Ngaahi Sipoti ʻi he Kuonga Muʻá mo e Mahuʻinga ʻo e Ikuná
“ʻILONGA ha taha ʻoku kau ʻi he fakapuepue, ʻoku ne fakamaʻumaʻu ʻi he meʻa kotoa pe.” “Ka ko ha taha ʻoku kau ʻi ha feʻauhi, talaʻehai ʻoku fakapaleʻi ia ʻo kapau ʻoku ʻikai te ne fai ʻo hange ko e lao.”—1 Kolinito 9:25; 2 Timote 2:5.
Ko e feʻauhi ʻa ia naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Paulá ko ha tafaʻaki tefito ia ʻo e sivilaise ʻa Kalisi ʻi he kuonga muʻá. Ko e hā ʻoku tala mai kia kitautolu ʻe he hisitōliá fekauʻaki mo e ngaahi feʻauhí pea mo e ʻatimosifia naʻe ʻi ai takatakaí?
Ki muí ni, naʻe fai ai ha fakaʻaliʻali ʻo e ngaahi feʻauhi faka-Kalisí, ko e Nike—Il gioco e la vittoria (“Nike—Ko e Feʻauhí pea mo e Ikuná”), ʻi he Colosseum ʻi Lomá.a Naʻe ʻomai ʻi he ngaahi fakaʻaliʻalí ʻa e ngaahi tali ki he fehuʻi ko iá pea ʻomai ai ha meʻa ke fakakaukau ki ai fekauʻaki mo e vakai ʻa ha Kalisitiane ki he ngaahi sipotí.
Ko ha Tōʻonga Motuʻa
Naʻe ʻikai ko Kalisi ʻa e ʻuluaki sivilaise ke kau ʻi he ngaahi sipotí. Naʻa mo ia, ʻi he senituli hono valu K.M. nai, ko e faʻu maau Kalisi ko Houmá naʻá ne fakamatala ki ha sōsaieti naʻe ueʻi ʻe he ngaahi fakakaukau ʻa e kau heló pea mo ha laumālie feʻauʻauhi, ʻa ia naʻe fakamāʻolungaʻi lahi ai ʻa e lavameʻa fakakautaú pea ʻi he ʻatelitá. Ko e fuofua ngaahi kātoanga faka-Kalisí, ʻi he fakamatalaʻi ʻo e ngaahi fakaʻaliʻalí, naʻe kamata ia ko ha ngaahi meʻa fakalotu ke fakalāngilangiʻi ai ʻa e ngaahi ʻotuá ʻi he ngaahi putu ʻo e kau heló. Ko e fakatātaá, ko e Iliad ʻa Houmá, ʻa e tohi motuʻa taha ʻoku kei tolonga mai ʻi he ʻū tohi faka-Kalisí, ʻoku fakamatala ai ki he founga ʻo hono huʻi ʻe ha kau pāteʻi-tau ʻiloa, ko e ngaahi kaungāmeʻa ʻo ʻAkilisi, ʻa ʻenau naunau taú ʻi he ngaahi ouau putu kia Pātolokolosi pea naʻa nau feʻauhi ke fakamoʻoniʻi ʻaki ʻenau toʻa ʻi he fuhú, fangatuá, tolo tisikasí mo e siká, pea mo e lova salioté.
Naʻe hoko ʻo kātoangaʻi ʻa e ngaahi kātoanga meimei tatau ʻi Kalisi kotoa. ʻOku pehē ʻe he kiʻi tohi ʻo e fakaʻaliʻalí: “Naʻe kau ki he ngaahi kātoangá ha faingamālie tefito, ʻa ia ne tuku ai ki tafaʻaki ʻe he kau Kalisí, ʻi heʻenau fakalāngilangiʻi ʻa honau ngaahi ʻotuá, ʻa ʻenau fekeʻikeʻi anga-fakamālohi hokohokó, pea hoko atu ʻo liliu ʻenau falengā laumālie feʻauʻauhí ki ha lavameʻa melino ka ʻi he loto-moʻoni tatau: ʻa ia ko e feʻauhi ʻatelitá.”
Naʻe ohi ʻe he ngaahi kulupu vāhenga fakakoló ʻa e tōʻonga ʻo e fakatahataha maʻu pē ʻi he ngaahi senitā anga-maheni ʻo e lotú ke fakalāngilangiʻi ai honau ngaahi ʻotuá fakafou ʻi he ngaahi feʻauhi ʻatelitá. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ko e kātoanga pehē ʻe fā—ʻa e ʻOlimipikí mo e Nīmiá, naʻe fakatapui fakatouʻosi ia kia Siusi, pea ko e Pītiá mo e ʻIsimiá, naʻe fakatapui taki taha ia kia ʻĀpolo mo Poseitoni—naʻe tupulaki ʻa hono mahuʻingá ʻo nau aʻu ai ki ha tuʻunga ko e ngaahi kātoanga ʻa Kalisi kotoa. ʻA ia, naʻe ʻatā ia ki he kau feʻauhi mei he māmani Kalisí kotoa. Naʻe fakaʻaliʻali ʻi he ngaahi kātoangá ʻa e feilaulau mo e lotu pea toe fakalāngilangiʻi foki ai ʻa e ngaahi ʻotuá ʻaki ʻa e ʻatelita māʻolunga pe ko e ngaahi feʻauhi fakahoko pōtoʻi.
Ko e motuʻa taha mo ʻiloa taha ʻi he ngaahi kātoanga peheé, ʻoku pehē naʻe ʻi he 776 K.M., naʻe fai ia ʻi he taʻu hono fā kotoa pē ʻi hono fakalāngilangiʻi ʻo Siusi ʻi ʻOlimipia. Ko e fika ua ʻi he fakahokohoko ʻo e mahuʻingá ko e kātoanga Pītiá. ʻI hono fai ofi ki he feituʻu toputapu ʻiloa ʻo e māmani motuʻá, ʻi Delphi, naʻe kau heni foki ʻa e ngaahi ʻatelita. Ka ʻi hono fakalāngilangiʻi ʻa e pataloni ʻo e māú mo e mūsiká, ko ʻĀpoló, ko e fakamamafá naʻe ʻi he hivá pea mo e hulá.
Ko e Ngaahi Meʻa Naʻe Hokó
ʻI hono fakahoa ki he ngaahi ʻatelita ʻi onopōní, ko e lahi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó naʻe mātuʻaki fakangatangata, pea ko e kakai tangatá pē naʻe kau ki aí. Ko e polokalama ʻo e ʻOlimipiki ʻi he kuonga muʻá naʻe ʻikai ke fakaʻaliʻali ai ʻo laka hake ʻi ha meʻa ʻe hongofulu. Ko e ngaahi maka fakamanatu, ngaahi tā tongitongi ʻi ha meʻa lafalafa, ngaahi fakatātā teuteu fakalanu, mo e ngaahi vaasi ʻumea naʻe fakaʻaliʻali ʻi he Kolōsiume naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fakatātā ʻo e ngaahi ʻatelitá.
Naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi lova lele ʻi he ngaahi tuʻunga mamaʻo ʻe tolu—ko e leleʻanga, ʻo e mita ʻe 200 nai; ko e leleʻanga liunga ua, ʻoku fakahoa ia ki he mita ʻe 400 ʻi he ʻaho ní; mo e lova lōloa ʻi he mita nai ʻe 4,500. Naʻe lele pea fakamālohisino telefua fakaʻaufuli ʻa e kau ʻatelitá. Ko e kau feʻauhi ʻi he penitafaloní naʻa nau feʻauhi ʻi he malaʻe ʻe nima: ko e lele, puna lōloa, tisikasi, sika pea mo e fangatua. Ko e ngaahi feʻauhi kehé naʻe kau ai ʻa e fuhú pea mo e penikeletiumé ʻa ia naʻe fakamatalaʻi ko “ha sipoti anga-fakamanu naʻe fakatahaʻi ai ʻa e fuhu tuke ʻataʻatā pea mo e fangatuá.” Naʻe ʻi ai leva mo e lova saliote ʻi he mamaʻo ʻo e leleʻanga ʻe valu, ʻaki ʻa e saliote ʻikai hano fale naʻe fokotuʻu ki ha fanga kiʻi foʻi vaʻe pea toho ia ʻe ha hoosi mui pe hoosi lalahi ʻe ua pe fā.
Ko e fuhú naʻe anga-fakamālohi lahi fakaʻulia pea naʻe fakatupu mate ʻi he taimi ʻe niʻihi. Naʻe takatakai ʻe he kau feʻauhí ʻi honau tuké ʻa e ngaahi kongokonga lauʻi leta fefeka naʻe fakahūhū ʻo laine ai ʻa e ukamea. ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki he ʻuhinga naʻe ʻikai lava ai ke ʻiloʻi ʻe ha tokotaha feʻauhi moʻoni ko Sitalatofonitē ʻa ia tonu ʻi heʻene sio ʻi ha sioʻata hili ʻa e houa ʻe fā ʻo e fuhú. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻi he ngaahi maka fakamanatú mo e ngaahi fakatātā teuteu fakalanú naʻe hoko ʻo puli ʻi ha tuʻunga fakalilifu ʻa e fōtunga ʻo e kau fuhú.
ʻI he fangatuá, ko e ngaahi laó naʻe taʻofi ai ʻa hono puke ʻa e konga ki ʻolunga ʻo e sinó, pea ko e ikuná ʻa e tokotaha naʻá ne ʻuluaki fakapatū ki lalo ʻo tuʻo tolu ʻa e tokotaha ʻokú ne feʻauhi mo iá. ʻI hono kehé, ʻi he penikeletiumé naʻe ʻikai ha fakangatangata ia ai. Naʻe lava ʻa e kau feʻauhí ke nau ʻaka, tuki mo fesi ʻa e ngaahi hokotanga huí. Ko e ngaahi meʻa pē naʻe fakangatangatá ko hono kapeʻi ki tuʻa ʻa e foʻi matá, vakú pea mo e uʻú. Ko e taumuʻá ke taʻofituʻu ʻa e tokotaha ʻokú te feʻauhi mo iá ʻi he kelekelé pea fakamālohiʻi ia ke ne tukulolo. Naʻe vakai ki ai ʻa e niʻihi “ko e fakaʻaliʻali lelei taha ia ʻi ʻOlimipiá kotoa.”
Ko e penikeletiume ʻiloa taha naʻe fakahoko ʻi he kuonga muʻá ʻoku pehē naʻe fakahoko ia ʻi he fainolo ʻo e ʻOlimipikí ʻi he 564 K.M. Ko ʻAlakione, ʻa ia naʻe fakasisiná, naʻá ne tokanga feʻunga ʻo ne fesi ai ʻa e taha ʻo e louhiʻi vaʻe ʻo e tokotaha naʻá na feʻauhí. Ko e tokotaha naʻá ne feʻauhi mo iá, ʻi hono ikuʻi ʻe he langá, naʻá ne tukulolo ʻi he mōmeniti ki muʻa pē pea toki mate ʻa ʻAlakioné. Naʻe fanongonongo ʻe he kau fakamāú ko e ikuná ʻa e ʻangaʻanga ʻo ʻAlakioné!
Ko e lova salioté ʻa e tuʻu-ki-muʻa taha ʻi he ngaahi meʻa naʻe faí pea pehē foki ko e manakoa taha ia ʻi he lotolotonga ʻo e kau māʻolungá, koeʻuhi ko e tokotaha ikuná naʻe ʻikai ko e fakaʻulí ka ko e tokotaha naʻe ʻaʻana ʻa e salioté mo e fanga hōsí. Ko e ngaahi mōmeniti mahuʻinga ʻi he feʻauhí naʻe ʻi he kamata ʻa e lová, ʻa ia naʻe pau ai ke ʻi he laine lová ʻa e kau fakaʻuli salioté, pea hiliō ai ʻi he afenga taki taha ʻi ha ngataʻanga pē ʻo e leleʻangá. ʻE lava ke fakatupunga ʻe ha ngaahi fehālaaki pe maumau-lao ha ngaahi fakatuʻutāmaki ʻa ia naʻá ne ʻai ke toe fakaueʻiloto lahi ange ai ʻa e sipoti manakoa ko ení.
Ko e Palé
“Ko e kakai ʻoku lele ʻi he fakapuepue ʻoku nau lele kotoa pe,” ko e lau ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá, “ka ko e toko taha pe ʻoku maʻu ʻa e koloa [pe palé].” (1 Kolinito 9:24) Ko e ikuná pē naʻe mahuʻinga tahá. Naʻe ʻikai ha mētali siliva pe polonise, ʻikai ha tuʻunga ua pe tolu. “Ko e ikuná, ‘Nike,’ ʻa e taumuʻa taupotu ʻo e ʻatelitá,” ko hono fakamatalaʻi ia ʻo e fakaʻaliʻalí. “Ko eni pē ʻe feʻungá koeʻuhi he ko eni pē ʻa e tapua totonu atu ʻo hono ʻulungāanga fakafoʻituituí, ʻi he fakasinó mo e fakaeʻulungāangá fakatouʻosi, pea mo e laukau ʻa hono kolo tupuʻangá.” Ko e fakakaukau ko ení ʻoku fakaʻosiʻaki ia ha sētesi mei he tohi ʻa Houmá: “Kuó u ako ke fakalaka maʻu pē ʻi he niʻihi kehé.”
Ko e pale naʻe foaki ki he tokotaha ikuna ʻi he ngaahi Feʻauhi ʻi Kalisí kotoa naʻe ʻi ha tuʻunga fakaefakatātā ʻataʻatā—ko ha kalauni lauʻiʻakau. Naʻe ui ia ʻe Paula ko “ha pale ʻe mae.” (1 Kolinito 9:25) Neongo ia, ko e pale naʻe foakí naʻe ʻi ai hono ʻuhinga loloto. Naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e mālohi tonu ʻo e natula naʻá ne tuku ʻa hono mālohí ki he tokotaha ikuná. Ko e ikuna naʻe faiʻaki ʻa e fakapapauʻi tāfatahá naʻe ʻuhinga iá ko e hōifua fakaʻotua kiate ia. Ko e ngaahi fakaʻaliʻalí naʻe fakamatalaʻi ai ʻa e anga ʻo e fakakaukauloto ʻa e kau tā tongitongi mo e kau tā valivali he kuonga muʻá kia Nike, ʻa e ʻotua-fefine fai kapakau Kalisi ʻo e ikuná, ʻi heʻene foaki ʻa e kalauní ki he tokotaha ikuná. Ko ha ikuna ʻi ʻOlimipia ʻa e tumutumu ʻo ha ngāue ʻa ha faʻahinga tokotaha ʻatelita pē.
Ko e ngaahi kalauni ʻOlimipikí naʻe ngaohiʻaki ia ʻa e lauʻi ʻōlive vaó—ko e ʻIsimiá mei he painí, ko e Pītiá mei he matalaʻiʻakaú pea ko e Nīmiá mei he selelií. Ko e kau fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi feʻauhi ʻi he feituʻu kehé naʻa nau foaki ʻa e paʻanga pe ko e ngaahi pale kehe ke tohoakiʻi mai ʻaki ʻa e kau feʻauhi lelei tahá. Ko e ngaahi vaasi ʻe niʻihi naʻe fakahāhā ʻi he fakaʻaliʻalí ko e ngaahi pale ia ʻi he ngaahi Feʻauhi Peniʻātená, ʻa ia naʻe fai ʻi ʻAtenisi ʻi hono fakalāngilangiʻi ʻa e ʻotua-fefine ko ʻĀtená. Ko e ngaahi vāsí ni naʻe muʻaki ʻi ai ʻa e lolo ʻĀtiká. Ko ha teuteu ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e taha ʻo e ngaahi vāsí naʻe fakahaaʻi ai ʻa e ʻotua-fefiné pea ʻi ai ʻa e kupuʻi lea ko e “pale ki he ngaahi feʻauhi ʻa ʻĀtená.” Ko e tafaʻaki ʻe tahá naʻe ʻi ai ha fakatātā ʻo ha feʻauhi makehe, ngalingali ko e taha ʻa ia naʻe maʻu ai ʻe he tokotaha ʻatelitá ʻa ʻene ikuná.
Naʻe fiefia ʻa e ngaahi kolo Kalisí ʻi he kaungāʻinasi ʻi he ongoongoa ʻa ʻenau kau ʻatelitá, ʻa ia ko ʻenau ngaahi ikuná naʻe liliu ai kinautolu ʻo nau hoko ko ha faʻahinga helo ʻi honau ngaahi kolo nofoʻangá. Ko e foki ʻa e kau ikuná naʻe kātoangaʻi ia ʻaki ʻa e ngaahi laka fakaeikuna. Naʻe fokotuʻu ʻa e ngaahi maka fakamanatu kia kinautolu ko e ngaahi feilaulau ʻo e fakamālō ki he ngaahi ʻotuá—ko ha lāngilangi ʻa ia naʻe ʻikai foaki anga-maheni ia ki he tangatá—pea mo e ngaahi maau naʻe hivaʻi fekauʻaki mo ʻenau toʻá. Naʻe foaki leva he hili iá ki he kau ikuná ʻa e ʻuluaki ngaahi nofoʻanga ʻi he ngaahi kātoanga fakapuleʻangá pea naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi vāhenga mālōlō ʻi he paʻanga ʻa e puleʻangá.
Ngaahi Fale Sipotí mo ʻEnau Kau ʻAtelitá
Ko e feʻauhi ʻatelitá naʻe vakai ki ai ko ha ʻelemēniti tefito ia ʻi he fakalakalaka ʻa e tangataʻifonua sōtiá. Ko e ngaahi kolo Kalisí kotoa naʻe ʻi ai honau ngaahi fale sipoti, ʻa ia naʻe fakatahaʻi ai ʻa e akoʻi fakaesino ki he kau talavoú mo e akoʻi ʻo e ngaahi fakahinohino fakaʻatamai mo fakalaumālie. Ko e ngaahi fale ʻi he ngaahi fale sipotí naʻe fokotuʻutuʻu takatakai ia ʻi he ngaahi foʻi ʻatā lahi ki he fakamālohisinó, ʻa ia naʻe takatakaiʻi ʻe he ngaahi falehala pea ʻi ai mo e ngaahi feituʻu kehe naʻe ngāueʻaki ko e ngaahi laipeli mo e ngaahi loki ako. Hiliō he meʻa kotoa, ko e ngaahi feituʻu ko iá naʻe toutou ʻaʻahi ki ai ʻa e kau talavou ʻo e ngaahi fāmili koloaʻiá ʻa ia naʻe lava ke nau fakamavaheʻi ʻa e taimi ki he akó kae ʻikai ki he ngāué. ʻI hení, naʻe fakamoʻulaloaʻi ai ʻe he kau ʻatelitá ʻa kinautolu tonu ki he teuteu lōloa mo lahi ki he ngaahi feʻauhí ʻi he tokoni ʻa e kau faiakó, ʻa ia naʻa nau toe tuʻutuʻuniʻi ʻa e meʻakai ke kaí pea fakapapauʻi ʻa e fakaʻehiʻehi mei he fehokotaki fakasinó.
Ko e fakaʻaliʻali ʻi he Kolōsiume naʻe ʻomai ai ki he kau ʻaʻahí ʻa e faingamālie ke ofo ai ʻi he ngaahi maka fakamanatu lelei ʻo e kau ʻatelita motuʻá, ko e lahi tahá ko e ngaahi tatau ʻa e kau Lomá mei he ngaahi muʻaki tā tongitongi faka-Kalisí. Koeʻuhi ʻi he fakakaukau faka-Kalisi motuʻá, ko e haohaoa fakasinó naʻe fehoanaki ia mo e haohaoa fakaeʻulungāangá pea naʻe maʻu ʻataʻatā pē ia ʻe he kakai māʻolungá, ko e ngaahi sino fehoanaki lelei ko eni ʻo e kau ʻatelita ikuná naʻe fakatātaaʻi ai ha foʻi fakakaukau fakafilōsofia. Naʻe fakamahuʻingaʻi ia ʻe he kau Lomá ko e ngaahi ngāue ʻo e pōtoʻi, ʻa ia ko e lahi aí naʻe teuteuʻiʻaki ia ʻa e ngaahi sitētiumé, ngaahi fale kaukaú, ngaahi ʻapi ʻo e koloaʻiá mo e ngaahi palasí.
ʻI he lotolotonga ʻo e kau Lomá, ko e ngaahi fakaʻaliʻali fakamālohí naʻe manakoa maʻu pē ia, ko ia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi ako faka-Kalisi kotoa pē naʻe fai ʻi Lomá, ko e fuhú, fangatuá mo e penikeletiumé naʻa nau maʻu ʻa e leleiʻia lahi tahá. Naʻe vakai ʻa e kau Lomá ki he ngaahi sipoti peheé, ʻo ʻikai ko ha feʻauhi ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa tatau ke fakapapauʻi ai ʻa hona ʻulungāanga tefitó, ka ko ha fakafiefia pē. Naʻe liʻaki ai ʻa e muʻaki fakakaukau ki he ngaahi sipotí ko e kau fakakātoa ia ki he ngaahi ʻatelita ʻa e pāteʻi tau māʻolungá ʻa ia ko e konga ia ʻo ʻenau akó. ʻI hono kehé, naʻe fakasiʻisiʻi ʻe he kau Lomá ʻa e ngaahi feʻauhi faka-Kalisí ki he fakamālohisino moʻui lelei ki muʻa ke kaukaú pe ko ha sipoti ki he tokotaha mamatá ʻi hono fai ʻe he kau palōfesinale he kalasi māʻulaló, ʻo hangē tofu pē ko e ngaahi feʻauhi tau ki he maté.
Kau Kalisitiané mo e Ngaahi Feʻauhí
Ko e natula fakalotu ʻo e ngaahi feʻauhí ko ha ʻuhinga ia ʻe taha ki he kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí ke nau siʻaki aí, he ʻe “faʻahi fēfē ʻa e temipale ʻo e ʻOtua mo e ngaahi aitoli?” (2 Kolinito 6:14, 16) Fēfē ʻa e ngaahi sipoti he ʻaho ní?
ʻOku hā mahino, ko e ngaahi sipoti fakaeonopōní ʻoku ʻikai fakalāngilangiʻi ai ʻa e ngaahi ʻotua panganí. Neongo ia, ʻikai ʻoku moʻoni ko e ngaahi sipoti ʻe niʻihi ʻoku takatakaiʻi ia ʻe ha faivelenga meimei fakalotu, ʻo fehoanaki ia mo e meʻa naʻe hoko ʻi he kuonga muʻá? ʻIkai ngata aí, hangē ko ia kuo fakahaaʻi ʻi he ngaahi līpooti ʻi he ngaahi taʻu siʻi fakamuimuí, koeʻuhi ke ikuna, kuo loto-lelei ai ʻa e kau ʻatelita ʻe niʻihi ke kau ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fakaʻaiʻai ai ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú ʻa ia ʻoku fakatuʻutāmaki ki heʻenau moʻui leleí pea naʻa mo ʻenau moʻuí.
Ki he kau Kalisitiané, ko e lavameʻa fakaesinó ʻoku mātuʻaki fakangatangata ʻa hono mahuʻingá. Ko e ngaahi anga fakalaumālie ʻo e “tangata fufū ʻo e loto” ʻa e meʻa ʻokú ne ʻai kitautolu ke tau fakaʻofoʻofa ʻi he vakai mai ʻa e ʻOtuá. (1 Pita 3:3, 4) ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku ʻikai maʻu ʻe he faʻahinga kotoa ʻoku nau kau ʻi he ngaahi sipoti he ʻaho ní ha laumālie feʻauʻauhi anga-fakamālohi, ka ko e tokolahi ʻoku nau pehē. ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he feohi mo kinautolú ke tau muimui ai ʻi he ekinaki Fakatohitapu ke ‘ʻoua ʻe feinga ki ha meʻa ko e fakafekākeʻi, pe ko e fieongoongoa; ka ke loto taʻehiki’? Pe ʻikai ʻe iku ʻa e feohi peheé ki he “fetāufehiʻaʻaki, ko e fetuʻusi, ko e meheka, ko e feʻiteʻitani, ko e fakafelaulauhi, ko e fakavahavahaʻa”?—Filipai 2:3; Kaletia 5:19-21.
Ko e ngaahi sipoti lahi ʻi onopōní ʻoku malava ke hoko ai ʻa e fakamālohí. Ko ha taha pē ʻoku manako ʻi he ngaahi sipoti peheé ʻoku lelei ke ne manatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻo e Sāme 11:5: “ʻOku sivi ʻe Sihova ʻa e maʻoniʻoni: ka ko e angakovi, mo e ʻofa ki he fakamalohi, ʻoku fehiʻa ki ai ʻene moʻui.”
ʻI hono tuʻunga totonú, ʻe lava ke hoko ʻa e fakamālohisinó ʻo fakafiefia, pea naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Paulá ko e “ngaohi [pe akoʻi] ʻo e sino ʻoku ʻaonga ki ha meʻa siʻi pe.” (1 Timote 4:7-10) Kae kehe, ʻi heʻene lea fekauʻaki mo e ngaahi feʻauhi faka-Kalisí, naʻe lave feʻungamālie ai ʻa Paula kia kinautolu ke fakatātaaʻi pē ai ʻa e mahuʻinga ki he kau Kalisitiané ke nau maʻu ʻa e ngaahi ʻulungāanga ko ia hangē ko e mapuleʻi-kitá mo e kātakí. Hiliō he meʻa kehé kotoa, ko e taumuʻa naʻe feinga ʻa Paula ke maʻú, ko hono maʻu ʻa e “pale” ko e moʻui taʻengata ʻe foaki mai ʻe he ʻOtuá. (1 Kolinito 9:24-27; 1 Timote 6:12) ʻI he meʻa ko iá, naʻá ne fokotuʻu ai ha faʻifaʻitakiʻanga kia kitautolu.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e nike ko e foʻi lea faka-Kalisi ia ki he “ikuná.”
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 31]
Tokotaha Fuhú Hili ʻa e Fuhú
Ko e polonise ko eni ʻi he senituli hono faá ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi ola fakatupu maumau ʻo e fuhu he kuonga muʻá, ʻa ia, fakatatau ki he katiloka fakaʻaliʻali ʻi Lomá, “ko e fakafepaki ʻa e tokotaha fuhú . . . ʻa ia naʻe kau ʻi he ngaahi fuhu fakaongosiá, ʻi he lolotonga iá naʻe vikiʻi ai ʻa e ‘kafo ki he kafó’ ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ia.” “Ko e ngaahi fakaʻilonga ʻo e fuhu ne toki ʻosí naʻe tānaki atu ia ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo e ngaahi fepaki ki muʻá,” ko e hoko atu ia ʻa e fakamatalá.
[Fakatātā ʻi he peesi 29]
Ko e lova-salioté ʻa e tuʻu-ki-muʻa taha ʻo e ngaahi meʻa ʻi he ngaahi feʻauhi he kuonga muʻá
[Fakatātā ʻi he peesi 30]
Ko e kau ʻaati he kuonga muʻá naʻa nau fakakaukau loto kia Nike, ʻa e ʻotua-fefine fai kapakau ʻo e ikuná, ʻokú ne fakakalauni ʻa e tokotaha ikuná