Ko Hono ʻOange kia Sisa ʻa e Ngaahi Meʻa ʻa Sisá
“Fai kiate kinautolu kotoa pe ʻa e meʻa ʻoku totonu.”—LOMA 13:7.
1, 2. (a) Fakatatau kia Sīsū, ʻoku totonu ke fēfē hono ʻai ʻe he kau Kalisitiané ke mafamafatatau honau ngaahi ngafa ki he ʻOtuá pea mo Sisá? (e) Ko e hā ʻoku ʻuluaki tokanga ki ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová?
FAKATATAU kia Sīsū, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau moʻuaʻaki ki he ʻOtuá pea mo e ngaahi meʻa ʻoku tau moʻuaʻaki kia Sisa, pe ko e Puleʻangá. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻAnge kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisa, pea ki he ʻOtua ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua.” ʻI he ngaahi leá ni, naʻá ne fakapuputuʻuʻi ai ʻa hono ngaahi filí pea mo fakanounou mahino mai ai ʻa e fakakaukau mafamafatatau kuo pau ke tau maʻu ʻi hotau vahaʻangatae mo e ʻOtuá pea ʻi heʻetau ngaahi fakafeangai ki he Puleʻangá. Tā neʻineʻi ke “ofo ʻiate ia” ʻa e faʻahinga naʻe fanongo kiate iá!—Maʻake 12:17.
2 Ko hono moʻoní, ko e ʻuluaki tokanga ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová ke ʻoange ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá. (Sāme 116:12-14) Kae kehe, ʻi hono fai iá, ʻoku ʻikai ke ngalo ʻiate kinautolu naʻe pehē ʻe Sīsū kuo pau ke nau ʻoange ʻa e ngaahi meʻa pau kia Sisa. ʻOku fiemaʻu ʻe honau konisēnisi kuo akoʻi mei he Tohitapú ke nau fakakaukau faʻa lotu pe ko e hā hono lahi ʻoku malava ke nau ʻoange ai ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe Sisá. (Loma 13:7) ʻI he ngaahi taimi ʻi onopooní, kuo fakatokangaʻi ʻe he kau ʻilo lao tokolahi kuo fakangatangata ʻa e mafai fakapuleʻangá pea ko e kakaí mo e ngaahi founga-pulé ʻi ha feituʻu pē ʻoku puleʻi ia ʻe he lao fakanatulá.
3, 4. Ko e hā ʻa e ngaahi fakamatala mahuʻinga kuo fai ʻo fekauʻaki mo e lao fakanatulá, lao kuo fakahaaʻí, mo e lao fakaetangatá?
3 Naʻe lave ʻa e ʻaposetolo ko Paulá ki he lao fakanatula ko ʻení ʻi heʻene tohi ʻo fekauʻaki mo e kakai ʻo e māmaní: “Ko e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua ʻoku lāuʻilo ki ai, ʻoku eʻa ia ʻi honau loto; he naʻe ʻai ʻe he ʻOtua ke eʻa kiate kinautolu. ʻIo, naʻa mo e ngaahi meʻa oʻona ʻoku taʻehāmai, ka talu e ngaohi ʻo mamani mo e ha ia, ʻi hono ʻutangiʻi mei he ngaahi meʻa kuo ne ngaohi, ʻio, ʻa hono māfimafi mo hono ʻotua, ʻo fakatou lau itaniti; ko ia ʻoku ʻikai ai hanau haoʻanga.” Kapau te nau fai ha tali ki ai, ʻe ueʻi ʻe he lao fakanatulá ʻa e ngaahi konisēnisi ʻo e kau taʻetuí ni. Ko ia, naʻe toe pehē ʻe Paula: “Ko e Senitaile, ʻa e kakai ʻoku ʻikai te nau maʻu lao, ʻo ka ai haʻanau fai fakaenatula pe ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻi he Lao, neongo ʻoku ʻikai te nau maʻu lao ka ko e lao pe ʻa kinautolu maʻanautolu: he ko e faʻahinga ia ʻoku ha ʻi heʻenau anga kuo tohi ʻi honau loto ʻa e ngaue fakalao; ai mo e fakamoʻoni foki ʻe honau konisenisi, mo ʻenau fevakaiʻaki ʻa ʻenau toʻonga, ʻo nau fakahalaia, ʻio mo fakatonuhia foki.”—Loma 1:19, 20; 2:14, 15.
4 ʻI he senituli hono 18, naʻe tohi ai ʻe he ʻilo lao Pilitānia ʻiloa ko William Blackstone: “Ko e lao ko ʻeni ʻo natulá [lao fakanatulá], ʻoku kuonga taha pē ia mo e faʻahinga ʻo e tangatá pea naʻe tohi ia ʻe he ʻOtuá tonu, ko hono moʻoní ʻoku māʻolunga ange ia ke tauhi ki ai ʻi ha toe lao kehe. ʻOku haʻisia ki ai ʻa e foʻi kolopé kotoa, ʻa e ngaahi fonua kotoa pē, pea ʻi he taimi kotoa pē: ʻoku ʻikai ha ngaahi lao fakaetangata ʻoku ʻi ai hano ʻaonga, kapau ʻoku fepaki ia mo e meʻá ni.” Naʻe hoko atu ʻa e lea ʻa Blackstone ʻo kau ki he “lao kuo fakahaaʻi,” ʻo hangē ko ia ʻoku ʻasi ʻi he Tohitapú, peá ne fakamatala: “ʻI he ongo makatuʻungá ni, ko e lao ʻo natulá mo e lao kuo fakahaaʻí, fakatuʻunga ʻi he ngaahi lao fakaetangatá kotoa; ʻoku lava ke pehē, ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻatā [fakangofua] ha ngaahi lao fakaetangata ke fepaki mo e ongo meʻá ni.” ʻOku fehoanaki ʻeni mo e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻo fekauʻaki mo e ʻOtuá mo Sisá, ʻo hangē ko ia naʻe hiki ʻia Maʻake 12:17. ʻOku hā mahino, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻoku fakangatangata ai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa ʻoku lava ke fiemaʻu ʻe Sisa mei ha Kalisitiane. Naʻe hē atu ʻa e Sanetalimí ki ha tafaʻaki pehē ʻi he taimi naʻa nau fekau ai ki he kau ʻaposetoló ke tuku ʻenau malanga ʻo fekauʻaki mo Sīsuú. ʻI he meʻá ni, naʻe tali totonu ange ʻe he kau ʻaposetoló: “ʻOku totonu pe ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata.”—Ngāue 5:28, 29.
“Ngaahi Meʻa ʻa e ʻOtua”
5, 6. (a) ʻI he vakai atu ki he fanauʻi ʻo e Puleʻangá ʻi he 1914, ko e hā ʻoku totonu ke tauhi maʻu ofi ange ʻi he fakakaukaú ʻe he kau Kalisitiané? (e) ʻE anga-fēfē ke fakamoʻoniʻi ʻe ha Kalisitiane ko ha tokotaha faifekau ia?
5 Tautefito talu mei he 1914, ʻi he taimi naʻe kamata pule ai ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ko e Māfimafi-Aoniú, ʻi he tuʻunga ko e tuʻi ʻo fakafou ʻi he Puleʻanga faka-Mīsaia ʻo Kalaisí, mo e pau ki he kau Kalisitiané ke nau fakapapauʻi ke ʻoua ʻe ʻoange ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá kia Sisa. (Fakahā 11:15, 17) Naʻe ʻikai ʻaupito ke hoko pehē ki muʻa, ʻo hangē ko hono fiemaʻu he taimí ni ʻe he lao ʻa e ʻOtuá ʻa e kau Kalisitiané ke “ʻikai te nau ʻo māmani.” (Sione 17:16) ʻI he hoko ʻo fakatapui ki he ʻOtuá, ko e Tokotaha-Foaki-Moʻui kiate kinautolú, kuo pau ke nau fakahāhā mahino ʻoku ʻikai te nau kei ʻanautolu ʻa kinautolu. (Sāme 100:2, 3) Hangē ko ia naʻe tohi ʻe Paulá, “ko e meʻa ʻa e ʻEiki [Sihova] pe ʻa kitautolu.” (Loma 14:8) ʻIkai ngata aí, ʻi he papitaiso ʻa e Kalisitiané, ʻoku fakanofo ai ia ko ha faifekau ʻa e ʻOtuá, kae lava ke ne lea fakataha mo Paula: “Otua . . . kuo ne teuʻi akimautolu koe kau faifekau.”—2 Kolinitō 3:5, 6, PM.
6 Naʻe toe tohi ʻe he ʻaposetolo ko Paulá: “ʻOku ou fakahikihikiʻi hoku lakanga.” (Loma 11:13) Ko hono moʻoní, ʻoku totonu ke tau fai pehē mo kitautolu. Tatau ai pē pe ʻoku tau kau taimi-kakato pe konga taimi ki heʻetau ngāue fakafaifekaú, ʻoku tau manatuʻi ko Sihova tonu naʻá ne vaheʻi kitautolu ki heʻetau ngāue fakafaifekaú. (2 Kolinitō 2:17) Koeʻuhi ʻe fehuʻia nai ʻe ha niʻihi ʻa hotau tuʻungá, ko e Kalisitiane ʻosi fakatapui mo papitaiso kotoa pē kuo pau ke ne mateuteu ke ʻoatu ha fakamoʻoni mahino mo pau ko e tokotaha ko iá ʻoku moʻoni ko ha faifekau ʻo e ongoongo leleí. (1 Pita 3:15) Ko ʻene ngāue fakafaifekaú ʻoku totonu ke toe fakamoʻoniʻi ia ʻi hono ʻulungaangá. ʻI he tuʻunga ko ha faifekau ʻa e ʻOtuá, ʻoku totonu ki ha Kalisitiane ke ne poupouʻi mo ngāueʻaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga maʻá, pouaki ʻa e fāʻūtaha ʻa e fāmilí, ke faitotonu, pea tokaʻi ʻa e laó mo e fokotuʻutuʻu māú. (Loma 12:17, 18; 1 Tesalonaika 5:15) Ko e ongo meʻa mahuʻinga lahi taha ʻi heʻene moʻuí ko ha vahaʻangatae faka-Kalisitiane mo e ʻOtuá pea mo ʻene ngāue fakafaifekau naʻe vaheʻi mei he ʻOtuá. Heʻikai lava ke ne tuku ʻa e ongo meʻá ni ʻi ha fekau ʻa Sisa. ʻOku hā mahino, ʻoku lau kinaua ia ʻi he “ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua.”
“Ngaahi Meʻa ʻa Sisa”
7. Ko e hā ʻa e ongoongo ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he fekauʻaki mo hono totongi ʻo e ngaahi tukuhaú?
7 ʻOku ʻilo ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku nau moʻuaʻaki ke “anganofo . . . ki he ngaahi pule ʻoku maʻolunga,” ko e kau pule fakapuleʻangá. (Loma 13:1) ʻI he meʻá ni, ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻe Sisa, ko e Puleʻangá, ha ngaahi tuʻutuʻuni fakalao, ʻoku fakaʻatā kinautolu ʻe honau ngaahi konisēnisi kuo akoʻi mei he Tohitapú ke nau fakatōliʻa ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ko ʻení. Ko e fakatātaá, ko e kau Kalisitiane moʻoní ʻoku nau ʻi he lotolotonga ʻo e kau totongi tukuhau faʻifaʻitakiʻanga lelei lahi taha ʻi he māmaní. ʻI Siamane naʻe pehē ai ʻe he nusipepa ko e Münchner Merkur ʻo fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová: “Ko kinautolu ʻa e kau totongi tukuhau faitotonu taha pea mo tauhi-taimi taha ʻi he Fetalolo Lepupiliká.” ʻI ʻĪtali naʻe pehē ai ʻe he nusipepa ko e La Stampa: “Ko kinautolu [Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová] ʻa e kau tangataʻifonua mateaki lahi taha ʻoku fakaʻamua ʻe ha taha: ʻoku ʻikai te nau kalo mei he ngaahi tukuhaú pe feinga ke kalo mei ha ngaahi lao ʻoku fakafiu ki ai koeʻuhi ko ha lelei pē maʻanautolu.” ʻOku fai ʻe he kau sevāniti ʻa Sihová ʻa e meʻá ni ‘telia honau konisenisí.’—Loma 13:5, 6.
8. ʻOku ngata pē ʻi he ngaahi tukuhau paʻangá ʻa e meʻa ʻoku tau moʻuaʻaki kia Sisá?
8 ʻOku fakangatangata pē ʻa e “ngaahi meʻa ʻa Sisa” ki hono totongi ʻo e ngaahi tukuhaú? ʻIkai. Naʻe fakahokohoko mai ʻe Paula mo e ngaahi meʻa kehe, ʻo hangē ko e manavaheé mo e fakaʻapaʻapá. ʻI heʻene tohi ko e Critical and Exegetical Hand-Book to the Gospel of Matthew, naʻe tohi ai ʻe he mataotao Siamane he akó ko Heinrich Meyer: “ʻI he [ngaahi meʻa ʻa Sisá] . . . ʻoku ʻikai ko ʻetau mahinó ke ngata pē ʻi he tukuhau fakapuleʻangá, ka ʻi he meʻa kotoa pē naʻe fakamafaiʻi ki ai ʻa Sisa tuʻunga ʻi heʻene pule fakalaó.” Ko e faihisitōlia ko E. W. Barnes, ʻi heʻene tohi ko e The Rise of Christianity, naʻe pehē ai ʻe totongi ʻe ha Kalisitiane ʻa e ngaahi tukuhaú kapau ʻokú ne moʻuaʻaki kinautolu pea “tali pehē pē mo e ngaahi ngafa kehe Fakapuleʻangá, kehe pē ke ʻoua naʻá ne ʻoange kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻa e ʻOtuá.”
9, 10. Ko e hā ʻa e toumoua ʻe maʻu nai ʻe ha Kalisitiane ʻi he fekauʻaki mo hono ʻoange kia Sisa ʻa e meʻa ʻoku totonu kiate iá, ka ko e hā ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku totonu ke manatuʻi maʻu pē?
9 Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu nai ʻe he Puleʻangá ʻe ʻikai ke toe fakalaka mai ai ki he ngaahi meʻa ʻoku totonu ki he ʻOtuá? Kuo fakakaukau ʻa e niʻihi ʻoku totonu ke nau ʻoange kia Sisa ʻa e paʻangá ʻo fakafou ʻi he ngaahi tukuhaú ʻo ʻikai ha toe meʻa kehe. ʻOku pau heʻikai te nau ongoʻi fiemālie ke ʻoange kia Sisa ha meʻa pē ʻe toʻo atu ai ʻa e taimi ia naʻe malava ke ngāueʻaki ki he ngaahi ngāue fakateokalatí. Ka neongo ia, lolotonga ko e moʻoni ia ʻoku totonu ke tau ‘ʻofa kia Sihova ko hotau ʻOtuá ʻaki ʻa e kotoa ʻo hotau lotó, laumālié, ʻatamaí, mo e iví,’ ʻoku ʻamanekina mai ʻe Sihova ʻa kitautolu ke fakamoleki ha taimi ʻi he ngaahi meʻa kehe ia mei heʻetau ngāue toputapú. (Maʻake 12:30; Filipai 3:3) Ko e fakatātaá, ʻoku akonaki ki ha tokotaha Kalisitiane ʻosi mali ke vaheʻi ha taimi ke fakatōliʻa ai ʻa hono hoa malí. ʻOku ʻikai ke kovi ʻa e ngaahi meʻa peheé, ka ʻoku fakahā ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ko e ngaahi “meʻa ʻo mamani” ia, ʻikai ko e “ngaahi meʻa ʻa e ʻEiki.”—1 Kolinitō 7:32-34; fakafehoanaki mo 1 Tīmote 5:8.
10 ʻIkai ngata ai, naʻe fakangofua ʻe Kalaisi ʻa hono kau muimuí ke nau “ʻange” ʻa e ngaahi tukuhaú, pea ʻoku pau ʻoku kau heni ʻa hono ngāueʻaki ʻa e taimi ʻoku vaheʻi kia Sihová—koeʻuhi ko ʻetau moʻuí fakakātoa ʻoku fakatapui ʻi he foungá ni. Kapau ko e ʻavalisi ʻo e tukuhau ʻi ha fonua ko e peseti ʻe 33 ʻo e paʻanga hū maí (ʻoku māʻolunga ange ia ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi), ʻoku ʻuhinga leva iá ʻe totongi ʻe he tokotaha ngāué ʻi he taʻu taki taha ki he Fale Paʻanga ʻa e Puleʻangá ʻa e mahuʻinga ʻo e māhina ʻe fā ʻo ʻene paʻanga hū maí. Ko hono toe ʻai ʻe tahá, ʻi he ngataʻanga ʻo ʻene vahaʻa taimi ngāué, ʻe ʻosi fakamole ai ʻe he tokotaha ngāué ia ʻa e paʻanga hū mai ʻo e taʻu ʻe 15 nai ʻi he paʻanga tukuhau ʻoku fiemaʻu ʻe “Sisa.” Toe fakakaukau ange, ki he meʻa fekauʻaki mo e akó. ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi fonuá ʻoku fiemaʻu ai ʻe he laó ia ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau fakahū ʻa ʻenau fānaú ki he akó ʻi ha ngaahi taʻu siʻi pē. Ko hono lahi ʻo e ngaahi taʻu ke ako aí ʻoku kehekehe pē ʻi he fonua ki he fonua. ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi feituʻú ʻoku fiemaʻu ia ai ha vahaʻa taimi lōloa feʻunga. Ko e moʻoni, ʻoku ʻaonga maʻu pē ʻa e ako peheé, ka ko Sisa ia ʻokú ne fili pe ko e hā ʻa e konga ʻo ha moʻui ʻa ha kiʻi tama kuo pau ke fakamole ʻi he founga ko ʻení, pea ʻoku tali ʻe he ngaahi mātuʻa Kalisitiané ʻa e tuʻutuʻuni ʻa Sisá.
Ngāue Fakakautau Tukupau
11, 12. (a) Ko e hā ʻa e tuʻutuʻuni ʻoku fai ʻe Sisa ʻi he ngaahi fonua lahi? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ki he ngāue fakakautaú?
11 Ko e toe tuʻutuʻuni ʻe taha ʻoku fai ʻe Sisa ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi ko e ngāue fakakautau tukupau. ʻI he senituli hono 20, kuo fokotuʻu ai ʻe he ngaahi puleʻanga lahi ʻaupito ʻa e fokotuʻutuʻu ko ʻení ʻi he ngaahi taimi ʻo e taú pea pehē foki ʻa hono fokotuʻu ia ʻe he niʻihi ʻi he ngaahi taimi ʻo e melinó. Naʻe laui taʻu lahi ʻa hono ui ʻo e ngafá ni ʻi Falanisē ko e tukuhau toto, ʻo ʻuhingá ko e tangata kei talavou kotoa pē naʻe pau ke ne loto-lelei ke tuku atu ʻa ʻene moʻuí maʻá e Puleʻangá. ʻE lava fakakonisēnisi ke fai ʻa e meʻá ni ʻe he faʻahinga kuo nau fakatapui kia Sihová? Naʻe anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí ki he meʻá ni?
12 Neongo naʻe feinga ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ke nau hoko ko e kau tangataʻifonua lelei, naʻe maluʻi kinautolu ʻe heʻenau tuí mei hono toʻo ʻa e moʻui ʻa ha taha, pe mei hono feilaulauʻi ʻo ʻenau moʻui ʻanautolú maʻá e Puleʻangá. ʻOku fakahā ʻe he The Encyclopedia of Religion: “Ko e muʻaki ngaahi tamai ʻa e siasí, ʻo kau ai ʻa Tertullian mo Origen, naʻa nau fakapapauʻi naʻe taʻofi ʻa e kau Kalisitiané mei hono toʻo ʻa e moʻui ʻa e tangatá, ko ha tefitoʻi moʻoni ia naʻá ne taʻofi kinautolu mei he kau ʻi he kau tau Lomá.” ʻI heʻene tohi ko e The Early Church and the World, ʻoku tohi ai ʻe Palōfesa C. J. Cadoux: “ʻI he aʻu mai ki he pule fakatuʻi ʻa Marcus Aurelius ʻi he [161-180 T.S.] nai, naʻe ʻikai ha Kalisitiane ʻe hoko ko ha sōtia ʻi he hili ʻa ʻene papitaisó.”
13. Ko e hā ʻoku ʻikai ke vakai ai ʻa e tokolahi taha ʻi Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane ki he ngāue fakakautaú ʻo hangē ko ia naʻe maʻu ʻe he muʻaki kau Kalisitiané?
13 Ko e hā ʻoku ʻikai ke vakai ai ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e ngaahi siasi ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané he ʻahó ni ki he ngaahi meʻá ʻi he foungá ni? Koeʻuhi ko ha fuʻu liliu lahi naʻe hoko ʻi he senituli hono faá. Ko e tohi ʻa e Katoliká ko e A History of the Christian Councils ʻoku fakamatalaʻi ai: “Tokolahi ʻa e kau Kalisitiane, . . . ʻi he malumalu ʻo e kau ʻemipola panganí, naʻe loto-fifili fakalotu ʻo fekauʻaki mo e ngāue fakakautaú, pea fakafisi fakapapau ke ʻoua ʻe kau ʻi he taú, pe naʻe hola mei ai. Ko e Sinoti [ʻi Arles, naʻe fai ʻi he 314 T.S.], ʻi he lau ki he ngaahi liliu naʻe fakahoko ʻe Konisitanitainé, ko hono fokotuʻu ʻa e ngafa ʻo pehē kuo pau ki he kau Kalisitiané ke kau ʻi he taú, . . . koeʻuhi ko e Siasí ʻoku melino (in pace) ʻi he malumalu ʻo ha pilinisi anga-fakakaumeʻa ki he kau Kalisitiané.” Ko e nunuʻa ʻo hono liʻaki ko ʻeni ʻo e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú, mei he taimi ko iá ʻo aʻu mai ki he taimí ni, kuo fakalototoʻaʻi ai ʻe he haʻa faifekau ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻa ʻenau ngaahi tākangá ke nau ngāue ʻi he ngaahi kau tau ʻo e ngaahi puleʻangá, neongo kuo fakapapauʻi ʻe he faʻahinga ia ʻe niʻihi ʻenau fakafisi ke kau ki he taú koeʻuhi ʻoku fepaki mo honau konisēnisí.
14, 15. (a) ʻOku makatuʻunga ʻi he hā ʻa e kole ʻa e kau Kalisitiane ʻi he feituʻu ʻe niʻihi ke fakaʻatā kinautolu mei he ngaahi ngāue fakakautaú? (e) Kapau ʻoku ʻikai ala maʻu ha fakaʻatā, ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ʻe tokoni ki ha Kalisitiane ke ne fai ha fili totonu ʻi he meʻa fekauʻaki mo e ngāue fakakautaú?
14 ʻOku moʻuaʻaki ʻe he kau Kalisitiane he ʻaho ní ke muimui ki he faʻahi ʻoku tokolahí ʻi he meʻa ko ʻení? ʻIkai. Kapau ʻoku nofo ha Kalisitiane ʻosi fakatapui mo papitaiso ʻi ha fonua ʻoku fakaʻatā ai ʻa e kau faifekau ia ʻo e lotú mei he ngāue fakakautaú, te ne ʻai ia ke ne maʻu ʻa e tokonaki ko ʻení, he ko hono moʻoní ko ha faifekau ia. (2 Tīmote 4:5) ʻI ha ngaahi fonua, kau ai ʻa e ʻIunaite Seteté mo ʻAositelēlia, kuo nau ʻoatu ha fakaʻatā pehē naʻa mo e ʻi he taimi taú. Pea ʻi he lolotonga ʻo e taimi melinó, ʻi he ngaahi fonua lahi ko ia ʻoku taukaveʻi ai ʻa e ngāue fakakautau tukupaú, ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻi he tuʻunga ko e kau faifekau ʻo e lotú, ʻoku ʻoatu honau fakaʻatā. Ko ia ʻoku malava ai ke nau hokohoko atu hono tokoniʻi ʻa e kakaí ʻaki ʻenau ngāue maʻá e kakaí.
15 Kae, fēfē kapau ʻoku nofo ʻa e Kalisitiané ia ʻi ha fonua ʻoku ʻikai ke fai ai hano fakaʻatā ia ʻo e kau faifekau ʻo e lotú? Kuo pau leva ke ne fai ha fili fakafoʻituitui ʻo muimui ʻi hono konisēnisi kuo akoʻi mei he Tohitapú. (Kalētia 6:5) Lolotonga ʻo e fakakaukau atu ki he mafai ʻo Sisá, te ne fai hono fakafuofua fakalelei pe ko e hā ʻokú ne moʻuaʻaki kia Sihová. (Sāme 36:9; 116:12-14; Ngāue 17:28) ʻE manatuʻi ʻe he Kalisitiané ko e fakaʻilonga ʻo ha Kalisitiane moʻoni ko e ʻofa ki hono kaungā-tuí kotoa, ʻo aʻu ki he faʻahinga ko ia ʻoku nofo ʻi he ngaahi fonua kehé pe ko e faʻahinga ʻoku kau ki he ngaahi matakali kehé. (Sione 13:34, 35; 1 Pita 2:17) ʻIkai ngata aí, heʻikai ngalo ʻiate ia ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ʻoku maʻu ʻi he ngaahi konga tohi hangē ko e ʻAisea 2:2-4; Mātiu 26:52; Loma 12:18; 14:19; 2 Kolinitō 10:4; mo Hepelū 12:14.
Ngāue Fakasiviliani
16. ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e hā ʻa e ngāue ʻoku ʻikai fakakautau ʻoku tuʻutuʻuni ʻe Sisa ki he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau tali ʻa e ngāue fakakautaú?
16 Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fonua ia ʻa ia ko e Puleʻangá, neongo ʻoku ʻikai te ne fakangofua ha fakaʻatā ki he kau faifekau ʻo e lotú, ka ʻokú ne ʻilo ʻe ʻi ai ha niʻihi te nau taʻeloto nai ki he ngāue fakakautaú. ʻOku fai ʻe he ngaahi fonuá ni ha tokonaki maʻá e faʻahinga pehē ʻoku nau fakaongo ki honau konisēnisí ke ʻoua ʻe fakamālohiʻi kinautolu ki he ngāue fakakautaú. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu ai ha ngāue fakasiviliani, ʻo hangē ko e ngāue ʻaonga maʻá e koló, ʻa ia ʻoku lau ko e ngāue fakafonua ʻoku ʻikai ke fakakautau. ʻE lava ki ha Kalisitiane ʻosi fakatapui ke ne fai ha ngāue pehē? ʻOku toe fiemaʻu pē heni ki ha Kalisitiane ʻosi fakatapui mo papitaiso ke ne fai ʻa ʻene fili pē ʻaʻana ʻo fakatuʻunga ʻi hono konisēnisi kuo akoʻi mei he Tohitapú.
17. ʻOku ʻi ai ha fakamatala faka-Tohitapu ki ha ngāue fakasiviliani ʻikai fakakautau naʻe hoko ki muʻa?
17 ʻOku hā ngali naʻe ʻi he ngaahi taimi ʻo e Tohitapú ʻa e ngāue tukupau. ʻOku fakahā ʻe ha tohi hisitōlia ʻe taha: “Tānaki atu ki he ngaahi tukuhaú mo e ngaahi meʻa naʻe fiemaʻu totonu mei he kau nofo ʻi Siuteá, naʻe toe ʻi ai ha corvée [ko e ngāue taʻetotongi naʻe kounaʻi ʻe he ngaahi mafai fakapuleʻangá]. Ko ha ʻulungaanga fakafonua ʻeni ia ʻi he kuonga muʻá ʻi he Hahaké, ʻa ia naʻe hokohoko atu ʻa hono tauhi maʻú ʻe he ngaahi mafai ki Kalisi ʻo e kuonga muʻá mo Lomá. . . . Ko e Fuakava Foʻoú foki, ʻoku lave ai ki he ngaahi fakatātā ʻo e corvée ʻi Siutea, ʻo fakahaaʻi ai ʻa hono lahi ʻo ʻene mafolalahiá. ʻI he fehoanaki mo e ʻulungaanga fakafonua ko ʻení, naʻe kouna ai ʻe he kau sōtiá ʻa Saimone ʻo Sailiné ke ne fua ʻa e kolosi [ʻakau fakamamahi] ʻo Sīsuú (Mātiu 5:41; 27:32; Maʻake 15:21; Luke 23:26).”
18. Ko e hā ʻa e ngaahi faʻahinga ngāue fakakolo ʻa ia ʻoku ʻikai fakakautau, mo ʻikai fakalotu ʻoku faʻa kau ki ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová?
18 ʻI he founga meimei tatau, ko e kau tangataʻifonua ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi he ʻahó ni ʻoku fiemaʻu ʻe he Puleʻangá pe ngaahi mafai fakalotofonuá ke nau kau ki he ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e ngāue fakakoló. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku fai ʻeni ko ha fatongia pau, ʻo hangē ko e keli vai pe ngaohi ha ngaahi hala; ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku faʻa fai tuʻumaʻu ia, ʻo hangē ko e kau fakauike ʻi hono fakamaʻa ʻa e ngaahi halá, ngaahi ʻapiakó, pe ngaahi falemahakí. Kapau ko hono fai ʻo e ngāue fakasiviliani peheé ki ha lelei maʻá e koló pea ʻoku ʻikai ke fekauʻaki ia mo e lotu loí pe ʻikai ala fepaki ʻi ha faʻahinga founga mo e ngaahi konisēnisi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻoku nau faʻa tali fiemālie ia. (1 Pita 2:13-15) Kuo faʻa iku ʻa e meʻá ni ko ha fakamoʻoni lelei ʻaupito ia pea ʻi he taimi ʻe niʻihi kuó ne faʻa fakalongolongoʻi ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau talatalaakiʻi loi ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻo pehē ʻoku nau fakafepaki ki he puleʻangá.—Fakafehoanaki mo Mātiu 10:18.
19. ʻOku totonu ke fēfē ʻa e fakafeangai ʻa ha Kalisitiane kapau ʻoku kole ʻe Sisa ke ne fakahoko ha ngāue fakafonua ʻoku ʻikai fakakautau ʻi ha foʻi vahaʻa taimi?
19 Kae, fēfē kapau ʻoku fiemaʻu ʻe he Puleʻangá ia ha Kalisitiane ki ha foʻi vahaʻa taimi ke ne fai ai ha ngāue fakasiviliani ʻa ia ko ha konga ia ʻo e ngāue fakafonuá ʻi he malumalu ʻo ha kau pule fakasiviliani? Kuo pau pē ke toe fai heni ʻe he kau Kalisitiané ʻa ʻenau filí ʻo fakatuʻunga ʻi ha konisēnisi kuo akoʻi. “Te tau hopo kotoa pe ʻi he fakamāuʻanga ʻo e ʻOtua.” (Loma 14:10) Ko e kau Kalisitiane ʻoku nau fehangahangai mo ha fiemaʻu meia Sisá ʻoku totonu ke nau ako mo faʻa lotu fekauʻaki mo e meʻa ko iá pea fakalaulauloto ki ai.a ʻOku toe fakapotopoto nai ke talanoa ki he meʻa ko iá mo ha kau Kalisitiane matuʻotuʻa ʻi he fakatahaʻangá. ʻI he hili iá kuo pau leva ke fai ha fili fakafoʻituitui.—Palōvepi 2:1-5; Filipai 4:5.
20. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ʻe tokoni ki ha Kalisitiane ke ne fakakaukau fakalelei atu ki he meʻa ko ia ko e ngāue fakasiviliani fakafonua ʻoku ʻikai fakakautaú?
20 ʻI he lolotonga ʻo hono fai ʻo e fekumi ko iá, ʻe fakakaukau atu ʻa e kau Kalisitiané ki ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Tohitapú. Naʻe pehē ʻe Paula kuo pau ke tau “anganofo ki he ngaahi pule maʻolunga, mo e ngaahi tuʻunga; ke nofo talangofua pe; ke nofo teu ki he ngaue lelei kotoa pe: . . . ko e kau fakaʻatūʻi pe, ʻo matuʻaki faiʻaki ʻa e angakataki ki he kakai kotoa pe.” (Taitusi 3:1, 2) ʻI he taimi tatau pē, ʻe lelei ki he kau Kalisitiané ke nau sivisiviʻi ʻa e ngāue fakasiviliani ʻoku fokotuʻu maí. Kapau te nau tali ia, te nau malava ke kei tauhi maʻu ʻa e tuʻuʻatā faka-Kalisitiané? (Maika 4:3, 5; Sione 17:16) ʻE fakakau ai kinautolu mo ha lotu loi ʻe niʻihi? (Fakahā 18:4, 20, 21) ʻE hoko ʻa hono fakahoko iá ʻo ne taʻofi pe fakangatangata taʻeʻuhinga ai kinautolu mei hono fakahoko honau ngaahi fatongia faka-Kalisitiané? (Mātiu 24:14; Hepelū 10:24, 25) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, te nau malava ke hokohoko atu ke fakalakalaka fakalaumālie, pea aʻu ʻo kau nai ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató he lolotonga hono fakahoko ʻa e ngāue ʻoku fiemaʻu maí?—Hepelū 6:11, 12.
21. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa ʻene filí, ʻoku totonu ke fēfē ʻa e vakai ʻa e fakatahaʻangá ki ha tokoua ʻokú ne fai ʻa e fili ʻo kau ki he ngāue fakasiviliani fakafonua ʻoku ʻikai fakakautaú?
21 Fēfē kapau ko e ngaahi tali faitotonu ʻa e Kalisitiané ia ki he ngaahi fehuʻi peheé ʻoku taki atu ai ia ke ne fakaʻosiʻaki ʻo pehē ko e ngāue fakasiviliani fakafonuá ko ha “ngāue lelei” ʻoku lava ke ne fakahoko ʻi he talangofua ki he ngaahi mafaí? Ko ʻene fili ia ʻaʻana ʻi he ʻao ʻo Sihová. ʻOku totonu ki he kau mātuʻa kuo fakanofó pea pehē ki he niʻihi kehé ke nau tokaʻi kakato ʻa e konisēnisi ʻo e tokoua ko iá pea hokohoko atu hono lau ia ko ha Kalisitiane ʻoku ʻi he tuʻunga lelei. Kae kehe, kapau ʻoku ongoʻi ʻe ha Kalisitiane ʻoku ʻikai malava ke ne fakahoko ʻa e ngāue fakasiviliani ko ʻení, ʻoku toe totonu pē ke tokaʻi ʻa hono tuʻungá. ʻOku kei ʻi ha tuʻunga lelei mo ia pea ʻoku totonu ke fai ki ai ha poupou anga-ʻofa.—1 Kolinitō 10:29; 2 Kolinitō 1:24; 1 Pita 3:16.
22. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e tuʻunga ʻoku tau fehangahangai mo iá, ko e hā te tau hokohoko atu hono faí?
22 ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiané ʻe ʻikai te tau tuku ʻa hono ʻoatu “ʻa e fakaʻapaʻapa kiate ia ʻoku aʻana ʻa e fakaʻapaʻapa.” (Loma 13:7) Te tau tokaʻi ʻa e fokotuʻutuʻu maaú mo feinga ke hoko ʻo melino, ko e kau tangataʻifonua tauhi-lao. (Sāme 34:14) Te tau lotu foki “koeʻuhi ko e ngaahi tuʻi, mo kinautolu kotoa pe ʻoku maʻolunga” ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu ai ki he kau tangatá ni ke nau fai ha ngaahi fili ʻoku kaunga ki heʻetau moʻui faka-Kalisitiané mo ʻetau ngāué. ʻI he hoko ko ha ola ia ʻo ʻetau ʻoange ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá kia Sisá, ʻoku tau ʻamanaki “ke malu ʻetau moʻui, mo fiemalie, ʻo tau matuʻaki fai fakalotu mo angamaopo.” (1 Tīmote 2:1, 2) Kae sinoemeʻa, te tau hokohoko atu ke malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ko e ʻamanakiʻanga pē ia ʻe taha ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo ʻoange fakatatau ki he konisēnisí ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá ki he ʻOtuá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he The Watchtower ʻo Mē 15, 1964, peesi 308, palakalafi 21.
ʻE Lava ke Ke Fakamatalaʻi?
◻ ʻI hono ʻai ke mafamafatatau ʻa hono vahaʻangatae mo Sisa pea mo Sihová, ko e hā ʻoku ʻuluaki tokanga ki ai ha Kalisitiane?
◻ Ko e hā ʻoku tau moʻuaʻaki kia Sihova ʻa ia ʻoku ʻikai ʻaupito lava ke tau ʻoange ia kia Sisá?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻoku totonu ʻetau ʻoange ia kia Sisá?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi konga Tohitapu ʻoku tokoni kiate kitautolu ke tau fai ha fili totonu ʻi he meʻa fekauʻaki mo e ngāue fakakautau tukupaú?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ke tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú kapau ʻoku fiemaʻu kitautolu ki ha ngāue fakasiviliani fakafonua ʻoku ʻikai fakakautaú?
◻ ʻI he fekauʻaki mo Sihova mo Sisá, ko e hā ke tau hokohoko atu hono faí?
[Fakatātā ʻi he peesi 28, 29]
Naʻe tala ʻe he kau ʻaposetoló ki he Sanetalimí: “ʻOku totonu pe ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata”