LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • bt vahe 19 p. 168-177
  • “Hokohoko Atu Hoʻo Leá ʻo ʻOua Te Ke Longo”

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • “Hokohoko Atu Hoʻo Leá ʻo ʻOua Te Ke Longo”
  • “Fai ha Fakamoʻoni Fakaʻāuliliki” Fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • “Ko Kinautolú ko e Kau Ngaohi-Tēniti” (Ngāue 18:1-4)
  • “Ko e Tokolahi ʻo e Kau Kolinitō . . . Naʻe Kamata Ke Nau Tui” (Ngāue 18:5-8)
  • “ʻOku Tokolahi ʻEku Kakai ʻi he Koló Ni” (Ngāue 18:9-17)
  • “Kapau ʻe Finangalo ki Ai ʻa Sihova” (Ngāue 18:18-22)
  • ʻOku Mālohi ʻa e Folofola ʻa Sihová!
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1991
  • “ʻOku Ou ʻAtaʻatā Au mei he Toto ʻo e Tangata Kotoa Pē”
    “Fai ha Fakamoʻoni Fakaʻāuliliki” Fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá
  • Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Ngāué
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2008
“Fai ha Fakamoʻoni Fakaʻāuliliki” Fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá
bt vahe 19 p. 168-177

VAHE 19

“Hokohoko Atu Hoʻo Leá ʻo ʻOua Te Ke Longo”

Tauhi ʻe Paula ʻa ia tonu kae kei fakamuʻomuʻa pē ʻa ʻene ngāue fakafaifekaú

Makatuʻunga ʻi he Ngāue 18:1-22

1-3. Ko e hā kuo haʻu ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki Kolinitoó, pea ko e hā ʻa e ngaahi pole ʻokú ne fehangahangai mo iá?

KO E konga ki mui eni ʻo e 50 T.S. ʻOku ʻi Kolinitō ʻa e ʻapositolo ko Paulá, ko ha senitā fefakatauʻaki tuʻumālie ʻa ia ʻoku nofo ai ha fuʻu tokolahi ʻo e kau Kalisi, Loma, mo e kau Siu.a Kuo ʻikai ke haʻu ʻa Paula ki hení ke fakatau mai pe fakatau atu ha ngaahi koloa pe ke fakasio ki ha ngāue paʻanga. Kuó ne haʻu ki Kolinitoó ʻi ha ʻuhinga mahuʻinga mamaʻo ange​—ke faifakamoʻoni ʻo fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ka neongo ia, ʻoku fiemaʻu kia Paula ha feituʻu ke nofo ai, pea ʻokú ne fakapapauʻi ke ʻoua te ne hoko ko ha kavenga fakapaʻanga ki he niʻihi kehé. ʻOku ʻikai te ne loto ke ʻoatu ki ha taha pē ʻa e fakakaukau ʻokú ne maʻu moʻui pē mei he folofola ʻa e ʻOtuá. Ko e hā te ne faí?

2 ʻOku ʻi ai ha ngāue ʻoku poto ai ʻa Paula​—ko e ngaohi-tēnití. Ko e ngaohi-tēnití ʻoku ʻikai ke faingofua, ka ʻokú ne loto-lelei ke ngāue ʻaki hono ongo nimá ke tauhi ʻaki ia. Te ne maʻu nai ha ngāue ʻi heni ʻi he kolo moʻumoʻua ko ʻení? Te ne maʻu nai ha feituʻu feʻungamālie ke ne nofo ai? Neongo ʻa e fehangahangai ʻa Paula mo e ngaahi pole ko ʻení, ʻoku ʻikai ke mole ai ʻene vakai ki heʻene ngāue tefitó, ʻa e ngāue fakafaifekaú.

3 Hangē ko ia naʻe hokó, naʻe nofo ʻa Paula ʻi Kolinitō ʻi ha foʻi vahaʻa taimi, pea naʻe fua lahi ʻa ʻene ngāue fakafaifekau aí. Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he ngaahi ngāue ʻa Paula ʻi Kolinitoó ʻa ia te ne tokoniʻi ai kitautolu ke tau faifakamoʻoni fakaʻāuliliki ʻo fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi hotau vāhenga-ngāué?

KOLINITŌ​—PULE ʻO E ONGO TAHI ʻE UA

Ko Kolinitō ʻo e kuonga muʻá naʻe tokoto ia ʻi ha kiʻi konga fonua ʻi he vahaʻa ʻo e fonua lahi ʻo Kalisí pea mo hono muitolotolo fakatongá, ʻa ia naʻe ui ko Peloponisi. Ko e fālahi ʻo e kiʻi konga fonuá naʻe siʻi hifo he kilomita ʻe ono ʻa hono konga fāsiʻi tahá, ko ia naʻe maʻu ai ʻe Kolinitō ha ongo taulanga ʻe ua. Naʻe tuʻu ʻi he Kūlifa ʻo Kolinitoó ʻa Lekiume, ʻa ia naʻe hoko ia ko e taulanga ki he ngaahi halanga vaka naʻe huʻu fakahihifo ki ʻĪtali, Sisilī, pea mo Sipeiní. ʻI he Kūlifa Salonikí, naʻe hoko ai ʻa Senikelea ko e taulanga ia ki he halanga fefolauʻaki ʻo e ʻalu mo e haʻu mei he ngaahi feituʻu ʻo e Tahi ʻĪsiní, ʻĒsia Maina, Sīlia, pea mo ʻIsipite.

Koeʻuhí ko e tautonu ki he matangí mo fakatuʻutāmaki ki he feʻaluʻaki vaká ʻa e ngaahi muifonua ʻi he ngatangataʻanga fakatonga ʻo Peloponisí, naʻe faʻa saiʻia ange ai ʻa e kau folau tahí ke nau lī taula ʻi he taha ʻo e ongo taulanga ʻo Kolinitoó, pea fetuku ʻenau ngaahi utá ʻi ʻuta, ʻo toe fakaheka ia ʻi he taulanga ʻe tahá. Ko e ngaahi vaka naʻe maʻamaʻa pē ʻa e uta aí naʻe aʻu ʻo lava ke toho hake ia ʻi he kiʻi konga fonuá ʻi ha tohoʻanga vaka ʻa ia naʻe lele ʻi hano halanga mei he tahi ʻi he tafaʻaki ko ē ki he tahi ʻe tahá. Ko e tuʻuʻanga ʻo e koló naʻá ne ʻai ai ia ke ne maʻulahia ʻa e fefolauʻaki tahi fakakomēsiale mei he hahaké ki he hihifó pea pehē foki ki he fefakatauʻaki ʻi ʻuta ʻa e tokelaú ki he tongá. Ko e moʻumoʻua fakakomēsialé naʻá ne ʻomi ki Kolinitō ʻo ʻikai ngata pē ʻi he tuʻumālié kae toe pehē foki ki he ngaahi taʻefaitotonu naʻe angamaheniʻaki ʻene hoko ki he ngaahi taulanga lahi.

ʻI he ʻaho ʻo e ʻapositolo ko Paulá, naʻe hoko ʻa Kolinitō ko e kolomuʻa ia ʻo e vahefonua Loma ko ʻĀkeiá pea ko ha senitā fakaepule mahuʻinga. Ko e puipuituʻa fakalotu kehekehe ʻo e koló ʻoku fakamoʻoniʻi ia ʻe he ʻi ai ko ia ha temipale ai ʻo e lotu fakaʻemipaeá, fanga kiʻi potu toputapu mo e ngaahi temipale naʻe fakatapui ki he ngaahi ʻotua Kalisi mo e ngaahi ʻotua ʻIsipite tokolahi, pea mo e ʻi ai ko ia ha sinakoke ʻa e kau Siú.​—Ngā. 18:4.

Ko e ngaahi feʻauhi ʻatelita naʻe fai ʻi he taʻu ʻe ua kotoa pē ʻi ʻIsimia ʻa ia naʻe ofi mai ki aí, naʻe fika ua hake pē hono mahuʻingá ki he Sipoti ʻOlimipikí. ʻOku ngalingali pē naʻe ʻi Kolinitō ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻi he lolotonga ʻa e sipoti ʻo e 51 T.S. Ko ia ai, ʻoku fakamatala ʻa e tikisinale Tohi Tapu ʻe taha, “ʻe ʻikai faʻafaʻa lava ia ke pehē naʻe hokonoa pē ʻa e hā ko ia ʻa ʻene ʻuluaki ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e sipotí ʻi ha tohi ki Kolinitoó.”​—1 Kol. 9:24-27.

“Ko Kinautolú ko e Kau Ngaohi-Tēniti” (Ngāue 18:1-4)

4, 5. (a) Ko fē naʻe nofo ai ʻa Paula ʻi he lolotonga ʻene ʻi Kolinitoó, pea ko e hā ʻa e ngāue paʻanga naʻá ne faí? (e) Naʻe anga-fēfē nai ʻa e hoko ʻa Paula ko ha tokotaha ngaohi-tēnití?

4 ʻI ha taimi hili ʻene aʻu ki Kolinitoó, naʻe fetaulaki ai ʻa Paula mo ha ongo mātuʻa anga-talitali kakai​—ko ha tupuʻi-Siu ko hono hingoá ko ʻAkuila pea mo hono uaifí, ko Pīsila. Naʻe hiki ʻa e ongo mātuʻa ko ʻení ki Kolinitō koeʻuhí ko ha tuʻutuʻuni naʻe fai ʻe ʻEmipola Kalautiasi “ki he kau Siu kotoa pē ke nau mavahe mei Loma.” (Ngā. 18:1, 2) Naʻe talitali lelei ʻe ʻAkuila mo Pīsila ʻa Paula ʻo ʻikai ki hona ʻapí pē kae toe pehē foki ke nau ngāue fakataha. ʻOku tau lau: “Koeʻuhi naʻá ne [Paula] fai ʻa e ngāue tatau mo kinaua, naʻá ne nofo ai ʻi hona ʻapí ʻo nau ngāue, he ko kinautolú ko e kau ngaohi-tēniti.” (Ngā. 18:3) Ko e ʻapi ʻo e ongo mātuʻa loto-māfana ko ʻení naʻe hoko ia ko e nofoʻanga ʻo Paula he lolotonga ʻene ngāue fakafaifekau ʻi Kolinitoó. Lolotonga ʻene nofo mo ʻAkuila mo Pīsilá, naʻe fai nai ai ʻe Paula ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tohi ʻa ia naʻe hoko ki mui ʻo tali ko e konga ʻo e Tohi Tapú.b

5 ʻOku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa Paula, ʻa ia ko ha tangata naʻe ako “ʻi he veʻe vaʻe ʻo Kāmelielí,” ko ha toe tokotaha ngaohi-tēnití? (Ngā. 22:3) Ko e kau Siu ʻo e ʻuluaki senitulí ʻoku ngalingali naʻe ʻikai te nau vakai ʻoku mole honau ngeiá ʻi hano akoʻi ha faʻahinga ngāue ki heʻenau fānaú, neongo ko e fānau peheé naʻa nau toe maʻu nai ha ako fakalahi. Ko ʻene haʻu ko ia mei Tāsusi ʻi Silisiá, ʻa e feituʻu naʻe ʻiloa koeʻuhi ko ha tupenu naʻe ui ko e cilicium ʻa ia naʻe ngaohi mei ai ʻa e ngaahi tēnití, ʻoku ngalingali naʻe ako ʻe Paula ʻa e faʻahinga ngāue ko ʻení he lolotonga ʻene kei talavoú. Ko e hā naʻe kau ki he ngaohi-tēnití? Ko e ngāue ko iá naʻe lava ke kau ki ai ʻa hono lālanga ʻa e tupenu tēnití pe ko hono tutuʻu mo tuitui ʻa e tupenu tuʻolalahi petepete mo fefeká koeʻuhí ke ngaohiʻaki ʻa e ngaahi tēnití. Tatau ai pē pe naʻe fēfē, ko e ngāue faingataʻa ia.

6, 7. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e vakai ʻa Paula ki he ngaohi-tēnití, pea ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi mai naʻe maʻu ʻe ʻAkuila mo Pīsila ʻa e vakai meimei tatau? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e muimui ʻa e kau Kalisitiane he ʻaho ní ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Paula, ʻAkuila, mo Pīsilá?

6 Naʻe ʻikai ke vakai ʻa Paula ki he ngaohi-tēnití ko ʻene ngāue tuʻumaʻu, pe ngāue tefitó ia. Naʻá ne fai pē ʻa e ngāue ko ʻení ke tauhi ʻaki ia ʻi heʻene ngāue fakafaifekaú, ʻo ne talaki ʻa e ongoongo leleí ʻo ‘taʻeʻiai hano totongi.’ (2 Kol. 11:7) Naʻe anga-fēfē ʻa e vakai ʻa ʻAkuila mo Pīsila ki he ngāue naʻá na faí? ʻI he tuʻunga ko e ongo Kalisitiané, ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá na vakai ki he ngāue paʻangá ʻo hangē pē ko Paulá. Ko hono moʻoní, ʻi he taimi naʻe mavahe ai ʻa Paula mei Kolinitō ʻi he 52 T.S., naʻe hiki ai pē mo ʻAkuila mo Pīsila ʻo na muimui ʻiate ia ki ʻEfesō, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ai ʻa hona ʻapí ko e faiʻanga fakataha ia ki he fakatahaʻanga ʻi aí. (1 Kol. 16:19) Ki mui ai, naʻá na foki ki Loma pea hili iá naʻá na toe foki hake ki ʻEfesō. Ko e ongo mātuʻa faivelenga ko ʻení naʻá na fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá pea naʻá na ʻoatu loto-lelei kinaua ʻi he ngāue maʻá e niʻihi kehé, ʻo na maʻu ai ʻa e houngaʻia ʻa e “ngaahi fakatahaʻanga kotoa ʻo e ngaahi puleʻangá.”​—Loma 16:3-5; 2 Tīm. 4:19.

7 Ko e kau Kalisitiane ʻi onopōní ʻoku nau muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Paula, ʻAkuila, pea mo Pīsilá. Ko e kau faifekau faivelenga he ʻaho ní ʻoku nau ngāue mālohi “koeʻuhi ke ʻoua te [nau] hilifaki ai ha kavenga fakamole lahi” ki he niʻihi kehé. (1 Tes. 2:9) Ko e meʻa ʻoku taau ke fakaongoongoleleiʻí, ko e tokolahi ʻo e kau fanongonongo taimi-kakato ʻo e Puleʻangá ʻoku nau ngāue konga-taimi pe ngāue fakataimi ke tauhi ʻaki kinautolu ʻi heʻenau ngāue tuʻumaʻú, ʻa e ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané. Hangē ko ʻAkuila mo Pīsilá, ko e tokolahi ʻo e kau sevāniti loto-māfana ʻa Sihová ʻoku nau fakaʻatā honau ngaahi ʻapí ki he kau ʻovasia sēketí. Ko ia ko e faʻahinga ʻoku nau “muimui ʻi he ʻalunga ʻo e anga-talitali kakaí” ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e malava ke fakalototoʻa mo fakatupu langa hake ʻa e fai peheé.​—Loma 12:13.

NGAAHI TOHI FAKAMĀNAVAʻI NAʻÁ NE ʻOMAI ʻA E FAKALOTOTOʻA

Lolotonga ʻene nofo māhina ʻe 18 ʻi Kolinitoó, ʻi he 50-52 T.S. nai, naʻe fai ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ha tohi ʻe ua ʻa ia naʻe hoko ia ko e konga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané​​—ʻa ia ko e ʻUluaki mo e Ua Tesalonaiká. Naʻá ne fai ʻa ʻene tohi ki he kau Kalētiá ʻi he lolotonga ʻa e vahaʻa taimi tatau nai pe ʻi ha taimi nounou pē mei ai.

Ko e ʻUluaki Tesalonaiká ko e fuofua tohi ia ʻi he ngaahi tohi fakamānavaʻi ʻa Paulá. Naʻe ʻaʻahi ʻa Paula ki Tesalonaika ʻi he 50 T.S. nai, lolotonga ʻene fononga fakamalanga hono uá. Ko e fakatahaʻanga naʻe fokotuʻu aí naʻe vave ʻa e pau ke nau fāinga mo e fakafepakí, ʻa ia naʻe pau ai kia Paula mo Sailosi ke na mavahe mei he koló. (Ngā. 17:1-10, 13) ʻI he tokanga fekauʻaki mo e lelei ʻa e fakatahaʻanga ne toki fokotuʻu foʻoú, naʻe feinga tuʻo ua ai ʻa Paula ke ne toe foki hake ki ai, ka “naʻe fakafeʻātungiaʻi ʻe Sētane ʻa [hono] halá.” Ko ia naʻe fekauʻi atu ai ʻe Paula ʻa Tīmote ke fakafiemālieʻi mo fakalototoʻaʻi ʻa e fanga tokouá. ʻOku ngalingali pē ʻi he konga ki mui ʻo e taʻu 50 T.S., naʻe ʻalu hake ai ʻa Tīmote kia Paula ʻi Kolinitō pea naʻá ne ʻomi ha līpooti lelei ʻo fekauʻaki mo e fakatahaʻanga Tesalonaiká. ʻI he hili iá, naʻe fai leva ʻe Paula ʻa e tohi ko ʻení.​—1 Tes. 2:17–3:7.

Ko e Ua Tesalonaiká naʻe hiki nai ia ʻi he hili pē ʻa e ʻuluaki tohí, ʻi he 51 T.S. nai. ʻI he ongo tohí fakatouʻosi, naʻe kau atu ai ʻa Tīmote mo Silivēnusi (naʻe ui ko Sailosi ʻi he tohi ʻa Ngāué) kia Paula ʻi hono ʻoatu ʻa e pōpoaki ʻofá, ka ʻoku ʻikai ke tau maʻu ha fakamatala ʻo kau ki ha toe fakatahataha ʻa e toko tolú ni ʻi he hili ʻa e nofo ko ia ʻa Paula ʻi Kolinitoó. (Ngā. 18:5, 18; 1 Tes. 1:1; 2 Tes. 1:1) Ko e hā naʻe fai ai ʻe Paula ʻa e tohi ko eni hono uá? ʻOku hangehangē naʻá ne maʻu ha toe ngaahi ongoongo ʻo kau ki he fakatahaʻangá, mahalo pē ʻo fakafou ʻi he tokotaha naʻá ne ʻave ʻa ʻene ʻuluaki tohí. Naʻe ueʻi ʻe he līpooti ko ení ʻa Paula ke ʻoua ʻe ngata pē ʻi heʻene fakahīkihikiʻi ʻa e fanga tokouá koeʻuhí ko ʻenau ʻofá mo e kātakí ka ke toe fakatonutonu foki ai ʻa e fakakaukau ʻa e niʻihi ʻi Tesalonaika ʻo pehē naʻe ofí ni ʻaupito mai ʻa e ʻi heni ʻa e ʻEikí.​​—2 Tes. 1:3-12; 2:1, 2.

Ko e tohi ʻa Paula ki he kau Kalētiá ʻoku fakahuʻunga mei ai naʻá ne ʻosi ʻaʻahi kiate kinautolu ʻo tuʻo ua nai ki muʻa ke ne tohi kiate kinautolú. ʻI he 47-48 T.S., naʻe ʻaʻahi ai ʻa Paula mo Panepasa ki ʻAniteoke Pisitia, ʻAikoniume, Līsita, pea mo Teape, ʻa ia naʻa nau tuʻu kotoa ʻi loto ʻi he vahefonua Loma ko Kalētiá. ʻI he 49 T.S., naʻe foki hake ai ʻa Paula ki he feituʻu tatau fakataha mo Sailosi. (Ngā. 13:1–14:23; 16:1-6) Naʻe fai ʻe Paula ʻa e tohi ko ʻení koeʻuhí ko e kau lotu faka-Siú, ʻa ia naʻa nau aʻu vave hake hili ʻa e ʻaʻahi ʻa Paulá, naʻa nau faiakoʻaki ʻo pehē ko e kamú mo e tauhi ʻo e Lao ʻa Mōsesé ko e fiemaʻu pau ia ki he kau Kalisitiané. ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe tohi ʻa Paula ki he kau Kalētiá ʻi he taimi pē ko ia naʻá ne fanongo ai ʻo kau ki he akonaki loí ni. Mahalo pē naʻá ne tohi mai mei Kolinitō, ka ʻoku toe lava pē foki ke pehē ka hala pē haʻane tohi mai mei ʻEfesō, ʻi he lolotonga haʻane kiʻi afe taimi nounou ai ʻi heʻene foki ko ia ki ʻAniteoke Sīliá, ko ʻene tohi mai mei ʻAniteoke tonu.​—Ngā. 18:18-23.

“Ko e Tokolahi ʻo e Kau Kolinitō . . . Naʻe Kamata Ke Nau Tui” (Ngāue 18:5-8)

8, 9. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa Paulá ʻi he taimi naʻe fetaulaki ai ʻene faifakamoʻoni lahi ki he kau Siú mo e fakafepakí, pea naʻá ne ʻalu leva ki fē ke malanga aí?

8 Ko e vakai ko ia ʻa Paula ki he ngāue paʻangá ko ha founga ia ke tokoni ki heʻene ngāue fakafaifekaú naʻe hoko ʻo hā mahino ia ʻi he taimi naʻe aʻu mai ai ʻa Sailosi mo Tīmote mei Masitōnia mo ha ngaahi meʻaʻofa foaki nima-homó. (2 Kol. 11:9) ʻI he hili pē iá, “naʻe kamata ke nōfoʻi lahi ʻa Paula ki he folofolá [“līʻoa ʻa e kotoa ʻo hono taimí ki he malangá,” The Jerusalem Bible].” (Ngā. 18:5) Kae kehe, ko e faifakamoʻoni lahi ko eni ki he kau Siú naʻe fai ai ha fetaulaki mo ha fakafepaki lahi. ʻI he fakaʻataʻatā mei ha toe ʻi ai haʻane kaunga atu ki heʻenau fakafisi ko ia ke tali ʻa e pōpoaki fakahaofi-moʻui ʻo fekauʻaki mo e Kalaisí, naʻe tupeʻi atu ʻe Paula hono kofú peá ne tala ki he kau Siu naʻe fakafepaki mai kiate iá: “Tuku ke ʻeke pē homou totó ki homou tumuʻakí. ʻOku ou ʻataʻatā au. Mei he taimí ni ʻo faai atu te u ʻalu au ki he kakai ʻo e ngaahi puleʻangá.”​—Ngā. 18:6; ʻIsi. 3:18, 19.

9 Ko fē leva ʻe malanga ai ʻa Paula he taimi ní? Ko ha tangata ko hono hingoá ko Titiasi Siusitasa, ʻoku ngalingali ko ha ului Siu ʻa ia ko hono falé naʻe tuʻu ʻo hoko atu pē ki he sinakoké, naʻá ne fakaʻatā hono ʻapí kia Paula. Ko ia naʻe hiki ʻa Paula mei he sinakoké ki he fale ʻo Siusitasá. (Ngā. 18:7) Naʻe kei hoko pē ʻa e ʻapi ʻo ʻAkuila mo Pīsilá ko e nofoʻanga ia ʻo Paula he lolotonga ʻene ʻi Kolinitoó, ka ko e fale ʻo Siusitasá naʻe hoko ia ko e senitā ʻa ia naʻe fakahoko mei ai ʻe he ʻapositoló ʻa ʻene ngāue fakamalangá.

10. Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe ʻikai ke fakamatematē ʻa Paula ia ke malanga pē ki he kakai ʻo e ngaahi puleʻangá?

10 Ko e lea ʻa Paula ʻo pehē mei he taimí ni ʻo faai atu ʻe ʻalu ia ki he kakai ʻo e ngaahi puleʻangá, naʻe ʻuhinga nai iá naʻe hiki fakaʻaufuli ʻene tokangá ʻaʻana mei he kotoa ʻo e kau Siú mo e kau ului Siú, naʻa mo e faʻahinga naʻa nau tali iá? ʻOku mātuʻaki ngalingali naʻe ʻikai ko e tuʻungá ia. Ko e fakatātaá, “ko Kalisipō, ko e ʻōfisa tauhi ʻo e sinakoké, naʻá ne hoko ko ha tokotaha tui ki he ʻEikí, fakataha mo e kotoa ʻo hono falé.” ʻOku hā mahino, ko ha tokolahi ʻo e faʻahinga naʻe ʻi ai ʻenau fekauʻaki mo e sinakoké naʻa nau kau fakataha mo Kalisipō, he ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e tokolahi ʻo e kau Kolinitō ko ia naʻe fanongó naʻe kamata ke nau tui pea nau papitaiso.” (Ngā. 18:8) Naʻe hoko ai ʻa e fale ʻo Titiasi Siusitasá ko e feituʻu ia naʻe fakataha ki ai ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiane Kolinitō ne toki fokotuʻu foʻoú. Kapau ko e fakamatala ʻi he tohi ʻa Ngāué ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he founga faifakamatala ʻa Luké​—ʻa ia, ʻo fakahokohoko taimi​—tā ko e tafoki mai ʻa e kau Siu pe kau ului ko iá naʻe hoko ia ʻi he hili hono tupeʻi atu ko ia ʻe Paula hono kofú. ʻOku fakahaaʻi mahino leva ai ʻe he meʻá ni ʻa e ngaofengofua ʻa e ʻapositoló.

11. ʻOku anga-fēfē ʻa e faʻifaʻitaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he ʻaho ní kia Paula ʻi heʻenau feinga ke aʻu ki he faʻahinga ʻi he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané?

11 ʻI he ngaahi fonua lahi ʻi he ʻahó ni, ko e ngaahi siasi ko ia ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané kuo nau tuʻu fakamakatuʻu pea kuo nau tākiekina mālohi ʻa honau kau mēmipá. ʻI he ngaahi fonua mo e ngaahi ʻotu motu ʻe niʻihi ʻo e ʻōsení, kuo fakaului ai ʻe he kau misinale ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ha fuʻu tokolahi. Ko e kakai ʻoku nau taukaveʻi ko e kau Kalisitiane kinautolú ʻoku faʻa haʻi kinautolu ʻe he talatukufakaholó, ʻo hangē ko ia ko e kau Siu ʻi Kolinitō he ʻuluaki senitulí. Ka neongo ia, ʻi he hangē ko Paulá, ko kitautolu ʻi he tuʻunga ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku tau aʻu faivelenga ki he kakai peheé, ʻo tokoniʻi kinautolu ke fakalahi ʻenau mahinoʻi totonu ʻa e Folofolá. Naʻa mo haʻanau fakafepakiʻi kitautolu pe ko hano fakatangaʻi kitautolu ʻe honau kau taki lotú, ʻoku ʻikai siva ai ʻetau ʻamanakí. ʻI he lotolotonga ʻo e faʻahinga ko ia “ʻoku ʻi ai haʻanau faivelenga ki he ʻOtuá, ka ʻoku ʻikai ke fakatatau ki he ʻilo totonú,” ʻoku ʻi ai nai ha kau anga-vaivai tokolahi ʻa ia ʻoku fiemaʻu ke fai ha kumi ki ai ke maʻu mai.​—Loma 10:2.

“ʻOku Tokolahi ʻEku Kakai ʻi he Koló Ni” (Ngāue 18:9-17)

12. Ko e hā ʻa e fakapapau ʻoku maʻu ʻe Paula ʻi ha vīsoné?

12 Kapau naʻe ʻi ai ha veiveiua ʻe taha ʻa Paula pe ʻe kei hokohoko atu ʻene ngāue fakafaifekau ʻi Kolinitoó, kuo pau pē ne mole atu ia ʻi he pō naʻe hā ai ʻa e ʻEiki ko Sīsuú kiate ia ʻi ha vīsone ʻo tala ange kiate ia: “ʻOua ʻe manavahē, kae hokohoko atu hoʻo leá ʻo ʻoua te ke longo, he ʻoku ou ʻiate koe pea ʻe ʻikai ha tangata te ne ʻohofi koe ke fai ha kovi kiate koe; he ʻoku tokolahi ʻeku kakai ʻi he koló ni.” (Ngā. 18:9, 10) Ko ha vīsone fakalototoʻa ē! Ko e ʻEikí tonu ē naʻá ne fakapapauʻi ange kia Paula ʻe maluʻi ia mei ha hoko ki ai ha maumau pea naʻe ʻi ai mo ha faʻahinga taau tokolahi ʻi he koló. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa Paula ki he vīsoné? ʻOku tau lau: “Naʻá ne nofo ai ʻi he taʻu ʻe taha mo e māhina ʻe ono, ʻo ne faiakoʻaki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ʻi honau lotolotongá.”​—Ngā. 18:11.

13. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fakakaukau nai ki ai ʻa Paula ʻi heʻene fakaofi atu ki he nofoʻanga fakamāú, ka ko e hā ʻa e ʻuhinga naʻá ne maʻu ke ne ʻamanekina ai ha ola kehé?

13 Hili ha nofo ʻi ha taʻu nai ʻe taha ʻi Kolinitō, naʻe maʻu ʻe Paula ha toe fakamoʻoni ʻo e poupou ʻa e ʻEikí. “Naʻe fakatahataha ʻa e kau Siú ʻo ʻohofi ʻa Paula pea taki atu ia ki he nofoʻanga fakamāú.” (Ngā. 18:12) ʻOku pehē ʻe he niʻihi ko ha peletifoomu māpele lanu pulū mo hinehina ia ʻa ia naʻe māʻolunga hake naʻe fonu ʻi he ngaahi tongi teuteu, pea naʻe fokotuʻu nai ʻa e nofoʻanga fakamāú ʻo ofi ki he loto-mālie ʻo e feituʻu faiʻanga fakatau ʻo Kolinitoó. Ko e foʻi ʻēlia ʻataʻatā ʻi muʻa ʻi he nofoʻanga fakamāú naʻe lahi feʻunga ia ke fakatahataha ki ai ha kakai tokotokolahi. ʻOku fakahuʻunga mei he ngaahi meʻa kuo maʻu hake ʻi he keli fakatotoló ko ha ngaahi foʻi laka siʻi pē nai mei he sinakoké, pea pehē foki mei he fale ʻo Siusitasá ki he nofoʻanga fakamāú. ʻI he fakaofi atu ʻa Paula ki he nofoʻanga fakamāú, mahalo pē naʻá ne fakakaukau ki hono tolomakaʻi ko ia ʻo Sitīvení, ʻa ē ʻoku lave ki ai he taimi ʻe niʻihi ko e ʻuluaki tokotaha māʻata Kalisitiané. Ko Paula, ʻa ia naʻe ʻiloa he taimi ko iá ko Saulá, “naʻá ne loto-lelei ki hono fakapoongi iá.” (Ngā. 8:1) ʻE hoko nai ha meʻa meimei tatau ʻi he taimi ko ʻení kia Paula? ʻIkai, he naʻe ʻosi fai ʻa e palōmesi kiate ia: “ʻE ʻikai ha taha te ne . . . fakalaveaʻi koe.”​—Ngā. 18:10, An American Translation.

Fakataʻeʻaongaʻi ʻe Kalio ʻa e keisi ʻa Paulá ʻi he ʻao ʻo e fuʻu kau talatalaaki ʻita ʻo Paulá. ʻOku feinga ʻa e kau sōtia Lomá ke taʻofi ʻa e fuʻu kau tangata ʻitá.

“ʻI he meʻa ko iá naʻá ne kapusi kinautolu mei he nofoʻanga fakamāú.”​—Ngāue 18:16

14, 15. (a) Ko e hā ʻa e tukuakiʻi naʻe fai ʻe he kau Siú kia Paulá, pea ko e hā naʻe fakangata ai ʻe Kalio ʻa e hopó? (e) Ko e hā naʻe hoko kia Sositené, pea ko e hā nai ʻa e ola naʻe hoko ai kiate iá?

14 Ko e hā naʻe hoko ʻi he aʻu atu ʻa Paula ki he nofoʻanga fakamāú? Ko e fakamaau naʻe nofo mai aí ko e kōvana ʻo ʻĀkeiá, ko hono hingoá ko Kalio​—ʻa ia ko e taʻokete ia ʻo e filōsefa Loma ko Senikaá. Ko e tukuakiʻi eni naʻe fai ʻe he kau Siú kia Paulá: “Ko e tangatá ni ʻokú ne fakalotoʻi ʻa e kakaí ke nau lotu ki he ʻOtuá ʻi ha founga ʻoku kehe ia mei he laó.” (Ngā. 18:13) Naʻe fakahuʻunga ʻa e kau Siú ʻo pehē naʻe fai ʻe Paula ha fakaului taʻefakalao. Kae kehe, naʻe sio ʻa Kalio ia naʻe ʻikai ke fai ʻe Paula ia ha “hala” ʻe taha pea naʻe ʻikai ke halaia ia ʻi ha faʻahinga “faihia mamafa.” (Ngā. 18:14) Naʻe ʻikai ke ʻi ai ha taumuʻa ia ʻe taha ʻa Kalio ke ne kau ʻi he ngaahi fakakikihi ʻa e kau Siú. He ko ē, ki muʻa ke leaʻaki ʻe Paula naʻa mo ha foʻi lea ʻe taha ke taukapoʻi iá, ne fakangata ʻe Kalio ia ʻa e hopó! Naʻe ʻita lahi ai ʻa e kau talatalaakí. Naʻe tō ʻenau ʻitá kia Sositene, ʻa ia ʻoku ngalingali naʻá ne fetongi ʻa Kalisipō ʻi he tuʻunga ko e ʻōfisa tauhi ʻo e sinakoké. Naʻa nau puke ʻa Sositene “pea kamata ke nau haha ia ʻi muʻa ʻi he nofoʻanga fakamāú.”​—Ngā. 18:17.

15 Ko e hā naʻe ʻikai ke taʻofi ai ʻe Kalio ʻa e fuʻu kakaí mei heʻenau haha ʻa Sositené? Mahalo naʻe fakakaukau ʻa Kalio ia ko Sositene ʻa e taki ʻo e fuʻu kakai ʻita naʻe fehangahangai mo Paulá pea ko ia naʻá ne tuha pē mo e meʻa naʻe fai kiate iá. Pe ko e tuʻungá ia pe ʻikai, ʻoku ngalingali ne ola lelei ʻa e meʻa ia naʻe hokó. ʻI heʻene ʻuluaki tohi ki he fakatahaʻanga Kolinitoó, ʻa ia naʻe tohi ʻi ha ngaahi taʻu siʻi ki mui ai, naʻe lave ai ʻa Paula ki ha tokotaha ko Sositene ʻi he tuʻunga ko ha tokoua. (1 Kol. 1:1, 2) Ko e Sositene tatau pē ʻeni ʻa ia naʻe haha ʻi Kolinitoó? Kapau ko ia, ne tokoni nai ʻa e meʻa fakamamahi naʻe hokosia ʻe Sositené ke ne maʻu ai ʻa e lotu faka-Kalisitiané.

16. Ko e hā ʻa e kaunga ki heʻetau ngāue fakafaifekaú ʻa e lea ʻa e ʻEikí ʻo pehē, “hokohoko atu hoʻo leá ʻo ʻoua te ke longo, he ʻoku ou ʻiate koe”?

16 Manatuʻi ko e hili hono fakafisingaʻi ʻe he kau Siú ʻa e malanga ʻa Paulá naʻe fakapapauʻi ange ai ʻe he ʻEiki ko Sīsuú kia Paula: “ʻOua ʻe manavahē, kae hokohoko atu hoʻo leá ʻo ʻoua te ke longo, he ʻoku ou ʻiate koe.” (Ngā. 18:9, 10) ʻOku lelei ke tau manatuʻi maʻu pē ʻa e ngaahi lea ko iá, ʻo tautautefito ʻi he taimi ʻoku talitekeʻi ai ʻetau pōpoakí. ʻOua ʻaupito naʻa ngalo ko Sihová ʻokú ne sio ki he ngaahi lotó pea ʻokú ne tohoakiʻi mai kiate ia ʻa e faʻahinga loto-totonú. (1 Sām. 16:7; Sione 6:44) Ko ha fakalototoʻa moʻoni ia kiate kitautolu ke tau hanganaki femoʻuekina ʻi he ngāue fakafaifekaú! ʻI he taʻu taki taha ʻoku papitaiso ai ʻa e laui kilu​—ʻa ia ko e lauingeau ia ʻi he ʻaho kotoa pē. Ko e faʻahinga ʻoku talangofua ki he fekau ke “ngaohi ko e kau ākonga ʻa e kakai ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē,” ʻoku ʻoange ʻe Sīsū ʻa e fakapapau ko ʻení kiate kinautolu: “ʻOku ou ʻiate kimoutolu ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo aʻu ki he fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá.”​—Māt. 28:19, 20.

“Kapau ʻe Finangalo ki Ai ʻa Sihova” (Ngāue 18:18-22)

17, 18. Ko e hā naʻe fakakaukauloto nai ki ai ʻa Paula ʻi heʻene tukufolau ki ʻEfesoó?

17 ʻOku ʻikai lava ia ke fakapapauʻi pe naʻe iku ʻa e anga ʻo e vakai ʻa Kalio ki he kau talatalaaki ʻo Paulá ʻo hoko ai ha vahaʻa taimi ʻo e nonga ki he fakatahaʻanga Kalisitiane ne toki fokotuʻu foʻou ʻi Kolinitoó. Kae kehe, naʻe nofo ai ʻa Paula “ʻi ha toe ngaahi ʻaho” ki muʻa ke ne lea māvae ki hono fanga tokoua Kolinitoó. ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 52 T.S., naʻá ne fai ai ha ngaahi palani ke tukufolau ki Sīlia mei he taulanga ʻo Senikeleá, ʻi he kilomita nai ʻe 11 ki he hahake ʻo Kolinitoó. Ka ki muʻa ke ne mavahe mei Senikeleá, naʻe hanga ʻe Paula ʻo “kosi nonou ʻa hono ʻulú . . . , he naʻá ne fai ha fuakava.”c (Ngā. 18:18) Hili iá, naʻá ne ʻave ʻa ʻAkuila mo Pīsila pea nau tukufolau ʻo kolosi ʻi he Tahi ʻĪsiní ki ʻEfesō ʻi ʻĒsia Maina.

18 ʻI he tukufolau ʻa Paula mei Senikeleá, ʻoku ngalingali pē naʻá ne fakakaukauloto atu ki he taimi naʻá ne ʻi Kolinitō aí. Naʻe lahi ʻa e ngaahi meʻa lelei naʻá ne manatu ki ai pea ko ha makatuʻunga ia ke ne maʻu ai ha nonga lahi fau. Naʻe ʻi ai ʻa e fua ʻo ʻene ngāue fakafaifekau māhina ʻe 18 aí. Naʻe fokotuʻu ai ʻa e ʻuluaki fakatahaʻanga ʻi Kolinitoó, pea ko e faiʻanga fakatahá ko e ʻapi ʻo Siusitasá. Naʻe kau ʻi he faʻahinga naʻe hoko ko e kau tuí ʻa Siusitasa, Kalisipō pea mo hono falé, pea mo e tokolahi kehe. Ko e kau tui foʻou ko iá naʻe ʻofeina kinautolu ʻe Paula, he naʻá ne tokoniʻi kinautolu ʻo nau hoko ko e kau Kalisitiane. Naʻá ne tohi ki mui kiate kinautolu ʻo ne fakamatalaʻi kinautolu ko ha tohi fakaongoongolelei naʻe tohi tongi ʻi hono lotó. ʻOku tau ongoʻi vāofi foki mo kitautolu ki he faʻahinga naʻa tau maʻu ʻa e monū ko hono tokoniʻi kinautolu ke nau maʻu ʻa e lotu moʻoní. He fakafiemālie ē ke sio ki he “ngaahi tohi fakaongoongolelei” ʻoku moʻui ko iá!​—2 Kol. 3:1-3.

19, 20. Ko e hā naʻe fai ʻe Paula ʻi heʻene aʻu ki ʻEfesoó, pea ko e hā ʻoku tau ako meiate ia ʻo fekauʻaki mo e tuli ki he ngaahi taumuʻa fakalaumālié?

19 ʻI he aʻu ʻa Paula ki ʻEfesoó, naʻá ne fai leva ʻa ʻene ngāue tefitó. Naʻá ne “hū ki he sinakoké ʻo ne fakaʻuhinga mo e kau Siú.” (Ngā. 18:19) ʻI he taimi ko ení, naʻe kiʻi nofo taimi nounou pē ai ʻa Paula ʻi ʻEfesō. Neongo naʻe fai ʻa e kole ke ne nofo ai ke kiʻi fuoloa ange, “naʻe ʻikai te ne loto ki ai.” ʻI heʻene lea māvae ange ki he kau ʻEfesoó, naʻá ne tala ange: “Te u toe foki mai kiate kimoutolu, kapau ʻe finangalo ki ai ʻa Sihova.” (Ngā. 18:20, 21) ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe ʻiloʻi ʻe Paula naʻe fiemaʻu ke fai ha malanga lahi ʻi ʻEfesō. Naʻe palani ʻa e ʻapositoló ni ke ne toe foki ki ai, ka naʻá ne fili ke tuku ʻa e ngaahi meʻá ki he toʻukupu ʻo Sihová. ʻIkai ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei eni kiate kitautolu ke tau manatuʻi? ʻI he tuli ki he ngaahi taumuʻa fakalaumālié, ʻoku fiemaʻu ke tau tamuʻomuʻa ʻi hono fai iá. Kae kehe, kuo pau ke tau falala maʻu pē ki he tataki ʻa Sihová pea feinga ke ngāue ʻo fehoanaki mo hono finangaló.​—Sēm. 4:15.

20 ʻI hono tuku ʻa ʻAkuila mo Pīsila ʻi ʻEfesoó, naʻe tukufolau atu ʻa Paula ʻo ne ʻalu hifo ki Sesalia. ʻOku hā mai naʻá ne “ʻalu hake” ki Selusalema ʻo ʻaʻahi ki he fakatahaʻanga aí. (Ngā. 18:22) Hili iá naʻe ʻalu leva ʻa Paula ki he feituʻu naʻá ne nofo tefito ki aí​—ʻa ʻAniteoke Sīlia. Naʻe aʻu mai ʻa ʻene fononga fakamisinale hono uá ki ha fakaʻosiʻosi lavameʻa. Ko e hā naʻe talitali mai kiate ia ki heʻene fononga fakamisinale fakaʻosí?

KO E FUAKAVA ʻA PAULÁ

ʻOku fakamatala ʻa e Ngāue 18:18 ʻo pehē lolotonga ʻa e ʻi Senikelea ʻa Paulá, naʻe “kosi nonou ʻa hono ʻulú . . . , he naʻá ne fai ha fuakava.” Ko e faʻahinga fuakava fēfē eni?

Ko e anga-mahení, ko ha fuakava ko ha palōmesi toputapu ia kuo fai loto-lelei ki he ʻOtuá ke fai ha faʻahinga ngāue, fai ha faʻahinga feilaulau, pe ko e hū ki ha faʻahinga tuʻunga. ʻOku fakamahamahalo ʻa e niʻihi ʻo pehē naʻe kosi ʻe Paula ʻa hono ʻulú ke fakahoko ha fuakava Nāsili. Neongo ia, ʻoku totonu ke fakatokangaʻi fakatatau ki he Folofolá, ʻi hono ʻosiki ha vahaʻa taimi ʻo e ngāue makehe kia Sihová, naʻe pau ai ki ha tokotaha Nāsili ke tele hono ʻulú “ʻi he mata Teniti Feʻiloakiʻanga.” ʻOku hā ngali ko ha faʻahinga fiemaʻu pehē naʻe lava ke fakahoko ia ʻi Selusalema pē pea ko ia ai ʻe ʻikai leva ke fai ia ʻi Senikelea.​—Nōm. 6:5, 18.

Ko e fakamatala ʻi he tohi ʻa Ngāué ʻoku ʻikai ke leaʻaki ai ha meʻa ʻe taha ʻo kau ki he taimi ne fai ai ʻe Paula ʻene fuakavá. ʻOku ala lava pē ke pehē naʻá ne fai eni naʻa mo e ki muʻa ke ne hoko ko ha Kalisitiané. Pea ʻoku ʻikai ke pehē ʻe he fakamatalá ia pe naʻe fai nai ʻe Paula ha foʻi kole pau kia Sihova. ʻOku fakahuʻunga ʻe ha maʻuʻanga fakamatala ʻe taha ko e kosi nonou ko ia ʻe Paula ʻa hono ʻulú “ko ha fakahāhā [nai] ia ʻo e fakamālō ki he ʻOtuá koeʻuhí ko ʻene maluʻí, ʻa ia naʻá ne ʻai ai [ʻa Paula] ke ne lava ʻo ʻosiki ʻa ʻene ngāue fakafaifekau ʻi Kolinitoó.”

a Sio ki he puha “Kolinitō​—Pule ʻo e Ongo Tahi ʻe Ua.”

b Sio ki he puha “Ngaahi Tohi Fakamānavaʻi Naʻá Ne ʻOmai ʻa e Fakalototoʻa.”

c Sio ki he puha “Ko e Fuakava ʻa Paulá.”

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share