ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . .
ʻE Lava Fēfē Ke U Kalofi ʻa e Hoko ʻo Kau mo e Kakai Halá?
“Naʻe kamata ke u ʻalu holo mo ha kiʻi taʻahine ʻi ʻapiako. . . . Naʻe ʻikai ke ne ngāueʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú, paati pe anga fakaʻaluʻalu. Naʻe ʻikai naʻa mo haʻane leakovi, pea naʻe ‘A’ kātoa ʻene ʻū lēsoní. Ka ko hono moʻoní naʻe ʻikai ko ha tokotaha lelei ia ke feohi mo ia.”—Pevalī.a
KO E HĀ naʻe aʻu ai ʻa Pevalī ki he fakamulituku ʻoku fakamatalaʻi ʻi ʻolungá? ʻOkú ne fakatokangaʻi naʻe tākiekina ia ʻe he kiʻi taʻahine ko ení ke ne kau ʻi he ngaahi meʻa fakatupu maumau. ʻOku fakamatala ʻe Pevalī: “ʻI he hokohoko atu ʻeku feohi mo iá, naʻe toe kamata ke u lau ha ngaahi tohi fakatēvolo, ʻo aʻu ki hono faʻu ha talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko iá.”
Ko ha finemui ko Melanī naʻe toe taki atu mo ia ki ha tōʻonga kovi—ka ʻe ha tokotaha naʻá ne taku ko ha kaungā Kalisitiane ia! ʻE lava fēfē ke ke ʻilo pe ʻe ngalingali hoko ha taha ko ha takanga lelei? ʻOku fakatuʻutāmaki maʻu pē ke feohi vāofi mo e kau taʻetuí? ʻOku ʻikai maʻu pē ke fakatuʻutāmaki ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ia ʻoku fokotuʻu ʻi he vahaʻa ʻo e kaungā Kalisitiané?
Fēfē ʻa e kaungāmeʻa mo ha taha ʻi he tangatá pe fefiné? Kapau ʻokú ke sio ki ha taha ʻe ala hoko ko ha hoa mali, ʻe lava fēfē ke ke ʻilo pe ko e vahaʻangataé ʻe hoko ko ha vahaʻangatae lelei? Tau vakai angé ki he anga ʻo e malava ke tokoni ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko iá.
Ko e Faʻahinga Kaungāmeʻa Fēfē ʻOku Leleí?
Naʻe totonu ke ʻai ʻa Pevalī ʻe he moʻoniʻi meʻa ko ia ko hono kaungāakó naʻe ʻikai ko ha tokotaha lotu ki he ʻOtua moʻoní ke ne toumoua ai ke fakatupulekina ha kaungāmeʻa mo ia? Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke lau ʻe he kau Kalisitiane moʻoní ia ʻoku kovi pe taʻetaau ha taha koeʻuhi pē ko e ʻikai ko ha kaungātui iá. Ka ʻi heʻene hoko mai ki hono fokotuʻu ha ngaahi haʻi vāofí, ʻoku ʻi ai ʻa e ʻuhinga ke tokanga ai. Naʻe fakatokanga ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he faʻahinga ʻi he fakatahaʻanga Kolinitō ʻi he ʻuluaki senitulí: “Ko e takanga koví ʻoku maumauʻi ai ʻa e ʻulungāangá.” (1 Kolinito 15:33, The Bible—An American Translation) Ko e hā ʻa ʻene ʻuhingá?
ʻOku mātuʻaki malava ke pehē ko e niʻihi ʻo e kau Kalisitiane Kolinitō ko iá naʻa nau feohi mo e kau ʻEpikulioó, ʻa e kau muimui ʻo e filōsefa Kalisi ko ʻEpikulioó. Naʻe akoʻi moʻoni ʻe ʻEpikuliō ʻa hono kau muimuí ke nau moʻui fakapotopoto, loto-toʻa, mapuleʻi-kita mo fakamaau totonu. Naʻe aʻu ʻo ne fakalotosiʻiʻi kinautolu mei he faihala fakapulipulí. Ko ia ko e hā naʻe fakakau ai ʻe Paula ʻa e kau ʻEpikulioó, pea naʻa mo e faʻahinga ʻi he lotoʻi fakatahaʻangá ʻi he ngaahi fakakaukau meimei tatau, ko e “ngaahi feohi koví”?
Ko e kau ʻEpikulioó naʻe ʻikai ko e kau lotu kinautolu ki he ʻOtua moʻoní. Koeʻuhi naʻe ʻikai te nau tui ki ha toetuʻu ʻa e maté, ko ʻenau tokangá naʻe ʻi hono maʻu ʻa e meʻa lahi taha mei heʻenau moʻui lolotongá. (Ngāue 17:18, 19, 32) ʻOku ʻikai leva ha ofo, koeʻuhi ko e takanga mo e faʻahinga peheé, naʻe kamata ke mole ai mei he niʻihi ʻi he fakatahaʻanga ʻi Kolinitoó ʻa ʻenau tui ki he toetuʻú. Ko e ʻuhinga ia ʻoku fonu ai ʻa e 1 Kolinito vahe 15—ʻa ia ʻoku tau maʻu ai ʻa e fakatokanga ʻa Paula fekauʻaki mo e feohi koví—ʻi he ngaahi fakaʻuhinga naʻe fokotuʻu ke toe fakatuipauʻi ʻa e muʻaki kau Kalisitiane ko iá ki he moʻoni ʻo e ʻamanaki ʻo e toetuʻú.
Ko e hā ʻa e poiní? Naʻa mo e kakai anga taʻefakaʻotuá te nau fakahāhā nai ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei. Ka ʻo kapau te ke fili kinautolu ko ho ngaahi kaungāmeʻa ofi, ʻe uesia ai ʻa hoʻo fakakaukaú, tuí mo hoʻo tōʻongá. Ko ia, ʻi he tohi hono ua ʻa Paula ki he kau Kolinitoó naʻá ne pehē ai: “Oua naa mou kau fakataha moe kakai taetui.”—2 Kolinito 6:14-18, PM.
Naʻe ʻilo ʻe Feleti, taʻu 16, ʻa e fakapotopoto ʻo e ngaahi lea ʻa Paulá. Naʻá ne tomuʻa loto ke kau ʻi ha feinga fakaako makehe ʻa ia naʻe kau ai ʻa e folau ki ha fonua langalanga hake ke tokoni ki hono akoʻi ʻa e fānau ʻi aí. Kae kehe, ʻi heʻene teuteu fakataha mo hono ngaahi kaungāakó, naʻe maliu ai ʻa e loto ʻo Feletí. Naʻá ne pehē: “Naʻe malava ke u sio ko e taimi lahi ʻo e feohi mo kinautolú ʻe ʻikai te ne ʻomai ha lelei fakalaumālie kiate au.” ʻI he ʻuhinga ko ení naʻe fili ai ʻe Feleti ke mavahe mei he ngāue ko ení pea ke tokoni ki he kau faingataʻaʻiá ʻi ha ngaahi founga kehe.
Ngaahi Kaungāmeʻa ʻi he Haʻohaʻonga ʻo e Kaungā Kalisitiané
Fēfē leva ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ʻi he lotoʻi fakatahaʻanga Kalisitiané? ʻI he tohi ʻa Paula ki he talavou ko Tīmoté, naʻá ne fakatokanga: “ʻIlonga ha fale lahi, ʻoku ʻikai ke ngata ʻi he ngaahi ipu koula mo siliva, ka ʻoku ʻi ai foki mo e ngaahi ipu ʻakau mo ʻumea, pea ko e niʻihi ke kinokinoifie, ka ko e niʻihi ke palakū. Pea ka ai ha taha te ne fakamaʻa ia ke matanga mei he faʻahinga ko ia, te ne hoko ko e ipu ke kinokinoifie, ko e ipu kuo fakatapu, ko e ipu ʻoku ʻaonga ki he Tangataʻeiki, kuo teu ki he ngaue lelei kotoa pe.” (2 Timote 2:20, 21) Ko ia naʻe ʻikai ke fakapulipuliʻi ʻe Paula ʻa e foʻi moʻoni ko ia naʻa mo e ʻi he kau Kalisitiané, ʻoku ʻi ai nai ʻa e faʻahinga ʻoku ʻikai ke nau tōʻonga taau. Pea naʻá ne lea hangatonu pehē ʻi heʻene naʻinaʻi kia Tīmote ke fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga peheé.
ʻOku ʻuhinga ení ʻoku totonu ke ke huʻuhuʻu fekauʻaki mo ho kaungā Kalisitiané? ʻIkai. Pea ʻoku ʻikai ʻuhingá ke ke ʻamanekina ke taʻemele ʻa ho ngaahi kaungāmeʻá. (Koheleti 7:16-18) Kae kehe, ko e foʻi moʻoni ko ia ʻo e maʻu ʻe ha talavou pe finemui ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané pe ko e faivelenga ʻa ʻene ongo mātuʻá ʻi he fakatahaʻangá ʻoku ʻikai ke ʻuhinga ia ai ko e tokotahá ni ko ha tokotaha lelei ia ke fili ko ha kaungāmeʻa ofi.
“Naa moe tamajii [pe taʻahine] oku ilo ia i he ene faiaga, be oku maa ene gaue, be oku totonu ia,” ko e lau ia ʻa e Palovepi 20:11 (PM). Ko ia ai, ʻoku fakapotopoto ke ke fakakaukau: ʻOku hā mahino ko e vahaʻangatae ʻo e tokotahá ni mo Sihová ʻa e meʻa mahuʻinga taha ʻi heʻene moʻuí? Pe ʻoku ʻi ai ha fakamoʻoni ia ʻo e fakakaukau mo e ngaahi tōʻonga ʻoku tapua mai ai ʻa e “laumalie o mamani”? (1 Kolinito 2:12, PM; Efeso 2:2) ʻOku langa hake ʻi he feohi mo iá ʻa hoʻo holi ke lotu kia Sihová?
Kapau te ke fili ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ʻoku nau maʻu ha ʻofa mālohi kia Sihova pea mo e ngaahi meʻa fakalaumālié, ʻe ʻikai ke ngata pē ʻi hoʻo kalofi ʻa e ngaahi palopalemá ka te ke maʻu foki ʻa e mālohi lahi ange ke tauhi ki he ʻOtuá. Naʻe pehē ʻe Paula kia Tīmote: “Tuli ki he maʻoniʻoni, ki he tui, ki he ʻofa, pea ki he feʻofoʻofani mo e kakai ʻoku lotu ki he ʻEiki mei he loto maʻa.”—Fakaʻītali ʻamautolu; 2 Timote 2:22.
Kaungāmeʻa mo e Tangatá pe Fefiné
Kapau ʻokú ke fuʻu lahi pea ʻokú ke loto ke ke mali, kuó ke fakakaukau ki he kaunga ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni tatau ko ení ki hoʻo fili ha hoá? ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻe malava ke ne tohoakiʻi koe ki ha hoa ʻoku ʻamanekina, ka ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe mahuʻinga ange ʻi he tuʻunga fakalaumālie ʻo e tokotahá.
Ko ia, ʻoku toutou fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e mali ki ha tokotaha ʻoku ʻikai “i he Eiki.” (1 Kolinito 7:39, PM; Teutalonome 7:3, 4; Nehemaia 13:25) Ko e moʻoni, ko e kakai ʻoku ʻikai ko e ngaahi kaungātuí te nau falalaʻanga, anga-maʻa mo tokanga nai. Ka, ʻoku ʻikai te nau maʻu ʻa e fakaueʻiloto ʻokú ke maʻu ke langa hake ʻi he ngaahi ʻulungāanga peheé pea ke kītaki ai pē ʻi ha nofo mali tuʻuloa.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e tokotaha ʻoku fakatapui kia Sihova pea mateaki kiate iá ʻokú ne fakatupulekina ʻi he ʻilo pau ʻa e ngaahi ʻulungāanga faka-Kalisitiané pea tauhi ia neongo pe ko e hā nai ʻe hokó. ʻOkú ne ʻiloʻi ʻoku fakafehokotaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻofa ki hoto hoá mo hono maʻu ha vahaʻangatae lelei mo Sihova. (Efeso 5:28, 33; 1 Pita 3:7) Ko ia ai, ʻi he fakatou ʻofa ʻa e ongo meʻá kia Sihová, ʻokú na maʻu ai ʻa e fakaueʻiloto mālohi taha ke na nofoʻaki femateakiʻaki ai pē.
ʻOku ʻuhinga ení ko e mali ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kaungātuí ʻoku fakapapauʻi ʻe lavameʻa? ʻIkai. Ko e fakatātaá, kapau naʻe teu ke ke mali mo ha taha ʻoku siʻi ʻene mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié, ko e hā ʻe lava ke hokó? ʻI he ʻikai mateuteu ke talitekeʻi ʻa e ngaahi tenge ʻo e fokotuʻutuʻu ko ení, ko ha tokotaha vaivai fakalaumālie ʻoku ngali lahi ange ke ʻauhia ia mei he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Filipai 3:18; 1 Sione 2:19) Fakaʻuta atu ki he loto-mamahi mo e fekeʻikeʻi ʻi he nofo malí ʻe malava ke ke fehangahangai mo ia kapau naʻe nōfoʻi ho hoá ʻi he “ngaahi meʻa fakamousaʻa ʻo mamani.”—2 Pita 2:20.
Ki muʻa ke ʻai ha vahaʻangatae ʻe malava ke iku ki ha nofo malí, fakakaukau angé: ʻOku ʻomai ʻe he tokotahá ni ha fakamoʻoni ko ha tokotaha fakalaumālie ia? ʻOkú ne fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he moʻui faka-Kalisitiané? ʻOku faiaka loloto ʻa e tokotahá ni ʻi he moʻoni ʻo e Tohi Tapú, pe ʻoku fiemaʻu kiate ia ha taimi lahi ange ki he tupu fakalaumālié? ʻOkú ke fakapapauʻi ko e ʻofa kia Sihová ʻa e tākiekina tefito ʻi heʻene moʻuí? Ko hono ʻiloʻi ʻoku ongoongo lelei ʻa e tokotahá ʻoku tokoni ia. Kae kehe, ʻi hono fakamulitukú, kuo pau ke ke fakapapauʻi ko e tokotaha ʻokú ke mahuʻingaʻia aí ʻoku līʻoa kia Sihova pea ʻoku ngalingali te ne hoko ko ha hoa mali lelei.
Manatuʻi foki ko e niʻihi ʻoku tohoakiʻi ki he “kakai halá” ʻoku tomuʻa tohoakiʻi kinautolu ki he ngaahi meʻa hala—hangē ko ha faʻahinga fakafiefia pe ngāue taʻefeʻunga. Ko e toʻutupu alafaʻifaʻitakiʻanga ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané ʻe ʻikai te nau kau mo koe ʻi he ngaahi meʻa peheé. Ko ia, sivisiviʻi ho lotó.
Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku fiemaʻu ke akonekina ho lotó, ʻoua ʻe siva hoʻo ʻamanakí. Ko e lotó ʻoku malava ke akonekina. (Palovepi 23:12) Ko e poini mahuʻinga tahá leva: Ko e hā ʻokú ke fiemaʻu moʻoní? ʻOkú ke fiemaʻu ke tohoakiʻi koe ki he meʻa ʻoku leleí pea ki he faʻahinga ʻoku nau fai iá? ʻI he tokoni ʻa Sihová, ʻe malava ke ke maʻu ʻa e faʻahinga holi ko iá. (Sāme 97:10) Pea ʻi hono akoʻi ʻa hoʻo ngaahi mafai fakaefakakaukaú ke ne fakafaikehekeheʻi ʻa e tonú mei he halá, ʻe faingofua ange ai ke ke fakapapauʻi ʻa e faʻahinga te nau hoko ko e ngaahi kaungāmeʻa lelei mo fakatupu langa haké.—Hepelu 5:14.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoá.
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ko e ngaahi takanga leleí ko ha tākiekina fakalaumālie lelei kinautolu