Fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he “Ngutu Taha”
“Ke . . . ngutu taha hoʻomou fakamaloʻia [pe fakalāngilangiʻi] ʻa e ʻOtua, ko e Tamai ʻa hotau ʻEiki ko Sisu Kalaisi.”—LOMA 15:6.
1. Ko e hā ʻa e lēsoni fekauʻaki mo hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi fakakaukau kehekehé naʻe vahevahe ʻe Paula ki he ngaahi kaungātuí?
ʻOku ʻikai ke fai ʻe he kau Kalisitiane kotoa pē ʻa e ngaahi fili tatau pe maʻu ʻa e ngaahi saiʻia tatau. Neongo ia, kuo pau ki he kau Kalisitiane kotoa pē ke nau fononga fāʻūtaha ʻi he hala ki he moʻuí. ʻE malava ia? ʻIo, kapau ʻoku ʻikai ke tau ʻai ko ha fuʻu palopalema lahi ʻa e fanga kiʻi faikehekehe īkí. Ko ha lēsoni ia naʻe vahevahe ʻe he ʻapositolo ko Paulá ki he ngaahi kaungātui ʻi he ʻuluaki senitulí. Naʻe anga-fēfē ʻene fakamatalaʻi ʻa e poini mahuʻingá ni? Pea ʻe lava fēfē ke tau ngāueʻaki ʻa ʻene akonaki fakamānavaʻí ʻi he ʻahó ni?
Ko e Mahuʻinga ʻo e Fāʻūtaha Faka-Kalisitiané
2. Naʻe anga-fēfē hono fakamamafaʻi ʻe Paula ʻa e fiemaʻu ke fāʻūtahá?
2 Naʻe ʻiloʻi ʻe Paula ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fāʻūtaha faka-Kalisitiané, pea naʻá ne ʻomai ʻa e akonaki lelei ke tokoniʻi ʻa e kau Kalisitiané ke nau fekātakiʻaki ʻi he ʻofa. (Efeso 4:1-3; Kolose 3:12-14) Ka neongo ia, ʻi he hili hono fokotuʻu ʻo e ngaahi fakatahaʻanga lahi pea ʻaʻahi ki he niʻihi kehé ʻi ha vahaʻa taimi laka hake ʻi he taʻu ʻe 20, naʻá ne ʻiloʻi ko hono tauhi maʻu ʻa e fāʻūtahá ʻe lava ke hoko ʻo faingataʻa. (1 Kolinito 1:11-13; Kaletia 2:11-14) Ko ia ai, naʻá ne naʻinaʻi ki he kaungātui naʻe nofo ʻi Lomá: “Ko e ʻOtua ʻoku ʻa ʻEne ʻAfio ʻa e fakakataki mo e poupou, ʻofa ke ne ʻatu . . . ke loto taha mo ngutu taha hoʻomou fakamaloʻia [pe fakalāngilangiʻi] ʻa e ʻOtua, ko e Tamai ʻa hotau ʻEiki ko Sisu Kalaisi.” (Loma 15:5, 6) ʻI he ʻahó ni, kuo pau foki ke tau fakalāngilangiʻi ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻi he “ngutu taha” ʻi ha tuʻunga ko ha kulupu ʻo ʻene kakaí. ʻE anga-fēfē ʻetau ngāue ki he meʻá ni?
3, 4. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi ʻātakai kehekehe naʻe maʻu ʻe he kau Kalisitiane ʻi Lomá? (e) Naʻe malava fēfē ki he kau Kalisitiane ʻi Lomá ke tauhi kia Sihova ʻi he “ngutu taha”?
3 Ko e tokolahi ʻo e kau Kalisitiane ʻi Lomá ko e ngaahi kaumeʻa fakafoʻituitui ʻo Paula. (Loma 16:3-16) Neongo naʻe kehekehe honau ngaahi ʻātakaí, naʻe tali ʻe Paula ʻa e kotoa ʻo hono fanga tokouá ʻi he tuʻunga “ʻoku ʻofeina ʻe he ʻOtua.” Naʻá ne tohi: “Oku ou fuofua fakafetai ki hoku Otua ia Jisu Kalaisi koeuhi ko kimoutolu kotoabe, he oku ogoogoa hoo mou tui i mamani kotoabe.” ʻOku hā mahino, naʻe faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻa e kau Lomá ʻi he ngaahi founga lahi. (Loma 1:7, 8, PM; Loma 15:14) ʻI he taimi tatau pē, naʻe ʻi ai ʻa e kau mēmipa ʻo e fakatahaʻangá naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi fakakaukau kehekehe ʻi ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi. Koeʻuhi ko e kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní ʻoku nau haʻu mei ha ngaahi ʻātakai mo e ngaahi anga fakafonua kehekehe, ko hono ako ʻa e akonaki fakamānavaʻi ʻa Paula ki he founga ʻo hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi faikehekehé ʻe malava ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau lea ʻi he “ngutu taha.”
4 ʻI Lomá naʻe ʻi ai fakatouʻosi ʻa e kau tui Siu mo e kau tui Senitaile. (Loma 4:1; 11:13) ʻOku hangehangē ko e kau Kalisitiane Siu ʻe niʻihi naʻe ʻikai malava ke nau taʻofi ʻa hono fai ʻo e ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi naʻa nau tauhi ʻi he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé, neongo naʻe ʻosi totonu ke nau ʻiloʻi ko e ngaahi tōʻonga peheé naʻe ʻikai fiemaʻu ia ki he fakamoʻuí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe tali ʻe ha tokolahi ʻo e kau Kalisitiane Siú naʻe fakatauʻatāinaʻi kinautolu ʻe he feilaulau ʻa Kalaisí mei he ngaahi fakangatangata naʻa nau tauhi ʻi he ki muʻa ke nau hoko ko e kau Kalisitiané. Ko hono olá, naʻa nau liliu ʻa e niʻihi ʻo ʻenau ngaahi tōʻonga fakafoʻituituí mo e ngaahi anga fakafonuá. (Kaletia 4:8-11) Ka neongo ia, hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe Paulá, ko kinautolu kotoa ko e kau “ʻofeina ʻe he ʻOtua.” Naʻe malava ki he faʻahinga kotoa ke nau fakamālōʻia ʻa e ʻOtuá ʻi he “ngutu taha” kapau naʻa nau tauhi maʻu fakaekinautolu ʻa e fakakaukau totonú. ʻOku tau maʻu nai ʻi he ʻahó ni ha ngaahi fakakaukau kehekehe ʻi ha ngaahi meʻa pau, ko ia ʻoku totonu ke tau fakakaukau lelei ki he anga hono fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ko iá.—Loma 15:4.
“Mou Fetalitalileleiʻaki”
5, 6. Ko e hā naʻe ʻi ai ai ʻa e ngaahi faikehekehe ʻi he fakakaukaú ʻi he fakatahaʻanga ʻi Lomá?
5 ʻI heʻene tohi ki he kau Lomá, ʻoku lea ai ʻa Paula ʻo kau ki ha tuʻunga ʻa ia naʻe kehekehe ai ʻa e ngaahi fakakaukaú. ʻOkú ne tohi: “He oku tui ae toko taha oku gofua ene kai ki he gaahi mea kotoabe: ka koe toko taha oku vaivai, oku kai mei he goue be.” Ko e hā e ʻuhinga naʻe pehē aí? Sai, ʻi he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé, naʻe ʻikai ko ha meʻakai naʻe ala tali ai ʻa e puaká. (Loma 14:2, PM; Livitiko 11:7) Kae kehe, naʻe ʻikai ke kei moʻuaʻaki ke tauhi ʻa e Lao ia ko iá ʻi he hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú. (Efeso 2:15) Ko ia, ʻi he hili ʻa e taʻu ʻe tolu mo e konga mei he pekia ʻa Sīsuú, naʻe tala ʻe ha ʻāngelo ki he ʻapositolo ko Pitá ʻo pehē mei he tuʻunga ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai ha meʻakai ʻe totonu ke vakai ki ai ʻoku taʻemaʻa. (Ngāue 11:7-12) ʻI he fakakaukau atu ki he ngaahi moʻoniʻi meʻá ni, ne ongoʻi nai ai ʻe ha kau Kalisitiane Siu ʻe niʻihi ʻe malava ke nau kai puaka—pe kai ha meʻakai kehe naʻe tapui ʻi he malumalu ʻo e Laó.
6 Kae kehe, ko e foʻi fakakaukau tonu ʻo hono kai ʻa e ngaahi meʻakai ko ia naʻe taʻemaʻa ki muʻá ʻoku ngalingali naʻe palakū ia ki he kau Kalisitiane Siu kehé. Naʻe fakanatula pē ʻa e ongoʻi loto-mamahi nai ʻa e faʻahinga ongongofua peheé ʻi he sio atu ki honau fanga tokoua Siu ʻia Kalaisí ʻoku nau kai ʻa e meʻakai ko iá. ʻIkai ngata aí, ko e kau Kalisitiane Senitaile ʻe niʻihi, ʻa ia ko honau ʻātakai fakalotú ʻoku ngalingali naʻe ʻikai ʻaupito ke kau ai ha ngaahi fakataputapui ia ʻi he meʻakaí, naʻa nau puputuʻu nai ʻi ha fakakikihi ʻa ha taha ʻi he meʻakaí. Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai hala ki ha taha ke ne fakaʻehiʻehi mei ha ngaahi meʻakai pau, kehe pē ke ʻoua te ne vilitaki ko e fakaʻehiʻehi peheé ko ha meʻa pau ia ki hono maʻu ʻa e fakamoʻuí. Neongo ia, naʻe kei lavangofua pē ke langaʻi ʻe he ngaahi fakakaukau kehekehé ʻa e fekīhiaki ʻi he fakatahaʻangá. Naʻe fiemaʻu ki he kau Kalisitiane ʻi Lomá ke nau tokanga ke ʻoua naʻa hanga ʻe he ngaahi faikehekehe peheé ʻo taʻofi kinautolu mei hono fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻa e “ngutu taha.”
7. Ko e hā ʻa e ngaahi fakakaukau kehekehe naʻe hoko ʻi he fekauʻaki mo hono tauhi ha ʻaho makehe ʻi he uike taki tahá?
7 ʻOku ʻomai ʻe Paula ha fakatātā hono ua: “Ko Meʻa ʻoku mamafa kiate ia ha ʻaho ʻe taha ʻi he ʻaho ʻe taha: ka ko Meʻa ʻoku tatau kiate ia ʻa e ʻaho kotoa pe.” (Loma 14:5a) ʻI he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé, naʻe pau ke ʻoua ʻe fai ha ngāue ʻi he Sāpaté. Naʻa mo e fonongá naʻe taʻofi ʻaupito ʻi he ʻaho ko iá. (Ekisoto 20:8-10; Mātiu 24:20; Ngāue 1:12) Kae kehe, ʻi he taimi naʻe tāmateʻi ai ʻa e Laó, naʻe hoko ʻa e ngaahi tapui ko iá ʻo ʻikai kei ngāueʻaki. Ka, naʻe kei ʻi ai pē ʻa e kau Kalisitiane Siu ia ʻe niʻihi naʻa nau ongoʻi hohaʻa nai fekauʻaki mo hono fakahoko ha faʻahinga ngāue pe fekauʻaki mo ha fononga mamaʻo ʻi ha ʻaho ʻa ia naʻa nau vakai ki ai ki muʻa ʻoku toputapu. Naʻa mo e hili ʻa e hoko ko e kau Kalisitiané, naʻa nau vaheʻi maʻataʻatā nai ʻe kinautolu ʻa e ʻaho hono fitú ki he ngaahi taumuʻa fakalaumālie, neongo naʻe ʻikai ke kei fakamālohiʻi ʻa e lao Sāpaté ia ʻi he tuʻunga ʻa e ʻOtuá. Naʻe hala ʻenau fai peheé? ʻIkai, kehe pē naʻe ʻikai te nau vilitaki ʻo pehē ko e tauhi Sāpaté naʻe fiemaʻu mai ʻe he ʻOtuá. Ko ia ai, ʻi he fakakaukau atu ki he konisēnisi ʻo hono fanga tokoua Kalisitiané, naʻe tohi ʻe Paula: “ʻE, ke taki taha ʻai ke pau ʻene fakakaukau aʻana.”—Loma 14:5e.
8. Neongo naʻe malava ke nau fakahāhā ha fakaʻatuʻi ki he konisēnisi ʻo e niʻihi kehé, ko e hā naʻe ʻikai fiemaʻu ke fai ʻe he kau Kalisitiane ʻi Lomá?
8 Kae kehe, neongo hono fakalototoʻaʻi loto-māfana hono fanga tokouá ke nau kātakiʻi ʻa e faʻahinga ko ia naʻa nau fāinga mo e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e konisēnisí, naʻe fakahalaiaʻi mālohi ʻe Paula ʻa e faʻahinga ko ia naʻa nau feinga ke fakamālohiʻi ʻa e kaungātuí ke nau moʻulaloa ki he Lao ʻa Mōsesé ko ha tuʻunga ia ki hono maʻu ʻa e fakamoʻuí. Ko e fakatātaá, ʻi he 61 T.S. nai, naʻe tohi ai ʻe Paula ʻa e tohi ʻa Hepeluú, ko ha tohi mālohi ki he kau Kalisitiane Siú ʻo fakamatalaʻi mahino ʻaupito ko e moʻulaloa ki he Lao ʻa Mōsesé naʻe ʻikai toe mahuʻinga ia koeʻuhi naʻe maʻu ʻe he kau Kalisitiané ia ha ʻamanaki māʻolunga ange makatuʻunga ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú.—Kaletia 5:1-12; Taitusi 1:10, 11; Hepelu 10:1-17.
9, 10. Ko e hā ʻoku totonu ke fakaʻehiʻehi ʻa e kau Kalisitiané mei hono faí? Fakamatalaʻi.
9 Hangē ko ia kuo tau sio ki aí, ʻoku fakaʻuhinga mai ʻa Paula ko hono fai ha ngaahi fili kehekehé ʻoku ʻikai fiemaʻu ke hoko ia ko ha fakamanamana ki he fāʻūtahá, kehe pē ʻoku ʻikai kau ai hano maumauʻi pau ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Kalisitiané. Ko ia ai, ʻoku ʻeke ʻe Paula ki he kau Kalisitiane ʻoku nau maʻu ʻa e konisēnisi vaivai angé: “Ko e ha ʻoku ke angaʻi ai ho tokoua na?” Pea ʻokú ne ʻeke ki he faʻahinga mālohi angé (ʻa e faʻahinga nai ʻoku fakaʻatā kinautolu ʻe honau konisēnisí ke nau kai ʻa e ngaahi meʻakai pau naʻe tapui ʻi he malumalu ʻo e Laó pe ke fakahoko ha ngāue fakamāmani ʻi he Sāpaté): “Ko e ha ʻoku ke taʻetokaʻi ai ho tokoua na?” (Loma 14:10) Fakatatau kia Paula, ko e kau Kalisitiane ʻoku nau maʻu ʻa e konisēnisi vaivai angé kuo pau ke nau fakaʻehiʻehi mei hono fakahalaiaʻi honau fanga tokoua ko ia ʻoku nau maʻu ha fakakaukau ʻatā angé. ʻI he taimi tatau, ko e kau Kalisitiane ko ia ʻoku mālohí kuo pau ke ʻoua te nau manuki ki he faʻahinga ko ia ʻoku kei vaivai honau konisēnisí ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi. ʻOku totonu ki he faʻahinga kotoa ke nau tokaʻi ʻa e ngaahi fakaueʻiloto totonu ʻa e niʻihi kehé pea ʻoua ‘naʻa hulu atu ʻenau fakakaukau kiate kinautolú ʻi he meʻa ʻoku totonú.’—Loma 12:3, 18.
10 Naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e fakakaukau mafamafatataú ʻi he foungá ni: “Ke oua naa manuki aia oku kai kiate ia oku ikai kai; bea oua naa fakamāu aia oku ikai kai kiate ia oku kai: he kuo maʻu [pe talitali lelei] ia e he Otua.” ʻIkai ko ia pē, ʻokú ne pehē: “Hangē foki ko e talitali lelei kitautolu ʻe Kalaisí, fakataha mo e fakakaukau ke fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá.” Koeʻuhi ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá mo Kalaisi ʻa e mālohí mo e vaivaí fakatouʻosi, ʻoku totonu ke tau maʻu ha fakakaukau ʻatā meimei tatau pea tau “fetalitalileleiʻaki.” (Loma 14:3, PM; Loma 15:7, NW) Ko hai ʻe lava ke totonu haʻane taʻeloto ki he meʻa ko iá?
ʻOku Fakatupu ʻe he ʻOfa Fakatokouá ʻa e Fāʻūtaha ʻi he ʻAhó Ni
11. Ko e hā ʻa e tuʻunga makehe naʻe hoko ʻi he taimi ʻo Paulá?
11 ʻI heʻene tohi ki he kau Lomá, naʻe lea ai ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo ha tuʻunga makehe. Naʻe toki ʻosi atu hono tāmateʻi ʻe Sihova ʻa e fuakava ʻe taha pea fokotuʻu ha fuakava foʻou. Naʻe faingataʻa ki he niʻihi ke feʻunuʻaki ki ai. ʻOku ʻikai ke hoko ʻa e tuʻunga tofu pē ko iá ʻi he ʻahó ni, ka ʻe malanga hake nai ha ngaahi ʻīsiu meimei tatau ʻi ha ngaahi taimi.
12, 13. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga ʻa ia ʻe lava ke fakahāhā ai ʻe he kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní ʻa e tokaʻi ʻo e konisēnisi ʻo honau fanga tokouá?
12 Ko e fakatātaá, naʻe kau nai ki muʻa ha fefine Kalisitiane ki ha lotu ʻa ia naʻe fakamamafaʻi ai ʻa e ʻikai ha meʻa-teuteu ʻi he valá mo e fōtunga hāmaí. ʻI heʻene tali ʻa e moʻoní, ʻoku faingataʻa nai kiate ia ke ne feʻunuʻaki ki he fakakaukau ko ia ʻoku ʻikai tapu ke tui ha vala fakanānā lanu kehekehe ʻi he ngaahi taimi ʻoku feʻungamālie aí pe ko hono ngāueʻaki fakanānā ha meʻa vali mata. Koeʻuhi ʻoku ʻikai kau ki heni ha tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ia, ʻe ʻikai totonu ki ha taha ke ne feinga ke fakalotoʻi ʻa e fefine Kalisitiane ko iá ke ne taʻetokanga ki hono konisēnisí. ʻI he taimi tatau, ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku ʻikai totonu ke ne fakaangaʻi ʻa e kau fefine Kalisitiane ko ia ʻoku fakaʻatā kinautolu ʻe honau konisēnisí ke nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa peheé.
13 Fakakaukau angé ki ha toe fakatātā ʻe taha. Naʻe ʻohake nai ha tangata Kalisitiane ʻi ha ʻātakai naʻe ʻikai tali ai ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ʻolokaholó. ʻI he hili ʻa e hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e moʻoní, ʻokú ne ako ai ko e vakai ʻa e Tohi Tapú ki he uainé ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá pea ʻe malava ke ngāueʻaki fakafuofua ia. (Sāme 104:15) ʻOkú ne tali ʻa e vakai ko iá. Kae kehe, koeʻuhi ko hono ʻātakaí, ʻokú ne fili pē ai ke fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli mei he ngaahi inu ʻolokaholó, ka ʻoku ʻikai te ne fakaangaʻi ʻe ia ʻa e faʻahinga ʻoku nau ngāueʻaki fakafuofua pē iá. ʻI he meʻá ni ʻokú ne ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi lea ʻa Paulá: “Tau nofo ki he ngaahi meʻa ʻoku kau ke fakamelino, mo e ngaahi meʻa ʻoku kau ki heʻetau fefaiʻaki hotau langa hake.”—Loma 14:19.
14. ʻI he ngaahi tuʻunga fē ʻe malava ke ngāueʻaki ai ʻe he kau Kalisitiané ʻa e laumālie ʻo e akonaki ʻa Paula ki he kau Lomá?
14 ʻOku malanga hake ʻa e ngaahi tuʻunga kehe ʻa ia ʻe fiemaʻu ai ke ngāueʻaki ʻa e laumālie ʻo e akonaki ʻa Paula ki he kau Lomá. ʻOku faʻuʻaki ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané ʻa e faʻahinga tāutaha tokolahi, pea ʻoku kehekehe ʻenau ngaahi manakó. Ko ia ai, te nau fai nai ha ngaahi fili kehekehe—ko e fakatātaá, ʻi he meʻa fekauʻaki mo e valá pea mo e teuteú. Ko hono moʻoní, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻalaʻala ke tauhi ʻe he kau Kalisitiane loto-totonu kotoa pē. Heʻikai ha taha ia ʻo kitautolu te ne tui ha vala pe ʻai ha ngaahi sitaila ʻulu ʻoku ngalikehe pe taʻefakanānā pe ʻoku fakahaaʻi ai kitautolu fakataha mo e ngaahi ʻelemēniti taʻefakamānako ʻo e māmaní. (1 Sione 2:15-17) ʻOku manatuʻi ʻe he kau Kalisitiané ko e taimi kotoa pē, naʻa mo e taimi ʻoku nau mālōlō aí, ko e kau faifekau kinautolu ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e Hau Fakalevelevá. (Aisea 43:10; Sione 17:16; 1 Timote 2:9, 10) Kae kehe, ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻoku ʻi ai ha tuʻunga lahi ʻo e ngaahi fili ʻoku ala tali ki he kau Kalisitiané.a
Fakaʻehiʻehi mei Hono Fakatūkiaʻi ʻa e Niʻihi Kehé
15. Ko fē nai ʻa e taimi ʻe fakaʻehiʻehi ai ha Kalisitiane mei hono ngāueʻaki ʻa ʻene ngaahi totonú, koeʻuhi ko e lelei maʻa hono fanga tokouá?
15 ʻOku ʻi ai ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga fakaʻosi ʻoku ʻomai ʻe Paula ki heʻetau tokangá ʻi heʻene akonaki ki he kau Kalisitiane ʻi Lomá. ʻI he taimi lahi, ʻe fili nai ha Kalisitiane ʻi hono konisēnisi kuo akoʻi leleí ke ʻoua te ne fai ha fili ʻoku ʻikai ke hala ia kiate ia. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻokú ne ʻiloʻi ko ʻene tuli ki ha ʻalunga paú ʻe uesia nai ai ʻa e niʻihi kehé. ʻI he tuʻunga ko iá, ko e hā ʻoku totonu ke tau faí? ʻOku pehē ʻe Paula: “Ko hono lelei ke ʻoua naʻa ke kai kakano, pe inu uaine, pe ko e ha fua ha meʻa ʻoku tūkia ai ho tokoua.” (Loma 14:14, 20, 21) Ko ia, “ko kitaua ʻoku ta makalohi, ko hota fatongia ke fua ʻa e ngaahi vaivaiʻanga ʻo e kakai ʻoku ʻikai ke malohi, ʻo ʻoua ʻe fai ʻa ia pe ʻoku ʻao mo kitaua. ʻE, ta taki taha fai ʻa e meʻa ʻe ʻao mo hota kaungaʻapi, ʻa e meʻa ʻe ʻaonga ki hono langa hake.” (Loma 15:1, 2) ʻI he taimi ʻe lava ke fakahohaʻasi ai ʻa e konisēnisi ʻo ha kaungā Kalisitiane ʻe he meʻa ʻoku tau faí, ʻe ueʻi kitautolu ʻe he ʻofa fakatokouá ke tau fakaʻatuʻi pea fakangatangata ʻetau ngaahi filí. Ko ha fakatātā ʻo e meʻá ni ko hono ngāueʻaki nai ʻo e ngaahi inu ʻolokaholó. ʻOku ngofua ki ha Kalisitiane ke ne inu uaine fakafuofua pē. Ka ʻo kapau ko hono fai iá ʻe fakatūkiaʻi nai ai hono takangá, ʻe ʻikai te ne vilitaki ai pē ʻi heʻene ngaahi totonú.
16. ʻE malava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e tokaʻi ki he faʻahinga ʻi hotau feituʻu ngāué?
16 ʻOku toe malava ke ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki heʻetau ngaahi feangainga ʻi tuʻa mei he fakatahaʻanga Kalisitiané. Ko e fakatātaá, ʻoku tau nofo nai ʻi ha feituʻu ʻa ia ʻoku akoʻi ai ʻe he lotu tefito aí ʻa hono kau muimuí ke vakai ki ha ʻaho ʻe taha ʻo e uiké ko ha ʻaho ia ke mālōlō ai. ʻI he ʻuhinga ko iá, koeʻuhi ke ʻoua ʻe fakatūkiaʻi hotau ngaahi kaungāʻapí mo fakatupunga ha ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga ki he ngāue fakamalangá, te tau fakaʻehiʻehi ʻi he mamaʻo taha ʻe ala lavá mei hono fai ha meʻa ʻi he ʻaho ko iá ʻa ia ʻe fakalotomamahi ki hotau ngaahi kaungāʻapí. ʻI ha toe tuʻunga ʻe taha, ʻe hiki nai ha Kalisitiane tuʻumālie ke ngāue ʻi he feituʻu ʻoku lahi ange ai ʻa e fiemaʻú ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa ia ʻoku nau masiva. Te ne fili nai ke fakahāhā ʻa e tokaʻi ki hono ngaahi kaungāʻapi foʻoú ʻaki ʻa e vala mātuʻaki fakanānā, pe ʻi he tafaʻaki ʻe tahá ke moʻui ʻi ha moʻui ʻoku tuʻunga māʻulalo ange ia ʻi he meʻa ʻoku fakaʻatā ia ki ai ʻe heʻene paʻangá.
17. Ko e hā ʻoku ʻuhinga lelei ai ke tokaʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi he ngaahi fili ʻoku tau faí?
17 ʻOku ʻuhinga lelei ke ʻamanekina ʻa e faʻahinga ‘ʻoku mālohí’ ke nau fai ha ngaahi feʻunuʻaki pehē? Sai, fakakaukau atu ki he talanoa fakatātā ko ʻení: ʻI he lolotonga ʻo ha fakaʻuli atu ʻi ha hala lahi, ʻoku tau sio atu ai ki muʻa ʻiate kitautolu ki ha tamaiki ʻoku nau lue ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻo ofi ki he halá. ʻE hokohoko atu pē ʻetau fakaʻulí ʻi he vave taha ʻoku fakaʻatā maí koeʻuhi pē ʻoku tau maʻu ʻa e totonu fakalao ki hono fai iá? ʻIkai, te tau māmālie hifo ke fakaʻehiʻehi mei ha fakatuʻutāmaki ʻe ala hoko ki he tamaikí. ʻE fiemaʻu nai ʻi he taimi ʻe niʻihi ha loto-lelei meimei tatau ke māmālie hifo, pe ʻulutukua, ʻi hotau vahaʻangatae mo hotau kaungātuí pe ko e niʻihi kehé. Te tau fai nai ha meʻa ʻoku tau maʻu ha totonu fakaʻaufuli ke fai. ʻOku ʻikai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ia ʻoku maumauʻi ai. Ka neongo ia, kapau ʻe malava ke tau fakalotomamahiʻi ai ʻa e niʻihi kehé pe fakahohaʻasi ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e konisēnisi ʻoku vaivai angé, ʻe ueʻi kitautolu ʻe he ʻofa faka-Kalisitiané ke tau ngāue fakataha mo e tokanga. (Loma 14:13, 15) Ko hono tauhi maʻu ʻa e fāʻūtahá pea mo hono pouaki ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá ʻoku mahuʻinga ange ia ʻi hono ngāueʻaki ʻa ʻetau ngaahi totonu fakafoʻituituí.
18, 19. (a) ʻI hono fakahāhā ʻa e tokaʻi ʻo e niʻihi kehé, ʻoku anga-fēfē ʻetau muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú? (e) ʻOku tau fāʻūtaha kakato ʻi hono fai ʻa e hā, pea ko e hā ʻe lāulea ki ai ʻi he kupu hoko maí?
18 ʻI heʻetau fai peheé, ʻoku tau muimui ai ʻi he faʻifaʻitakiʻanga lelei tahá. ʻOku pehē ʻe Paula: “Ko Kalaisi foki naʻe ʻikai te ne fai ʻa e meʻa naʻe ʻao mo ia; ka ko ʻene nofo naʻe hange ko ia naʻe tohi, Ko e ngaahi manuki ʻa e kakai ʻoku manukiʻi koe, naʻe to kiate au.” Naʻe loto-lelei ʻa Sīsū ke feilaulauʻi ʻene moʻuí maʻatautolu. Ko e moʻoni ʻoku tau loto-lelei ke feilaulauʻi ʻa e niʻihi ʻo ʻetau ngaahi totonú kapau ʻe malava ai ʻa e “kakai ʻoku ʻikai ke malohi” ke fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he fāʻūtaha mo kitautolu. Ko e moʻoni, ko hono fakahāhā ha loto kātaki mo fiefoaki ki he kau Kalisitiane ʻoku nau maʻu ha konisēnisi vaivai angé—pe fakangatangata loto-lelei ʻetau ngaahi filí pea ʻoua ʻe vilitaki ʻi heʻetau ngaahi totonú—ʻoku fakahāhaaʻi ai ʻa e “anga [naʻe maʻu ʻe] Kalaisi Sisu.”—Loma 15:1-5.
19 Neongo ko ʻetau ngaahi vakai ki he ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku ʻikai kau ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ʻoku kehekehe nai ʻi ha tuʻunga, ʻi he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e lotú, ʻoku tau ngāue ʻi he fāʻūtaha kakato. (1 Kolinito 1:10) Ko e fakatātaá, ʻoku hā mahino ʻa e fāʻūtaha peheé ʻi heʻetau tali ki he faʻahinga ʻoku nau fakafepakiʻi ʻa e lotu moʻoní. ʻOku ui ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e kau fakafepaki peheé ko e kehe, pea ʻoku fakatokanga mai kiate kitautolu ke tau tokanga fekauʻaki mo e “leʻo ʻo e kehe.” (Sione 10:5) ʻE malava fēfē ke tau ʻilo fakapapauʻi ʻa e faʻahinga kehe peheé? ʻOku totonu ke fēfē ʻetau tali kiate kinautolú? ʻE lāulea ki he ongo fehuʻi ko ʻení ʻi he kupu hoko maí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku tataki ʻa e fānau īkí ʻe he ngaahi fiemaʻu ʻenau ngaahi mātuʻá ʻi he meʻa fekauʻaki mo e valá.
ʻE Anga-Fēfē Haʻo Tali?
• Ko e hā ke ʻoua ʻe hoko ai ha fakamanamana ki he fāʻūtahá ʻi hono maʻu ha ngaahi vakai kehekehe ʻi he ngaahi meʻa fakafoʻituituí?
• Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakahāhā ʻi hotau tuʻunga ko e kau Kalisitiané ha fetokaʻiʻakí?
• Ko e hā ha ngaahi founga ʻe niʻihi ʻe malava ke tau ngāueʻaki ai ʻa e akonaki ʻa Paula ki he fāʻūtahá he ʻahó ni, pea ko e hā te ne ueʻi kitautolu ke tau fai peheé?
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Ko e akonaki ʻa Paula ki he fāʻūtahá naʻe mātuʻaki mahuʻinga ia ki he fakatahaʻangá
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
ʻOku fāʻūtaha ʻa e kau Kalisitiané neongo honau ngaahi ʻātakai kehekehé
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Ko e hā ʻoku totonu ke fai he taimí ni ʻe he fakaʻuli ko ʻení?