kinautolu. ʻI he taimi naʻe tāpuakiʻi ai kinautolu ʻe Sihova ʻaki ʻa e ngaahi utu-taʻu lahí, ʻi heʻenau fiefia ʻi heʻenau ngaahi kātoangá, ʻi heʻenau mālōlō mei heʻenau ngaahi ngāué lolotonga ʻa e ngaahi taʻu faka-Sāpaté, pea ʻi he ngaahi meʻa kehe naʻe hokó, naʻe pau ke manatuʻi ʻe he kakaí ʻa kinautolu naʻe tuʻutāmakí​—ʻa e kau uitoú, kau tamaimaté, mo e kau muli naʻe ʻāunofo maí.​—Teutalōnome 16:​9-​14; 24:​19-​21; 26:​12, 13.

18. ʻOku mahuʻinga fēfē ʻa e anga-talitali kakaí ʻi he fekauʻaki mo hono maʻu ʻa e hōifua mo e tāpuaki ʻa Sihová?

18 ʻOku lava ke sio ki he mahuʻinga ʻo e anga-ʻofá, nima-homó, mo e anga-talitali kakai ki he niʻihi kehé, tautefito kiate kinautolu ʻoku masivá, ʻi he anga ʻo e feangai ʻa Sihova mo e kau ʻIsilelí ʻi he taimi naʻa nau fakatukutukuʻi ai hono fai ʻo e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení. Naʻe ʻai ʻe Sihova ʻo mahino ʻoku ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi fiemaʻu ki heʻene kakaí ka nau maʻu hokohoko ʻa ʻene ngaahi tāpuakí ʻa e anga-ʻofa mo e nima-homo ki he kau solá mo e faʻahinga ʻoku masivá. (Sāme 82:​2, 3; ʻAisea 1:​17; Selemaia 7:​5-7; ʻIsikeli 22:7; Sākalaia 7:​9-​11) ʻI he taimi naʻe tōtōivi ai ʻa e puleʻangá ʻi hono fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení pea mo e ngaahi fiemaʻu kehé, naʻa nau tuʻumālie pea fiefia ʻi he hulu ʻa e meʻa fakamatelié mo e fakalaumālié. ʻI he taimi naʻa nau femoʻuekina ai ʻi heʻenau ngaahi ngāue siokita fakaekinautolú ʻo fakatukutukuʻi hono fakahā ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻofa ko ʻení kiate kinautolu ko ia naʻe masivá, naʻa nau maʻu ʻa e fakahalaia ʻa Sihová, pea faifai atu ai pē ki hono fakahoko ʻa e fakamaau fakafili kiate kinautolu.​—Teutalōnome 27:19; 28:​15, 45.

19. Ko e hā kuo pau ke tau vakai atu ki aí?

19 He toki meʻa mahuʻinga ē ko ia, kiate kitautolu, ke sivisiviʻi kitautolu tonu pea sio pe ʻoku tau moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻamanekina mai ʻe Sihová fekauʻaki mo e meʻá ni! ʻOku tautefito ʻeni ia ki he ʻahó ni ʻi he vakai atu ki he laumālie siokita mo māvahevahe ʻi he māmaní. ʻOku lava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e anga-talitali kakai faka-Kalisitiané ʻi ha māmani māvahevahe? Ko e kaveinga ia ʻe lāulea ki ai ʻi he kupu hono hokó.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ki ha fakamatalaʻi kakato ange ʻo e poini ko ʻení, sio ki he kupu ko e “Kuo Sio ha Taha ki he ʻOtuá?” ʻi he Taua Leʻo ʻo Tīsema 1, 1988, peesi 29-31.

ʻOkú Ke Manatuʻi?

◻ Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea faka-Tohitapu naʻe liliuʻi ko e “anga-talitali kakaí”?

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku hoko ai ʻa Sihova ko e faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ʻi hono fakahāhā ʻa e anga-talitali kakaí?

◻ Ko e hā hono lahi ʻa hono fakahoko ʻe ʻĒpalahame ʻene anga-talitali kakaí?

◻ Ko e hā kuo pau ai ke “muimui ʻi he ʻalunga ʻo e anga-talitali kakaí” ʻa e kotoa ʻo e kau lotu moʻoní”?

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share