“Ke Lauʻi Lelei ʻa e Mali ʻe he Kakai Kotoa Pe”
“Ke lauʻi lelei ʻa e mali ʻe he kakai kotoa pe; pea ke taʻeʻuliʻi ʻa e mohenga.”—HEPELU 13:4.
1. Ko e hā ʻa e meʻa kuo ako ʻe he kakai tokolahi ʻo kau ki he nofo mali lavameʻá?
NAʻA mo e ʻi he kuonga ko eni ʻo e vete mali faingofuá, ʻoku laui miliona ʻa e kakai ʻoku nau maʻu ʻa e nofo mali tuʻuloa. Kuo nau ʻilo ha founga ke lavameʻa ai, neongo ʻa e ngaahi faikehekehe ʻo e tōʻonga mo e ʻātakai naʻe tupu hake mo iá. Ko e ngaahi nofo mali peheé ʻoku ʻi he lotolotonga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI he ngaahi tuʻunga lahi taha, ʻe fakahā ʻe he ngaahi hoa malí ko e moʻoni kuo nau hokosia ha ngaahi taimi lelei pea mo e ngaahi taimi kovi foki, naʻa mo ha ngaahi ʻuhinga ke nau felāungaʻaki ai. Ka, kuo nau ako ke kātakiʻi ʻa e ngaahi faingataʻaʻia siʻisiʻi fakaenofomalí pea ʻai ʻa e vaka ko e nofo malí ke ʻalu hangatonu. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa kuo tokoni kiate kinautolu ke hokohoko atu?—Kolose 3:13.
2. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa pau ʻoku malava ke ne fakatolonga ʻa e nofo malí? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻoku malava ke ne maumauʻi ʻa e nofo malí? (Sio ki he puha ʻi he peesi 24.)
2 ʻOku fai ʻa e fakamaama ʻe he ngaahi fakamatala ʻa e faʻahinga kuo fiefia mo tolonga ʻa ʻenau nofo mali faka-Kalisitiané. Naʻe pehē ʻe ha husepāniti ʻa ia kuo mali ʻi he taʻu ʻe 16: “ʻI ha taimi pē kuo hoko ai ha palopalema, kuó ma fai ha feinga lahi ke fanongo ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa e taha ko ē ki he taha ko ē.” ʻOku fakamamafaʻi ʻe he meʻá ni ha meʻa ʻe taha ʻokú ne ʻai ke mālohi ʻa e ngaahi nofo mali lahi—ko e fetuʻutaki tauʻatāina mo lea totonu. Naʻe pehē ʻe ha uaifi ʻe taha naʻe mali ʻi he taʻu ʻe 31: “Kuó ma fakamuʻomuʻa maʻu pē ʻa e fepikinima pea mo hono fai ʻa e ngaahi meʻa fakafiefia ke tauhi maʻu ʻa e feʻofaʻaki ʻiate kimauá.” Pea ko e toe tafaʻaki ia ʻe taha ʻo e fetuʻutakí. Ko e toe ongo meʻa mali ʻe taha, ʻa ia kuó na mali ʻi he meimei taʻu ʻe 40, naʻá na fakamamafaʻi ʻa e mahuʻinga ke ʻilo ʻa e tafaʻaki fakakata ʻo e ngaahi meʻá, ko e kata ʻi he meʻa naʻá te faí pea pehē mo hoto hoá. Naʻá na toe pehē ko e tokoni ia ke na taki taha sio ki he ngaahi meʻa lelei tahá mo e kovi tahá ʻiate kinaua kae kei fakahā pē ʻa e ʻofa mateaki. Naʻe lave ʻa e husepānití ki he loto-lelei ke fakahā ko e moʻoni naʻá te faihala pea toki kole fakamolemole leva. ʻI he ʻi ai ʻa e loto ke ʻunuá, ʻe ngaofengofua ʻa e nofo malí kae ʻikai ke motuhi ia.—Filipai 2:1-4; 4:5, Kingdom Interlinear.
Ngaahi Tuʻunga ʻOku Liliu
3, 4. Ko e hā ʻa e ngaahi liliu ʻi he anga ʻo e fakakaukaú kuo hoko ʻo fekauʻaki mo e angatonu ʻi he nofo malí? ʻE lava ke ke fakahā ha ngaahi fakatātā?
3 ʻI he ngaahi hongofuluʻi taʻu kuo ʻosí, kuo liliu ʻi māmani kotoa ʻa e ngaahi fakakaukau ʻo fekauʻaki mo e angatonu ʻi he nofo malí. ʻOku fakakaukau ʻa e kakai mali ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke kovi ʻa e ʻalu mo ha taha kehe, ʻa ia ko e lea fakaʻapaʻapa fakaeonopooni ki he tonó, pea tautautefito kapau ʻoku ʻilo ʻa e hoa mali ʻe tahá ʻo kau ki ai pea ʻokú ne tali ia.
4 Naʻe pehē ʻe ha ʻovasia Kalisitiane ʻe taha ʻo kau ki he meʻá ni: “Kuo meimei siʻaki ʻe he māmaní ha faʻahinga feinga fakamātoato ke moʻui ʻulungaanga lelei. Ko e anga-maʻá kuo hoko ia ʻo sio ki ai ko e meʻa fakaonoʻaho.” Ko e kakai tuʻu-ki-muʻa ʻi he malaʻe fakapolitikalé, sipotí mo e fakafiefiá ʻoku ʻikai te nau fūfuuʻi ʻenau maumauʻi ʻa e ngaahi tuʻunga faka-Tohitapú ʻo kau ki he angafai fakaeʻulungaangá, pea ʻoku kei hokohoko atu pē ʻa hono ʻai ʻa e kakai pehē ko e faʻahinga ongoongoa. ʻOku meimei aʻu ʻo ʻikai ke hoko ko ha fakamāʻanga ha faʻahinga pē ʻo e faihala fakaeʻulungaangá pe anga-fakalieliá. Kuo tātātaha ʻa hono fakamahuʻingaʻi ʻa e anga-maʻá mo e angatonú ʻi he lotolotonga ʻo e kakai maʻu meʻá mo tuʻunga māʻolungá. Ko ia, fakatatau ki he pehē, ‘kapau ʻoku sai kiate ia ke fai pehē, ko e hā hano kovi kiate au ke u fai pehē?,’ ʻoku muimui ʻa e kakai tokolahi ki he faʻifaʻitakiʻanga ko iá pea nau fai ʻa e meʻa ʻoku fakahalaiaʻi ʻe he ʻOtuá. ʻOku hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe Paulá: “Ko e faʻahinga ʻoku ongonoa, pea nau liʻoa kinautolu ki he pauʻu, ke fai ʻa e angaʻuli kotoa pe ʻi he havala.”—ʻEfesō 4:19; Palōvepi 17:15; Loma 1:24-28; 1 Kolinitō 5:11.
5. (a) Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻa e ʻOtuá ʻo kau ki he tonó? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko e “feʻauakí” ʻi hono ngāueʻaki ia ʻe he Tohitapú?
5 Kuo ʻikai ke liliu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá. Ko e tuʻunga ʻa e ʻOtuá ʻoku hā ai ko e nonofo taʻemalí ko e feʻauaki. ʻOku kei hoko ʻa e taʻeangatonu ʻi he nofo malí ko e tono.a Naʻe fakahā mahino ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Ta ʻoku ʻikai te mou ʻilo ʻapē, ka ʻilonga ha niʻihi ʻoku ngaue taʻetotonu, ʻe ʻikai hanau tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua? ʻOua naʻa tuku ke kākāʻi kimoutolu: ʻoku ʻikai ha feʻauaki, pe ha lotu ki he aitoli, pe ha tono ʻunoho, pe ha moʻui fakapelepele, pe ha fai faka-Sotoma, pe ha kaihaʻa, pe ha manumanu, pe ha faʻa konā, pe ha kapekape, pe ha fai fakamalohi, te ne maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua. Pea naʻe pehe ʻa homou niʻihi: ka naʻa mou fufulu kimoutolu, ka naʻe fakaului kimoutolu ki he faʻahinga tapu, ka naʻe ngaohi kimoutolu ko e kau angatonu ʻi he huafa ʻo e ʻEiki ko Sisu Kalaisi, pea ʻaki ʻa e Laumalie ʻo hotau ʻOtua.”—1 Kolinitō 6:9-11.
6. Ko e hā ʻa e fakalototoʻa ʻoku tau maʻu ʻi he ngaahi lea ʻa Paulá ʻi he 1 Kolinitō 6:9-11?
6 Ko e meʻa fakatupu fakalototoʻa ʻi he konga Tohitapu ko ení ko e lea ʻa Paula ʻo pehē: “Pea naʻe pehe ʻa homou niʻihi: ka naʻa mou fufulu kimoutolu.” ʻIo, ko e tokolahi naʻa nau fou ʻi he “pitenga ko ia ʻo e moʻui fakalusa” kuo nau maʻu ʻa e fakakaukau lelei, ʻo nau tali ʻa Kalaisi pea mo e feilaulau naʻá ne faí, pea kuo fufulu kinautolu. Kuo nau fili ke nau fakahōifua ki he ʻOtuá ʻaki ʻenau moʻuiʻaki ha founga moʻui ʻulungaanga lelei pea ʻoku nau fiefia ange ai tupu mei he meʻá ni.—1 Pita 4:3, 4.
7. Ko e hā ʻa e fepaki ʻoku hoko ʻo kau ki he mahino ʻoku maʻu ki he foʻi lea ko e “ʻulungaanga taʻetaaú,” pea ko e hā ʻa e lau ʻa e Tohitapú ki aí?
7 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fuʻu vaivai fau ʻa e fakaʻuhinga ʻa e māmani ʻi onopooní ki he ʻulungaanga taʻetaaú ʻo ʻikai te ne tatau ai mo e anga ʻo e fakakaukau ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ha tikisinale ʻa e “taʻetaau” ʻo pehē “ko e meʻa ia ʻoku fepaki mo ia kuo fokotuʻutuʻu ʻoku taaú.” Ko e meʻa “kuo fokotuʻutuʻu ʻoku taau” ʻi he ʻaho ní, ʻa ia ʻokú ne fakamolemoleʻi ʻa e fehokotaki fakasino ki muʻa he malí pea ʻi tuʻa he nofo malí pea pehē foki mo e fehokotaki fakasino mo hoto faʻahinga pē, ko e meʻa ia ʻoku fakahalaiaʻi ʻe he Tohitapú ko e ʻulungaanga taʻetaaú. ʻIo, mei he vakai ʻa e Tohitapú, ko e ʻulungaanga taʻetaaú ko e maumauʻi kovi mo utua ʻa e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá ʻo kau ki he ʻulungaangá.—ʻEkisoto 20:14, 17; 1 Kolinitō 6:18.
ʻOku Uesia ʻa e Fakatahaʻanga Kalisitiané
8. ʻOku malava fēfē ke uesia ʻe he ʻulungaanga taʻetaaú ʻa kinautolu ʻoku ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané?
8 ʻOku fuʻu hulu fau ʻa e ʻulungaanga taʻetaau ʻi he ʻaho ní ʻo aʻu ʻo ne uesia ʻa e faʻahinga ʻoku ʻi loto ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. ʻOku malava ke ne uesia kinautolu ʻo fou mai ʻi he hulu fau ʻa e ngaahi polokalama T.V. mo e ngaahi vitiō pea mo e nāunau fakatātā kovi mo fakalielia ʻoku ololalo. Neongo ʻoku uesia ʻa e kiʻi tokosiʻi pē ʻo e kau Kalisitiané, ka kuo pau ke fakatokangaʻi, ʻi he taimi ʻoku tuʻusi ai ha taha mei he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová koeʻuhi ko e taʻefakatomala ʻi he ʻulungaanga ʻoku taʻengali mo ha Kalisitiané, ʻi he ngaahi tuʻunga lahi tahá ʻoku fekauʻaki ia mo ha faʻahinga ʻulungaanga taʻetaau fakaefehokotaki fakasino. ʻI he tafaʻaki leleí, ko e tokolahi ʻo e faʻahinga kuo tuʻusí ʻoku nau hoko ʻo ʻilo naʻe hala ʻa e meʻa naʻa nau faí, ʻo nau toe fou ʻi ha founga moʻui maʻa pea faifai atu ʻo fakafoki mai kinautolu ki he fakatahaʻangá.—Fakafehoanaki mo Luke 15:11-32.
9. ʻI he founga fē ʻoku tākiekina kākā ai ʻe Sētane ʻa e faʻahinga ʻoku taʻetokangá?
9 ʻOku ʻikai ha toe veiveiua, ʻoku ʻalu fano ʻa Sētane ʻo hangē ha laione ngungulu, ʻo ne teuteu ke folo ha taha ʻoku taʻetokangá. Ko ʻene ngaahi tuʻutuʻuni kākā, pe “ngaahi ngāue olopoto,” ʻoku nau tauheleʻi ʻa e kau Kalisitiane taʻetokangá ʻi he taʻu kotoa pē. Ko e laumālie ʻo e māmani ko ení ʻa ia ʻoku ʻi ai maʻu pē, ko e siokita, fetuli ki he fiemālie pē, mo e taʻeanga-maʻa. ʻOkú ne fakafiemālieʻi ʻa e ngaahi holi fakakakanó. ʻOkú ne talitekeʻi ʻa e mapuleʻi-kitá.—ʻEfesō 2:1, 2; 6:11, 12, NW, fakamatala ʻi lalo; 1 Pita 5:8.
10. Ko hai ʻoku malava ke fakataueleʻí, pea ko e hā hono ʻuhingá?
10 Ko hai ʻi he fakatahaʻangá ʻoku malava ke fakataueleʻi ʻe he ʻulungaanga taʻetaaú? Ko e tokolahi taha ʻo e kau Kalisitiané, tatau ai pē pe ko e kau mātuʻa ʻi ha fakatahaʻanga fakalotofonua, kau ʻovasia fefonongaʻakí, kau ngāue Pētelí, kau taaimuʻa ʻoku fakamoleki ʻa e ngaahi houa lahi ʻi he ngāue fakamalanga he māhina taki tahá, ngaahi mātuʻa ʻoku femoʻuekina pea ʻoku nau tauhi hake hā fāmili, pe ko e kau talavou ʻoku nau fehangahangai mo e fakaʻaiʻai mei honau toʻumeʻá. Ko e fakatauele fakakakanó ʻe lava ke hoko ki ha taha pē. Ko e femanakoʻaki fakaefehokotaki fakasinó ʻe lava ke kamata ʻi ha taimi pē ʻoku ʻikai ʻamanekina ʻe hoko ai iá. Ko ia ai, naʻe tohi ʻe Paula: “Ko ia ʻilonga ʻa ia ʻoku ne pehe kuo ne tuʻu, ke vakavakai naʻa ne hinga. Kuo teʻeki ke moʻua kimoutolu ʻe ha faʻahinga ʻahiʻahi ʻoku taʻehoa mo e tangata [mo e fefine].” Ko e meʻa pango, ka kuo tō ʻa e kau Kalisitiane ʻe niʻihi naʻe maʻu ha tuʻunga fai fatongiá ki he tohoaki ʻa e ʻulungaanga taʻetaaú.—1 Kolinitō 10:12, 13.
Tākiekina pea Fakaoloolo
11-13. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi kuo nau tataki ʻa e niʻihi ke fai ʻa e ʻulungaanga taʻetaau?
11 Ko e hā ʻa e ngaahi fakatauele mo e ngaahi tuʻunga kuo nau tataki atu ha niʻihi ki he ʻalunga vale ko hono fai ʻa e tonó mo e feʻauakí? ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻá ni pea ʻoku nau kehekehe ʻo fakatatau ki he fonua mo e anga-fakafonua. Kaekehe, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga tefito ʻoku hoko ʻi he ngaahi fonua lahi. Hangē ko ení, kuo lipooti ʻo pehē kuo fokotuʻutuʻu ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi paati ʻa ia naʻe ala maʻu taʻefakangatangata ai ʻa e ngaahi inu ʻolokaholó. Kuo tohoaki ʻa e niʻihi ʻe he ngaahi fasi ʻoku lave ki he ngaahi meʻa taʻetaaú pea mo e hulohula fakalanga holi fakakakanó. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻi ʻAfilika ʻoku ʻi ai ʻa e kau tangata koloaʻia—ko e kau taʻetui—ʻoku ʻi ai ʻenau kau sinifu; kuo fakataueleʻi ʻa e kau fefine ʻe niʻihi ke nau maʻu ha tuʻunga malu fakaʻikonōmika ʻaki ʻenau kau ki ha meʻa pehē, neongo ʻoku kau ki ai ʻa e feʻauakí. ʻI he ngaahi feituʻu kehe, kuo mavahe ʻa e ngaahi husepāniti Kalisitiane mei honau ngaahi fāmilí ke nau ngāue keli-malala pe ko ha toe feituʻu ke maʻu ha paʻanga. ʻOku toki ʻahiʻahiʻi ai ʻa ʻenau ʻofa-mateakí mo e angatonú ʻi he ngaahi founga ʻa ia naʻe ʻikai te nau mei aʻusia ʻi honau nofoʻanga totonú.
12 ʻI he ngaahi fonua tuʻumālié kuo tō ʻa e niʻihi ki he tauhele ʻa Sētané koeʻuhi ko e faʻa feohi ha tangata mo ha fefine pe ha fefine mo ha tangata ʻo ʻikai ha toe tokotaha ʻi ai—ʻo hangē ko e ʻalu tokotaha pē ʻi he kā mo e tokotaha ako fakaʻuli.b ʻOku toe fiemaʻu ki he kau mātuʻa ʻoku nau fai ʻa e ngaahi ʻaʻahi fakaetauhisipí ke nau tokanga ke ʻoua te nau ʻi ai tokotaha pē mo ha tuofefine ʻi he fai ʻa e akonakí kiate iá. ʻOku malava ke eʻa hake ʻa e ngaahi ongo ʻi he ngaahi fetalanoaʻakí pea iku ki ha tuʻunga fakatupu mā ki he ongo tafaʻakí fakatouʻosi.—Fakafehoanaki mo Maʻake 6:7; Ngāue 15:40.
13 Ko e ngaahi tuʻunga kuo toki lave ki aí kuo nau tataki ʻa e kau Kalisitiane ʻe niʻihi ke ʻikai ke nau tokanga maʻu pē pea kuo nau fai ai ʻa e meʻa taʻetaau. Hangē ko ia naʻe hoko ʻi he ʻuluaki senitulí, kuo nau fakaʻatā kinautolu ke ‘tākiekina pea fakaoloolo kinautolu ʻe heʻenau ngaahi holi ʻanautolu,’ ʻa ia kuo iku ki he fai angahala.—Sēmisi 1:14, 15, PM; 1 Kolinitō 5:1; Kalētia 5:19-21.
14. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e siokitá ko e meʻa tefito ia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo fekauʻaki mo e tonó?
14 ʻI hono fai ha vakai lelei ki he ngaahi tuʻusi kuo hokó, ʻoku hā ai ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa meimei tatau ʻoku kau ki he ngaahi ngāue ʻulungaanga taʻetaaú naʻe faí. ʻI he ngaahi tuʻunga peheé ʻoku ʻi ai ha faʻahinga founga ʻo e siokitá. Ko e hā ʻoku tau lea pehē aí? Koeʻuhi ʻi he ngaahi tuʻunga fekauʻaki mo e tonó, ʻoku ʻi ai ha tokotaha pe ngaahi kakai tonuhia ʻe fakalotomamahiʻi ai. Ko e hoa mali fakalaó nai. Kapau ʻoku ʻi ai ha fānau, ʻoku pau ʻe fakatupu loto-mamahi kiate kinautolu, he kapau ʻe iku ʻa e tonó ki he vete malí, ʻe faingataʻaʻia lahi taha ʻa e fānaú ʻa ia ʻoku nau loto ke maʻu ʻa e tuʻunga malu ko e fāmili fāʻūtahá. ʻOku fakakaukau tautefito ʻa e tokotaha tonó ia ʻo kau ki he fiemālie pe lelei ʻaʻana pē. Ko e siokitá ia.—Filipai 2:1-4.
15. Ko e hā naʻe hoko nai ko e ngaahi meʻa ia naʻe iku ai ki he tonó?
15 ʻOku ʻikai ke faʻa hoko ʻa e tonó tupu mei he vaivaiʻanga ʻoku hoko fakafokifā. Kuo hoko māmālie pea naʻa mo e ʻikai ke fakatokangaʻi ʻa e fakaʻau ki he kovi ange ʻa e nofo malí. Kuo hoko ʻo fakafounga nai ʻa e fetuʻutakí. Naʻe siʻisiʻi nai ʻa e fefakalototoʻaʻakí. Naʻe ʻikai te na fefakahāʻaki nai ʻa e houngaʻia. Naʻe ʻikai te na fefakafiemālieʻaki nai ʻi ha vahaʻa taimi lōloa ʻa e fiemaʻu fakaefehokotaki fakasinó. Pea ʻi he hoko ʻa e tonó, ʻoku pau naʻe fakaʻau ki he kovi ange ʻa e vahaʻangatae mo e ʻOtuá. ʻOku ʻikai ke kei sio ʻa e tokotaha tonó kia Sihova ko e ʻOtua moʻui ʻokú ne ʻiloʻi ʻa ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ngāue kotoa. Pea ʻe hoko nai ʻi he fakakaukau ʻa e tokotaha tonó ko e “ʻOtuá” ko ha foʻi lea pē, ko ha taha ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano kaunga ki he moʻui fakaʻahó. ʻOku hoko leva ai ko ha meʻa faingofua ange ke faiangahala ki he ʻOtuá.—Sāme 51:3, 4; 1 Kolinitō 7:3-5; Hepelū 4:13; 11:27.
Ko e Kī ki Hono Talitekeʻi Iá
16. ʻOku malava fēfē ke talitekeʻi ʻe ha Kalisitiane ʻa e fakatauele ke ne taʻeangatonú?
16 Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke fai ha fakakaukau ki ai ʻo kapau ʻoku ʻilo ʻe ha Kalisitiane ʻoku kamata ke fakataueleʻi ia ki he ʻalunga taʻeangatonú? Ko e ʻuluaki meʻá, ʻoku totonu ke fai ha fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e ʻofa faka-Kalisitiané, ʻa ia ʻoku makatuʻunga mālohi ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú. ʻOku totonu ke ʻoua ʻaupito ʻe tuku ʻa e ʻofa fakaesinó pe fakakakanó ke ne puleʻi ʻete ngaahi ongoʻí pea fakavave ʻa e tō ki he siokitá, ʻo fakahoko ai ʻa e mamahi ki he niʻihi kehé. Ka, ʻoku totonu ke sio ki he tuʻunga ko ia mei he vakai ʻa Sihová. ʻOku totonu ke sio ki ai mei he tuʻunga lahi ange ʻa e fakatahaʻangá pea mo e fakaongoongokovi ʻe fakahoko ʻe he ʻulungaanga koví ki he fakatahaʻangá pea mo e huafa ʻo Sihová. (Sāme 101:3) ʻE lava ke kalo nai mei he fakatuʻutāmakí ʻaki hono maʻu ʻa e fakakaukau ʻa Kalaisí ʻo kau ki he meʻá pea toki ngāue ʻo fakatatau ki ai. Manatuʻi, ʻoku ʻikai ʻaupito ke kaʻanga ʻa e ʻofa faka-Kalaisi taʻesiokitá ia.—Palōvepi 6:32, 33; Mātiu 22:37-40; 1 Kolinitō 13:5, 8.
17. Ko e hā ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga fakatupu langa hake ʻoku tau maʻú?
17 Ko e kī ki hono talitekeʻí ko e ʻai ke mālohi ange ʻete tuí mo e sio ki he ʻamanaki ki he kahaʻú. ʻOku ʻuhinga eni ke fakamuʻomuʻa ʻi he lotó ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa kuo fokotuʻu ʻe he kau tangata mo e kau fefine angatonu ʻo e kuo hilí pea mo Sīsū tonu. Naʻe tohi ʻe Paula: “ʻAua, pea ko e meʻa ʻi he kapuʻi ʻa kitautolu ʻe ha ʻao kau fakamoʻoni ʻoku fuʻu pehe fau, ko ia ke tau huʻihuʻi ʻa e fakamamafa kotoa pe, mo e angahala ʻoku tau moʻuangofua ki ai, pea tau kitaki atu ʻetau lele he fakapuepue kuo tala humaki mai kiate kitautolu; ʻo tau sio fakamamaʻu atu ki he Takimuʻa ʻi he tui mo hono Fakaaʻu, ʻio, ʻa Sisu; ʻa ia, ko e meʻa ke ne maʻu ʻa e fiefia naʻe tala humaki kiate ia, ko ia naʻa ne kataki ʻa e mate kalusefai, naʻe ʻikai te ne tokaʻi hono fakamāʻi, pea kuo ne nofo hifo foki mei he toʻomataʻu ʻo e taloni ʻo e ʻOtua. Seuke, mou fua kimoutolu mo e Toko Taha naʻa ne kataki ʻa e fuʻu angatuʻu pehe fau ko ia ʻa e koto angahala kiate kinautolu, telia naʻa mou mafasia he poʻepoʻea homou laumalie.” (Hepelū 12:1-3) ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe fakangoto ʻa e vaka ko e nofo malí, ʻe fakakaukau ʻa e tokotaha potó ki he ngaahi founga ʻoku malava ai ke fakalelei ha maumau kae toe lelei ʻa e nofo malí, ʻo ne fakaʻehiʻehi ai mei he tōʻanga ko e anga-lavakí mo e mālualoí.—Siope 24:15.
18. (a) Ko e hā ʻoku ʻikai ke fuʻu mālohi fau ai ʻa e foʻi lea ko e lavakí ke fakamatalaʻi ʻa e tonó? (e) Ko e hā ʻa e anga ʻo e vakai ʻa e ʻOtuá ki hono fai ʻa e meʻa naʻá te fuakava ki aí?
18 Ko e foʻi lea fuʻu mālohi nai ʻa e anga-lavakí, ʻa ia ko e talisone, ke ngāueʻaki ʻo kau ki he ʻulungaanga taʻetaaú? Ko e talisoné ko e lavakiʻi ʻo ha falala pe tui naʻe tuku mai kiate kita. ʻOku pau ʻoku kau ki he fuakava malí ʻa e falala pea mo ha talaʻofa ke ʻofa mo tauhi ʻi he ngaahi taimi lelei pea mo e kovi. ʻOku kau ki he meʻá ni ha meʻa ʻoku fakakaukau ʻa e kakai tokolahi ʻoku fakakuongamuʻa—ko e lea fakapapau matematē ʻoku fakahā ʻi he fuakava malí. Ko e lavakiʻi ʻa e falala ko iá ko e founga ia ʻo e talisone ki hoto hoa malí. ʻOku hā mahino ʻi he Tohitapú ʻa e anga ʻo e vakai ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi tukupā pe fuakava: “Oka ke ka fuakava ki he Otua, oua naa ke fakatuai hoo fai ki ai; he oku ikai te ne leleiia i he vale; fai koe ki he mea kuo ke fuakava ki ai.”—Koheleti 5:4, PM.
19. ʻI he tō ha tokotaha Fakamoʻoni ʻoku fiefia ai ʻa Sētane, ka ko hono kehe ʻaupito ia mei he hā?
19 ʻAi ke ʻoua ʻe toe veiveiua ha taha ki ai. Hangē tofu pē ko ia ʻoku ʻi ai ʻa e fuʻu fiefia lahi ʻi hēvani ʻi hono fakahaofi ha tokotaha faiangahala ʻe taha, ʻoku pehē pē ʻa e fuʻu fiefia lahi ʻi māmani ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi kongakau hā mai mo taʻe hā mai ʻa Sētané, ʻi he tō ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mei he tauhi ʻene angatonú.—Luke 15:7; Fakahā 12:12.
Ngaahi Fakatauele ʻOku Hoko ki he Kakai Kotoa
20. ʻOku malava fēfē ke tau talitekeʻi ʻa e fakatauelé? (2 Pita 2:9, 10)
20 ʻOku taʻemataʻofia ʻa e ʻulungaanga taʻetaaú ʻi ha ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi? ʻOku fuʻu mālohi fau ʻa e kakanó pea mo Sētane ʻo ʻikai malava ke talitekeʻi ia ʻe he kau Kalisitiané pea tauhi ʻenau angatonú? ʻOku fai mai ʻe Paula ha fakalototoʻa ʻi he ngaahi lea ko ení: “Ko e ʻOtua ko e toko taha ʻoku fai ki heʻene lea, pea ʻe ʻikai te ne fakangofua ke ʻahiʻahiʻi kimoutolu ʻo makehe atu ʻi hoʻomou mafai; kae kehe, te ne ngaohi fakataha mo e ʻahiʻahi hono haoʻanga foki mei ai, koeʻuhi ke lava hono katakiʻi.” ʻI he māmaní he ʻahó ni ʻoku ʻikai malava ke tau hao mei he ngaahi fakatauele kotoa, ka ʻi heʻetau hanga ki he ʻOtuá ʻi he lotu, ʻoku pau ʻoku lava ke tau kātakiʻi pea lavaʻi ha faʻahinga fakatauele pē.—1 Kolinitō 10:13.
21. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe tali ʻi he ako hono hokó?
21 Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tokonaki mai ʻe he ʻOtuá ke tokoniʻi kitautolu ke kātakiʻi ʻa e ngaahi fakatauelé pea ikuna? Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu fakafoʻituitui kae malava ke maluʻi ʻetau ngaahi nofo malí, hotau ngaahi fāmilí, pea pehē mo e ongoongolelei ʻa e huafa ʻo Sihová pea mo e fakatahaʻangá? ʻE tali ʻe he kupu hono hokó ʻa e ngaahi fehuʻí ni.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e “‘feʻauakí’ ʻi he ʻuhinga fālahi ange, pea hangē ko ia ʻoku ngāueʻaki ʻi he Mātiu 5:32 mo e 19:9, ʻoku hā mahino ko ʻene lave ki he fehokotaki fakasino taʻefakalao ʻi tuʻa he nofo malí. Ko e porneia [ko e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ngāueʻaki ʻi he ngaahi konga Tohitapú ni] ʻoku kau ki ai ʻa hono ngāue mātuʻaki taʻetaauʻaki ʻa e ʻōkani fakafanau ʻo ʻikai siʻi hifo ʻi ha tokotaha ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá, (tatau ai pē pe ʻi ha founga fakanatula pe founga ʻoku fepaki mo e anga-fakanatulá); pehē foki, kuo pau naʻe ʻi ai ha taha kehe naʻe kau ki he ʻulungaanga taʻetaaú—ko ha taha ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá pe ko ha manu.” (The Watchtower, Māʻasi 15, 1983, peesi 30) Ko e tonó: “Ko e fehokotaki fakasino ʻoku fai loto-fiefai ʻi he vahaʻa ʻo ha taha mali pea mo ha hoa ʻoku ʻikai ko e husepāniti pe uaifi fakalao ʻo e tokotaha ko iá.”—The American Heritage Dictionary of the English Language.
b ʻOku hā mahino, ʻe ʻi ai ha ngaahi tuʻunga totonu ʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe ha tokoua ke ʻave ha tuofefine ʻi heʻene kaá, pea ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻuhingahalaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga pehē.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻokú ne ʻai ke mālohi ange ha nofo mali?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau talitekeʻi ʻa e anga ʻo e vakai ʻa e māmaní ki he ʻulungaanga ʻoku totonú?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi fakatauele mo e ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻe lava ke iku atu ai ki he ʻulungaanga taʻetaaú?
◻ Ko e hā ʻa e kī tefito ki hono talitekeʻi ʻa e angahalá?
◻ ʻI he founga fē ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻi he taimi ʻo e ʻahiʻahí?
[Puha ʻi he peesi 24]
NGAAHI MEʻA ʻOKU ʻI HE NGAAHI NOFO MALI ʻOKU TOLONGÁ
◻ Ko e piki maʻu mālohi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú
◻ ʻOku fakatou maʻu ʻe he ongo meʻa malí ha vā mālohi mo Sihova
◻ ʻOku tokaʻi ʻe he husepānití ʻa hono uaifí, ʻene ngaahi ongoʻí mo ʻene ngaahi fakakaukaú
◻ Ko e fetuʻutaki lelei fakaʻaho
◻ ʻOkú na feinga ke na fefakafiemālieʻaki
◻ Sio ki he tafaʻaki fakakata ʻo ha meʻa; ko e malava ke kata ʻo kau kiate kita
◻ Fakahā naʻá te faihala; fakamolemoleʻi lahi
◻ ʻAi ke moʻui ʻa e feʻofaʻakí
◻ Ke fāʻūtaha ʻi hono tauhi hake pea mo hono akonakiʻi ʻa e fānaú
◻ Lotu fakataha maʻu pē kia Sihova
NGAAHI MEʻA TAʻEPAU ʻOKU NAU MAUMAUʻI ʻA E NOFO MALÍ
◻ Siokita mo e loto-taʻeʻunua
◻ Ko e ʻikai ke fai fakataha ʻa e ngaahi meʻa
◻ ʻIkai ke lelei ʻa e fetuʻutakí
◻ ʻIkai ke feʻunga ʻa e fealeaʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa malí
◻ ʻIkai ke sai ʻa hono tokangaʻi ʻa e paʻangá
◻ Ngaahi faikehekehe ʻi he founga ʻo hono ʻai ʻa e fānaú pe fānau ki muʻa ʻa hoto malí
◻ ʻOku ngāue poʻuli ʻa e husepānití pe siʻaki ʻa e fāmilí kae fai ʻa e ngaahi fatongia kehe
◻ Ko e ʻikai ke tokanga ki he ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻa e fāmilí
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Ko e tauhi ke lauʻilelei ʻa e nofo malí ʻokú ne fakahoko ai ʻa e fiefia ʻoku tolonga