ʻE ʻIkai ʻAupito Liʻaki Koe ʻe Sihova
KO E kau Kalisitiane ʻi Siuteá naʻa nau hokosia ʻa e fakafepaki kakaha, pea naʻe pau ke nau fāinga mo e fakakaukau fakamatelie ʻa e kakai takatakai ʻia kinautolú. Ke fakalototoʻaʻi kinautolu, naʻe leaʻaki ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e ngaahi folofola ʻa Sihova ki he kau ʻIsilelí ʻi heʻenau hū ki he Fonua ʻo e Talaʻofá. Naʻe tohi ʻe Paula: “ʻE ʻikai siʻi te u mahuʻi meiate koe, kaeʻumaʻā haʻaku momoʻi liʻaki koe.” (Hepelu 13:5, Teutalonome 31:6) Ko e talaʻofá ni naʻe fakaivimālohiʻi taʻetoeveiveiua ai ʻa e kau Kalisitiane Hepelū ʻi he ʻuluaki senitulí.
ʻOku totonu ke fakaivimālohiʻi kitautolu ʻe he talaʻofa tatau ke tau fekuki ai mo e ngaahi loto-moʻua ʻa ia ʻoku hoko mai ʻi he moʻui ʻi he “ngaahi taimi faingataʻa.” (2 Timote 3:1) Kapau ʻoku tau falala kia Sihova pea ngāue ʻo fakatatau ki ai, te ne fakaivia kitautolu naʻa mo e ʻi he ngaahi tuʻunga faingataʻa tahá. Ke sio ki he founga ʻoku lava ke ngāue ai ʻa Sihova ki he talaʻofa ko ení, tau vakai angé ki ha fakatātā ʻo ha mole fakafokifā ʻa ʻete maʻuʻanga moʻuí.
Fehangahangai mo e Tuʻunga Taʻeʻamanekiná
Ko e tokolahi ʻo e taʻemaʻungāué ʻoku fakautuutu ia ʻi māmani lahi. Fakatatau ki ha makasini Pōlani, ko e taʻemaʻungāué ʻoku vakai ki ai ko e “taha ia ʻo e ngaahi palopalema faingataʻa taha fakasōsiale mo fakaʻekonōmiká.” ʻOku ʻikai ke hao mei ai ʻa e ngaahi fonua fakalakalaká. Ko e fakatātaá, naʻa mo e ʻi he lotolotonga ʻo e kau mēmipa ʻo e Kautaha ki he Fāitaha mo e Fakalakalaka Fakaʻekonōmiká, ʻi he ʻau mai ki he 2004 ko e taʻemaʻungāué naʻe “mahiki hake ai ʻo māʻolunga ʻi he toko 32 milioná, ʻo aʻu ai ki ha lēvolo māʻolunga ange ia ʻi he lolotonga ʻa e Fuʻu Tōlalo Fakaʻekonōmika ʻo e 1930 tupú.” ʻI Pōlani, naʻe fakahokohoko ai ʻe he ʻŌfisi Sitētisitika Tefitó ʻa e kau taʻemaʻungāue ʻe toko tolu miliona ʻi Tīsema 2003, ʻa ia “naʻe kau ki ai ʻa e peseti ʻe 18 ʻo e kau siviliane taʻu ngāue.” Naʻe pehē ʻe ha maʻuʻanga fakamatala ʻe taha ko e tuʻunga taʻemaʻungāue ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻAfilika ʻi ʻAfilika Tongá naʻe aʻu ia ki he peseti ʻe 47.8 ʻi he 2002!
Ko e taʻemaʻungāue fakafokifaá mo e fakatokosiʻi ngāue taʻeʻamanekiná ko ha fakamanamana moʻoni ia ki he tokolahi, ʻo kau ai ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová. Ko e “taimí mo e meʻa ʻoku hoko taʻeʻiloá” ʻoku hoko ia ki ha taha pē. (Koheleti 9:11, NW) ʻOku tau leaʻaki nai ʻa e ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-saame ko Tēvitá: “Kuo tubu o lahi ae gaahi mamahi o hoku loto.” (Sāme 25:17, PM) Te ke malava ke fekuki mo e ngaahi tuʻunga ʻikai lelei peheé? ʻE lava ke nau uesia ho tuʻunga lelei fakaeongó, fakalaumālié mo fakamatelié. Kapau ʻokú ke taʻemaʻungāue, ʻe lava ke ke fakaakeake ʻo foki ki ho tuʻunga ʻi muʻá?
Fekuki mo e Kulukia Fakaeongó
“Ko e mole ʻa e ngāué ʻokú ne fakamamahiʻi lahi ange ʻa e kakai tangatá,” koeʻuhi ʻoku vakai kia kinautolu ʻi he tuʻunga tukufakaholó ko e tokotaha tokonaki ʻo e maʻuʻanga moʻui ʻa e fāmilí, ko e fakamatala ia ʻa e toketā ki he ʻatamai ko Janusz Wietrzyński. Naʻá ne pehē ʻe lava ʻe he taʻemaʻungāué ʻo fakatupunga ha tangata ke “feliliuaki lahi fakaʻulia ʻa ʻene ngaahi ongó,” mei he ʻitá ki he ongoʻi ʻoku taʻealakalofi ʻa hono tuʻungá. Ko ha tangata kuo fakanofo mei he ngāué ʻe mole nai ʻa ʻene fakamahuʻingaʻi-kitá pea kamata ke ne “kē mo hono fāmilí.”
Ko Adam, ʻa ia ko ha tamai Kalisitiane ʻa e fānau ʻe toko ua, ʻokú ne fakamatala ki he anga ʻo ʻene ongoʻí ʻi he taimi ne mole ai ʻa ʻene ngāué: “Naʻá ku hoko ʻo hohaʻa ngofua; naʻe fakaʻitaʻi au ʻe he meʻa kotoa pē. Naʻa mo e taimi poʻulí ko ʻeku ngaahi misí naʻe fekauʻaki kotoa pē ia mo e ngāué mo e founga ke tokonaki ai ki heʻeku fānaú mo hoku uaifí, ʻa ia naʻe toe fakanofo taʻeʻamanekina mo ia mei he ngāué.” ʻI he taimi naʻe mole ai meia Ryszard mo Mariola, ʻa ia ko ha ongo meʻa mali ʻoku ʻi ai ʻena kiʻi leka, ʻa ʻena maʻuʻanga paʻanga hū maí, naʻe ʻi ai ʻena nō lahi ʻi he pangikeé ne teʻeki ai ke totongi. ʻOku fakamatala ʻa e uaifí: “Naʻá ku hohaʻa hokohoko, ʻoku tala mai ʻe hoku konisēnisí naʻe hala ʻa hono maʻu ʻa e nō ko iá. Naʻá ku hanganaki fakakaukau ko e foʻui kotoa ia ʻoʻoku.” ʻI he fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga peheé, ʻoku lavangofua nai ai ke tau ongoʻi ʻita, loto-moʻua, pe loto-kona, pea ʻe lava ke lōmekina kitautolu ʻe heʻetau ngaahi ongó. ʻE lava fēfē leva ke tau puleʻi ʻa e ngaahi ongoʻi taʻepau ʻe ʻasi hake nai ʻia kitautolú?
ʻOku ʻomai ʻe he Tohi Tapú ʻa e faleʻi ola lelei ki he founga ke tauhi maʻu ai ha fakakaukau paú. “Neongo pe ko e ha ʻa e meʻa, ʻoua te mou lotomoʻua ai,” ko e naʻinaʻi ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá, “ka ʻi he meʻa kotoa pe tuku ke ha ki he ʻOtua hoʻomou ngaahi kole, ʻi he lotu mo e hufia, pea fai mo e fakafetaʻi. Pea ko e nonga ʻa e ʻOtua, ʻa ia ʻoku mamaʻo ʻi he tatae ʻa e ʻatamai kotoa pe, te ne maluʻi homou loto mo hoʻomou ngaahi fakakaukau ʻia Kalaisi Sisu.” (Filipai 4:6, 7) Ko e fakaofiofi kia Sihova ʻi he lotú te ne ʻomai kia kitautolu ʻa e “nonga ʻa e ʻOtua,” ko e tuʻunga fiemālie ʻa e ʻatamaí makatuʻunga ʻi heʻetau tui kiate iá. Ko e uaifi ʻo Adam ko Irena, ʻokú ne pehē: “ʻI heʻema ngaahi lotú, naʻá ma talanoa ai kia Sihova fekauʻaki mo homa tuʻungá mo e founga te ma toe fakafaingofuaʻi lahi ange ai ʻema moʻuí. Ko hoku husepānití, ʻa ia ʻokú ne faʻa hehema vave ke loto-moʻuá, naʻe kamata ke ne ongoʻi ʻe ʻi ai ha fakaleleiʻanga.”
Kapau ʻokú ke fehangahangai mo e mole taʻeʻamanekina ʻa hoʻo ngāué, ʻokú ke maʻu ʻa e faingamālie ke ngāueʻaki ʻa e naʻinaʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi heʻene Malanga ʻi he Moʻungá: “ʻOua naʻa mou lotomoʻua koeʻuhi ko hoʻomou moʻui, ha meʻa te mou kai pe ha meʻa te mou inu; ʻumaʻā homou sino, ki ha meʻa te mou ʻai ki ai. . . . Ka mou kumi muʻa ki hono puleʻanga, mo e maʻoniʻoni aʻana, pea ʻe ʻatu mo ia foki ʻa e ngāhi meʻa ko ia kotoa.” (Mātiu 6:25, 33) Ko Ryszard mo Mariola naʻá na ngāueʻaki ʻa e akonakí ni ʻi he fekuki mo ʻena ngaahi ongoʻí. “Naʻe fakafiemālieʻi maʻu pē au ʻe hoku husepānití pea fakamamafaʻi mai ko Sihová ʻe ʻikai te ne liʻaki kimaua,” ko e manatu ia ʻa Mariola. ʻOku tānaki mai ʻe hono husepānití: “Fakafou he lotu kīkīvoi fakatahá, kuó ma ʻunuʻunu ofi ange ai ki he ʻOtuá pea ʻiate kimaua, pea kuo ʻomai ʻe he meʻa ko iá ʻa e fiemālie naʻe fiemaʻú.”
Ko e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá te ne toe tokoniʻi kitautolu ke lavameʻa. Ko e mapuleʻi-kitá, ʻa ia ʻe lava ke fakatupu ʻia kitautolu ʻe he laumālié, ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu mo ʻetau ngaahi ongoʻí ke tau nonga. (Kaletia 5:22, 23) ʻE ʻikai nai ke faingofua ia, ka ʻe malava he naʻe talaʻofa ʻa Sīsū ʻo pehē “huanoa ʻa e Tamai ʻi he langi ʻene foaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoni kiate kinautolu ʻoku kole kiate ia.”—Luke 11:13; 1 Sione 5:14, 15.
ʻOua ʻe Tukunoaʻi Hoʻo Ngaahi Fiemaʻu Fakalaumālié
Ko e fakanofo taʻeʻamanekina mei ha ngāué te ne ʻuluaki fakalotosiʻi nai ai naʻa mo e Kalisitiane ʻoku ʻi ha tuʻunga mātuʻaki mafamafatatau, ka ʻoku totonu ke ʻoua te tau tukunoaʻi ʻetau ngaahi fiemaʻu fakalaumālié. Ko e fakatātaá, ko e taʻu 40 ko Mōsesé, ʻa ia naʻe liliu ʻene moʻuí fakakātoa ʻi he taimi naʻe mole ai ʻa hono tuʻunga ʻi he kakai māʻolungá pea pau ai ke ne hoko ko ha tauhi-sipí, ko ha ngāue ʻa ia naʻe fakaliliʻa ai ʻa e kau ʻIsipité. (Senesi 46:34) Naʻe pau ke feʻunuʻaki ʻa Mōsese ki hono ngaahi tuʻunga foʻoú. ʻI he taʻu ʻe 40 hono hokó, naʻá ne fakaʻatā ai ʻa Sihova ke ne oʻi mo teuʻi ia ki he ngaahi ngāue foʻou naʻe tuʻu mei muʻá. (Ekisoto 2:11-22; Ngāue 7:29, 30; Hepelu 11:24-26) Neongo ʻa e fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá, naʻe tokangataha ʻa Mōsese ki he meʻa fakalaumālié, ʻo ne loto-lelei ke tali ʻa hono akoʻi ia ʻe Sihová. ʻOfa ke ʻoua ʻaupito naʻa tau fakaʻatā ʻa e ngaahi tuʻunga ʻikai leleí ke ne kāsia ʻetau ngaahi meʻa fakalaumālié!
Neongo ʻe lava ke hoko ʻo fakamafasia ʻa e mole fakafokifā ʻa ha ngāue, ko ha taimi lelei ia ke fakaivimālohiʻi ai ʻa ʻetau fāʻūtaha mo Sihova ko e ʻOtuá pea mo hono kakaí. Ko Adam, naʻe lave ki ai ki muʻá, naʻá ne ongoʻi pehē. ʻOkú ne pehē: “ʻI he taimi naʻe fakatou mole ai ʻeku ngāué mo e ngāue ʻa hoku uaifí, ko e fakakaukau ke mamaʻo mei he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané pe fakasiʻisiʻi ʻema kau ki he ngāue fakaʻevangelioó naʻe ʻikai ʻaupito haʻu ia ki heʻema fakakaukaú. Ko e fakakaukau ko iá naʻá ne maluʻi kimaua mei he hoko ʻo hohaʻa tōtuʻa fekauʻaki mo e ʻapongipongí.” ʻOku ongoʻi ʻe Ryszard ʻa e meʻa meimei tatau: “Kapau naʻe ʻikai ʻa e ngaahi fakatahá mo e ngāue fakafaifekaú, naʻe ʻikai ʻaupito meimei lava ke ma lavameʻa; naʻe mei keina pau kimaua ʻe he loto-hohaʻá. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki fakalaumālie mo e niʻihi kehé ʻoku fakalotofiefia, he ʻoku fakahanga ai ʻema tokangá ki heʻenau ngaahi fiemaʻú ʻo ʻikai ki haʻamauá.”—Filipai 2:4.
ʻIo, ʻi he ʻikai hohaʻa fekauʻaki mo e ngāué, feinga ke ngāueʻaki ʻa e taimi lahi ange ki he ngaahi ngāue fakalaumālié, nōfoʻi ʻi he ako fakafoʻituituí, kau ʻi he ngaahi ngāue fakaefakatahaʻangá, pe fakalahi ʻa hoʻo ngāue fakafaifekaú. ʻI he ʻikai moʻui ʻi ha moʻui ʻa ha tokotaha taʻemaʻungāué, te ke maʻu ʻa e “ngaahi meʻa lahi ke fai ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí”—ʻa ia te ne ʻomai ʻa e fiefia fakatouʻosi kiate koe pea ki ha faʻahinga tāutaha loto-moʻoni pē ʻoku nau tali ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻa ia ʻokú ke malangaʻí.—1 Kolinito 15:58, NW.
Tokonaki Fakamatelie Maʻa Ho Fāmilí
Kae kehe, ko e meʻakai fakalaumālié ʻe ʻikai te ne fakafonu ha kete ʻoku ʻalefa. ʻOku totonu ke tau manatuʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ení: “Ka ʻo ka ai ha taha ʻoku ʻikai tokanga ki hono kainga, kaeʻumaʻā hono famili, ʻoku ne fakaʻikaiʻi ʻene lotu, ʻio, ʻoku ne koviange ʻi ha hiteni.” (1 Timote 5:8) “Neongo ko e fanga tokoua ʻi he fakatahaʻangá ʻoku nau vave ke fai ha tali ki heʻetau ngaahi fiemaʻu fakaesinó,” ko e fakahaaʻi ia ʻe Adam, “ʻi he hoko ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau maʻu ha fatongia ke ngāue ki hono kumi ha ngāué.” ʻE lava ke tau fakafalala ki he tokoni ʻa Sihová pea mo e tokoni ko ia ʻa hono kakaí, ka ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ke ngalo ʻoku fiemaʻu ke tau tamuʻomuʻa ʻi he kumi ki ha ngāué.
Ko e hā ʻa e tamuʻomuʻa ko iá? “ʻOua ʻe tatali kūnima ki he ʻOtuá ke ne fai mai ha meʻa, ʻo ʻamanaki ki ha mana,” ko e fakamatala ia ʻa Adam. “ʻI hoʻo kumi ngāué, ʻoua ʻe toumoua ke fakahaaʻi ko e taha koe ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻOku faʻa fakamahuʻingaʻi ia ʻe he kau pule ngāué.” ʻOku ʻomai ʻe Ryszard ʻa e faleʻi ko ení: “ʻEke ki ha taha pē ʻokú ke ʻiloʻi fekauʻaki mo e ngaahi faingamālie fakangāué, hanganaki vakaiʻi ʻa e kautaha ngāué, lau ʻa e ngaahi tuʻuakí, hangē ko ení: ‘Fiemaʻu, ko ha fefine ke ne tokangaʻi ha tokotaha faingataʻaʻia fakaesino’; pe, ‘Ngāue fakataimi: Toli sitolōpeli.’ Hanganaki kumi! ʻOua ʻe hoko ʻo fuʻu filifili, neongo kapau kuo pau ke ke fai ha ngāue māʻulalo pe ko ha meʻa ʻoku ʻikai te ne fakahoko hoʻo ngaahi taumuʻá.”
ʻIo, ‘ko Sihova [ho] tokoní.’ ʻE ʻikai te ne ‘mahuʻi meiate koe, kaeʻumaʻā haʻane momoʻi liʻaki koe.’ (Hepelu 13:5, 6) ʻOku ʻikai fiemaʻu ke ke loto-moʻua tōtuʻa. Naʻe tohi ʻe he tokotaha-tohi-saame ko Tēvitá: “Tekaki kia Sihova ho ʻalunga; ʻio falala ki ai, pea te ne fai ʻe ia.” (Sāme 37:5) ‘Ko e tekaki hotau ʻalungá kia Sihová’ ʻoku ʻuhingá ke tau falala kiate ia pea fai ʻa e ngaahi meʻá ʻi heʻene foungá, naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai nai ke hā lelei ai kia kitautolu ʻa e ngaahi tuʻungá.
Naʻe lava ʻo maʻu ʻa e moʻui ʻa Adam mo Irena ʻi heʻena fufulu matapā sioʻata mo fakamaʻa sitepu pea fakapotopoto ʻi heʻena fai ʻa e ngaahi fakataú. Naʻá na toe ʻaʻahi maʻu pē ki he kautaha ngāué. “Naʻe haʻu maʻu pē ʻa e tokoní ʻi he taimi pē naʻá ma fiemaʻu ai iá,” ko e fakamatala ia ʻa Irena. ʻOku tānaki mai ʻe hono husepānití: “Kuo fakahaaʻi ʻe he taimí ko e ngaahi meʻa naʻá ma ʻohake ʻi heʻema ngaahi lotú naʻe ʻikai ʻaupito fehoanaki ia mo e finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻe akoʻi ʻe he meʻá ni kimaua ke falala ki hono potó pea ʻoua ʻe ngāue pē ʻo fakatatau ki heʻema mahinó. ʻOku lelei ange ke tatali fiemālie ki he fakaleleiʻanga ʻe tokonaki mai ʻe he ʻOtuá.”—Semisi 1:4.
Naʻe maʻu ʻe Ryszard mo Mariola ʻa e ngaahi ngāue taʻeʻamanekina ka ʻi he taimi tatau, naʻá na hoko ʻo kau ʻi he faifakamoʻoni ʻi he ngaahi feituʻu ʻa ia naʻe lahi ange ai ʻa e fiemaʻú. “Naʻá ma maʻu ʻa e ngaahi ngāue naʻe fiemaʻú ʻi he ngaahi taimi tonu naʻe ʻikai ke toe ai ha meʻa ke kaí,” ko e lau ia ʻa Ryszard. “Naʻá ma fakafisingaʻi ʻa e ngaahi ngāue totongi lelei ʻa ia te ne taʻofi ʻa homa ngaahi fatongia fakateokalatí. Naʻá ma saiʻia ke tatali kia Sihova.” ʻOkú na tui naʻe faʻufaʻu ʻe Sihova ʻa e ngaahi meʻá koeʻuhi ke na malava ai ʻo totongi ha ʻapātimeni mātuʻaki maʻamaʻa pea naʻe iku ai ʻo maʻu ʻe Ryszard ha ngāue.
Ko e mole ʻa ʻete maʻuʻanga moʻuí ʻe lava ke hoko ia ʻo fakamamahi ʻaupito, ka ko e hā ʻoku ʻikai ke vakai ai ki ai ko ha faingamālie ke ke sio tonu ai ʻe ʻikai ʻaupito liʻaki koe ʻe Sihová? ʻOku tokangaʻi koe ʻe Sihova. (1 Pita 5:6, 7) Kuó ne talaʻofa fakafou he palōfita ko ʻAiseá: “ʻOua ʻe kilokilo holo, he ko ho ʻOtua au: te u poupou koe ʻe au; ʻio, te u tokoni kiate koe.” (Aisea 41:10) ʻOua ʻaupito ʻe fakaʻatā ha meʻa ʻoku hoko taʻeʻamanekina, ʻo kau ai ʻa e mole ʻa e ngāué, ke ne fakavaivaiʻi koe. Fai ʻa e meʻa kotoa te ke malavá, pea tuku leva ʻa e toengá ki he toʻukupu ʻo Sihová. Tatali kia Sihova, “fakalongope.” (Tangilaulau 3:26) Te ke maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki fakakoloa.—Selemaia 17:7.
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Ngāueʻaki ʻa e taimí ki he ngaahi ngāue fakalaumālié
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
Ako ke fakapotopoto, pea ʻoua ʻe hoko ʻo fuʻu filifili ʻi hoʻo kumi ki ha ngāué