Filimone mo ʻOnesema—Fāʻūtaha ʻi he Fetokouaʻaki Faka-Kalisitiané
KO E taha ʻo e ngaahi tohi fakamānavaʻi fakaʻotua ʻa e ʻaposetolo ko Paulá naʻe ʻomai ai ha palopalema ʻoku fiemaʻu ke tokangaʻi fakaalaala fekauʻaki mo e ongo tangata ʻe toko ua. Ko e tokotaha ai ko Filimone, pea ko e tokotaha ʻe tahá ko ʻOnesema. Ko hai ʻa e ongo tangata ko ʻení? Ko e hā naʻá ne ʻai ke mahuʻingaʻia ai ʻa Paula ʻi hona tuʻungá?
Ko Filimone, ʻa ia naʻá ne maʻu ʻa e tohí, naʻe nofo ia ʻi Kolose ʻi ʻĒsia Maina. ʻI he ʻikai ke tatau mo e kau Kalisitiane tokolahi kehe ʻi he feituʻu tatau ko iá, naʻe maheni ʻa Filimone mo Paula, he naʻá ne maʻu ʻa e ongoongo leleí koeʻuhi ko e ngāue fakamalanga ʻa e ʻaposetoló. (Kolose 1:1; 2:1) Naʻe ʻiloʻi ia ʻe Paula ko ha ‘ʻofaʻanga kaungāngaue.’ Ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻa Filimone ʻo e tuí mo e ʻofá. Naʻe anga-talitali kakai pea ko ha matavai ia ʻo e fakaivimālohi ki hono kaungā Kalisitiané. Naʻe toe hā mahino foki ko Filimoné ko ha tangata naʻe tuʻumālie, koeʻuhi he naʻe lahi feʻunga ʻa hono ʻapí ke fai ai ʻa e ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻanga honau feituʻú. Naʻe fai ʻa e fakahuʻuhuʻu mahalo ko ʻĀfia mo ʻĀkipo, ʻa e ongo meʻa kehe naʻe lave ki ai ʻi he tohi ʻa Paulá, ko hono uaifí ia mo hono fohá. Naʻe toe ʻi ai foki ha pōpula ʻe toko taha ʻa Filimone, ko ʻOnesema.—Filimone 1, 2, 5, 7, 19e, 22.
Ko ha Pōpula Hola ʻi Loma
ʻOku ʻikai ke tala mai ʻe he ngaahi Konga Tohitapú ia kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga naʻe laka hake ai he kilomita ʻe 1,400 ʻa e mamaʻo mei ʻapi ʻa ʻOnesemá ʻo ne ʻi ai mo Paula ʻi Loma, ʻa ia naʻe hiki ai ʻa e tohi kia Filimoné ʻi he 61 T.S., nai. Ka naʻe tala ange ʻe Paula kia Filimone: “Ka ʻo kapau [ko ʻOnesemá] naʻa ne ngaue taʻetotonu kiate koe ʻi ha meʻa, pe ʻoku ne moʻua, tohi ia kiate au.” (Filimone 18) Naʻe ʻai ʻo hā mahino mei he ngaahi leá ni, naʻe ʻi ai ʻa e palopalema ʻa ʻOnesema mo hono pulé, ʻa Filimone. Naʻe hiki ʻa e tohi ʻa Paulá mo e fakataumuʻa ke fakaleleiʻi ʻa e vā ʻo e ongo tangatá.
Naʻe mahaloʻi ne hoko ʻa ʻOnesema ko ha pōpula hola, hili ia ʻene kaihaʻa meia Filimone koeʻuhi ke totongi ʻi heʻene hola ki Lomá. Naʻá ne fakakaukau heʻikai toe ʻiloʻi ia ʻi he fuʻu tokolahi ai ʻa e kakaí.a ʻI he māmani ʻo Kalisi mo Lomá, naʻe fakatupunga ʻe he ngaahi holá ha palopalema lahi ʻo ʻikai ngata pē ʻiate kinautolu ʻoku ʻi ai ʻenau kau pōpulá kae toe pehē foki ki he ngāue ʻa e puleʻangá. Naʻe ʻi ai ʻa e lau ko Lomá naʻe “anga-maheniʻaki ʻo ʻiloa ia ʻi heʻene hoko ko e kolo hūfanga” ki he kau pōpula holá.
Naʻe anga-fēfē ʻa e feʻiloaki ʻa Paula mo ʻOnesemá? ʻOku ʻikai tala mai ia ʻe he Tohitapú kiate kitautolu. Kae kehe, ʻi he taimi naʻe kamata mole atu ai ʻa e hā foʻofoʻou ʻo e tauʻatāiná, ʻoku ngalingali pē naʻe ʻiloʻi ʻe ʻOnesema kuó ne tuku ia ki ha tuʻunga mātuʻaki fakatuʻutāmaki. ʻI he kolo lahi ʻo Lomá, naʻe tuli holo ai ʻe ha kau polisi makehe ʻa e kau pōpula holá, ʻa ia ko ʻenau hiá naʻe ʻiloa ko e hia mamafa taha ia ʻi he lao ʻo e kuonga muʻá. Fakatatau ki he lau ʻa Gerhard Friedrich, “ko e kau pōpula hola ko ē naʻe maʻú naʻe angaʻaki ʻa hono tutu fakaʻilongaʻi ʻa honau laʻé. Naʻe faʻa fakamamahiʻi kinautolu . . . , ʻo lī ki he fanga manu fekai ʻi he sēkasí, pe kalusefai ke fakalotosiʻiʻaki ʻa e kau pōpula kehé mei haʻanau faʻifaʻitaki ki heʻenau faʻifaʻitakiʻangá.” Naʻe pehē ʻe Friedrich, mahalo pē hili e ʻosi ʻa e paʻanga kaihaʻa ʻa ʻOnesemá pea ʻi he ʻikai lava ke ne maʻu ha feituʻu ke toi ai pe ko ha ngāué, naʻá ne kole leva ʻa e maluʻi mo e fakalaloa ʻa Paulá, ʻa ia naʻá ne ʻosi fanongo ai ʻi he ʻapi ʻo Filimoné.
ʻOku tui ʻa e niʻihi kehe naʻe lele hangatonu pē ʻa ʻOnesema ia ki he taha ʻo e ngaahi kaungāmeʻa ʻo hono pulé, ʻi he ʻamanaki ʻe fakafou nai ʻi he tākiekina ʻa e tokotaha ko iá ʻa hono toe fakafoki ia ke vā lelei mo ha pule ʻa ia naʻe totonu pē ʻa ʻene ʻita ʻiate iá ʻi ha toe ʻuhinga kehe. ʻOku fakahaaʻi ʻi he ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakahisitōliá, naʻe pehē “ʻa e angaʻaki mo e mafolalahia ʻa e kumi tokoni ʻa e kau pōpulá ʻi heʻenau faingataʻaʻiá.” Kapau ko e meʻá ia, tā ko e kaihaʻa leva ʻa ʻOnesemá naʻe “faí ngalingali ke fakafaingofuaʻi ʻa ʻene aʻu ki he tokotaha fakalaloa ko Paulá kae ʻikai ko ha palani ke hola,” ko e lau ia ʻa e mataotao ko Brian Rapske.
ʻOku Tokoni ʻa Paula
Ko e hā pē ʻa e ʻuhinga ki he holá, ʻoku hā mahino naʻe kumi tokoni ʻa ʻOnesema kia Paula ke fakavāleleiʻi ia mo hono pule naʻe ʻitá. Naʻe ʻoange ʻi he meʻa ko iá ha palopalema kia Paula. Ko ha tokotaha ʻeni ko ha pōpula taʻetui ki muʻa, ʻa ia ko ha pōpula hola faihia. ʻOku totonu ke feinga ʻa e ʻaposetoló ke tokoniʻi ia ʻaki ha fakalotoʻi ʻo ha kaumeʻa Kalisitiane ke ʻoua te ne ngāueʻaki ʻa ʻene totonu fakalaó ke fakahoko ha tautea mamafa? Ko e hā naʻe fai ʻe Paulá?
ʻI he taimi naʻe tohi ai ʻa Paula kia Filimoné, naʻe hā mahino naʻe feohi ʻa e tokotaha holá ʻi ha taimi mo e ʻaposetoló. Ne ʻosi lōloa feʻunga ia kia Paula ke ne pehē ai kuo ʻosi hoko ʻa ʻOnesema ko ha ‘tokoua ʻofeina.’ (Kolose 4:9) “ʻOku te kole atu koeʻuhi ko siʻoku foha, ʻa ia kuo u maʻu ʻi hoku haʻisia,” ko e lea ia ʻa Paula ʻo kau ki hono vahaʻangatae fakalaumālie ʻoʻona mo ʻOnesemá. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi meʻa naʻe ala lava ʻo hokó, kuo pau pē ko e meʻa ʻeni naʻe ʻikai teitei ʻamanekina ia ʻe Filimone. Naʻe pehē ʻe he ʻaposetoló ko e pōpula ko ia naʻe “ʻikai ʻaonga” ki muʻá kuo toe foki mai ia ko ha tokoua Kalisitiane. Naʻe hoko he taimi ko iá ʻa ʻOnesema ʻo “fakakoloa,” pe “ʻaonga,” ʻo ne moʻui ai ʻo fakatatau ki he ʻuhinga ʻo hono hingoá.—Filimone 1, 10-12.
Naʻe hoko ʻa ʻOnesema ʻo ʻaonga ʻaupito ki he ʻaposetolo naʻe tuku pilīsoné. Ko hono moʻoní, naʻe mei lava pē ke tauhi ia ai ʻe Paula, kae tuku kehe ʻa ʻene fepaki mo e laó, naʻe mei hoko ʻa e meʻá ni ko hano maumauʻi ʻa e ngaahi totonu ʻa Filimoné. (Filimone 13, 14) ʻI ha toe tohi ʻe taha, naʻe hiki nai ʻi he taimi tatau pē ki he fakatahaʻanga ko ia naʻe fakataha ʻi he ʻapi ʻo Filimoné, naʻe lave ai ʻa Paula kia ʻOnesema ko hono “siʻi kainga lototō mo ʻofeina, ʻa ia foki ʻoku mei homou feituʻu.” ʻOku fakahaaʻi ʻi he meʻá ni naʻe ʻosi fakamoʻoniʻi ʻe ʻOnesema ʻa ʻene anga-falalaʻangá.—Kolose 4:7-9.b
Naʻe fakaʻaiʻai ʻe Paula ʻa Filimone ke ne talitali anga-ʻofa ʻa ʻOnesema, ka naʻe ʻikai te ne ngāueʻaki ʻa e mafai fakaʻaposetoló ke fekauʻi ia ke ne fai pehē pe ke fakatauʻatāinaʻi ʻa ʻene pōpulá. Koeʻuhi ko ʻena kaungāmeʻá mo ʻena feʻofaʻakí, naʻe fakapapauʻi ʻe Paula ʻe ‘hulu atu ʻa e fai’ ʻa Filimoné ʻi he meʻa naʻe kole ki aí. (Filimone 21) Ko e ‘hulu atu’ naʻe ʻuhinga nai ki aí naʻe ʻikai fakahaaʻi mahino ia koeʻuhi he ko Filimone pē ʻoku lava ke ʻi ai ʻene totonu ke fakapapauʻi ʻa e meʻa ke fai kia ʻOnesemá. Kuo fakaʻuhingaʻi ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi lea ʻa Paulá ko ha fakahaaʻi pē ʻo e kole fekauʻaki mo e pōpula holá ke ‘fakafoki ange koeʻuhi ke hokohoko atu ʻene tokoniʻi ʻa Paulá ʻo hange ko ia kuó ne ʻosi kamata faí.’
Naʻe tali ʻe Filimone ʻa e kole ʻa Paula maʻa ʻOnesemá? ʻOku hā ʻoku siʻi pē ha toe veiveiua naʻá ne fai pehē, neongo naʻe ʻikai ke fiefia ʻi he meʻá ni ʻa e kau Kolose kehe naʻe ʻi ai ʻenau kau pōpulá ʻa ia naʻa nau fiemaʻu nai ke sio ʻoku tauteaʻi ʻa ʻOnesema ko ha faʻifaʻitakiʻanga ke fakalotosiʻiʻaki ʻenau kau pōpulá tonu mei he faʻifaʻitaki ki heʻene faʻifaʻitakiʻangá.
ʻOnesema—Ko ha Tangata Kuo Liliu
Ko e hā pē ha tuʻunga, naʻe foki ʻa ʻOnesema ki Kolosé mo ha angaʻitangata foʻou. Naʻe liliuʻi ʻa ʻene fakakaukaú ʻe he mālohi ʻo e ongoongo leleí, naʻá ne hoko ʻo ʻikai toe veiveiua ko ha mēmipa anga-tonu ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiane ʻi he kolo ko iá. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ia ʻi he ngaahi Konga Tohitapú pe naʻe iku ʻo fakatauʻatāinaʻi ʻe Filimone ʻa ʻOnesema. Kae kehe, mei he tafaʻaki fakalaumālié naʻe hoko ʻa e tokotaha hola ko ʻeni ki muʻá ko ha tangata tauʻatāina. (Fakafehoanaki mo 1 Kolinito 7:22.) ʻOku hoko ʻi he ʻahó ni ʻa e ngaahi liliu meimei tatau. ʻI he taimi ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he kakaí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Tohitapú ʻi heʻenau moʻuí, ʻoku liliu ai ʻa e ngaahi tuʻungá mo e ngaahi angaʻitangatá. Ko e faʻahinga ko ia naʻe vakai ki ai ki muʻa ʻoku ʻikai hanau ʻaonga ki he sōsaietí ʻoku tokoniʻi ʻo nau hoko ko e kau tangataʻifonua faʻifaʻitakiʻanga lelei.c
Ko ha faikehekehe ē naʻe fai ʻi he liliu ki he tui moʻoní! Neongo naʻe “ʻikai ʻaonga” ʻa ʻOnesema ki muʻa kia Filimone, ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻe moʻui ʻa e ʻOnesema foʻoú ʻo fakatatau ki hono hingoá ko ha tokotaha “fakakoloa.” Pea ko e moʻoni ko ha tāpuaki ia ʻa e hoko ʻa Filimone mo ʻOnesema ʻo fāʻūtaha ʻi he fetokouaʻaki faka-Kalisitiané.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Naʻe fakamatalaʻi ʻe he lao faka-Lomá ʻa e servus fugitivus (pōpula holá) ko ha ‘taha kuó ne liʻaki ʻa hono pulé, mo e fakapapau heʻikai toe foki.’
b ʻI he fononga ko ʻeni ʻo foki ki Kolosé, ʻoku ngalingali naʻe ʻoange ai kia ʻOnesema mo Tikiko ʻa e tolu ʻi he ngaahi tohi ʻa Paulá, ʻa ia ʻoku kau ʻi he taimí ni ʻi he ngaahi tohi he Tohitapú. Naʻe tānaki atu ki he tohi ko ʻeni kia Filimoné, ʻa e tohi ʻa Paula ki he kau ʻEfesoó mo e kau Kolosé.
c Hangē ko e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ko ʻení, kātaki ʻo sio ki he Awake!, ʻo Sune 22, 1996, peesi 18-23; Maʻasi 8, 1997, peesi 11-13; The Watchtower, ʻAokosi 1, 1989, peesi 30-31; Fepueli 15, 1997, peesi 21-24.
[Puha ʻi he peesi 30]
Kau Pōpula ʻi he Malumalu ʻo e Lao Faka-Lomá
ʻI he malumalu ʻo hono fakahoko ʻo e lao faka-Lomá ʻi he ʻuluaki senituli T.S., naʻe tuku atu fakaʻaufuli ai ha pōpula ki he mafai ʻo e manako, fakaʻamu, mo e ʻita ʻa hono pulé. Fakatatau ki he tokotaha failīpooti ko Gerhard Friedrich, “ʻi he tuʻunga fakalaó mo fakaefakamāú, ko e tokotaha pōpulá naʻe ʻikai ko ha tokotaha ia, ka ko ha koloa ia ʻa ia naʻe lava ke ngāue faʻitelihaʻaki ʻe he tokotaha ʻoku ʻaʻaná. . . . Naʻe fokotuʻu [ia] ʻi he tuʻunga tatau mo e fanga monumanu lalatá pea mo e ngaahi meʻangāué pea naʻe ʻikai lava ke fai hano fakakaukauʻi ia ʻe ha lao sivile pē.” Naʻe ʻikai lava ke kumi ha pōpula ki ha fakatonutonu fakalao ʻe taha ki he ngaahi fakamaau taʻetotonu naʻe faingataʻaʻia aí. ʻI he tuʻunga lahi tahá, naʻe pau pē ke ne fakahoko ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa hono pulé. Naʻe ʻikai ha fakangatangata ki he ngaahi tautea naʻe fakahoko nai ʻe ha pule ʻiteʻita. Naʻa mo e ʻi ha faihala siʻisiʻi, naʻá ne fakahoko ʻa e mafai ki he maté mo e moʻuí.*
Lolotonga ʻa hono maʻu nai ʻe he koloaʻiá ha kau pōpula ʻe laui ngeau, ʻi hono fakahoa atú ko ha fāmili maʻu koloa feʻunga pē naʻe kau nai ki ai ha toko ua pe tolu. “Naʻe mātuʻaki kehekehe ʻa e ngaahi ngāue naʻe fai ʻe he kau pōpula ʻi he ngaahi ʻapí,” ko e lau ia ʻa e mataotao ko John Barclay. “ʻOku mau fakatokangaʻi ʻa e kau pōpula, ko e kau leʻo matapā, kau feimeʻatokoni, kau tali-tēpile, kau faifakamaʻa, kau fai ʻo e ngaahi fekaú, kau tokangaʻi ʻo e fānaú, kau fakahuhu pēpē, mo e kau tauhi, ʻo taʻelau ki ai ʻa e ngaahi pōtoʻi kehekehe ʻe fakatokangaʻi nai ʻi he ngaahi ʻapi lalahi ange mo koloaʻia angé. . . . ʻI he ngaahi tuʻunga ʻaonga, ko e anga ʻo e moʻui ʻa ha pōpula ʻi ha ʻapi, naʻe fakatuʻunga lahi ʻaupito ia ʻi he mafai ʻo e pulé pea naʻe lava ke fakatou ʻaonga ia pe taʻeʻaonga: ko hono puleʻi ia ʻe ha pule anga-fakamamahi ʻe lava ke iku ia ki he faingataʻaʻia mo ha ngaahi kovi hokohoko taʻefakangatangata, ka ko ha pule anga-ʻofa mo loto-fiefoaki, ʻe lava ke ne ʻai ʻa e moʻuí ke fakatou lava ʻo kātekina e mamahí mo ʻi ai ʻa e ʻamanaki. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻiloa ʻo e tōʻonga anga-fakamamahí kuo hiki ʻi he ngaahi tohi ongoongoa, ka ʻoku toe lahi foki mo e ngaahi tohi ʻoku faifakamoʻoni ki he ongo māfana ʻi he vā ʻo e kau pule ʻe niʻihi mo ʻenau kau pōpulá.”
*ʻI he ngāue pōpula he lotolotonga ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá, sio ki he Insight on the Scriptures, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., Voliume 2, peesi 977-979.