Vahe 4
Ko e Hā ke Fakaʻapaʻapaʻi Ai ʻa e Mafaí?
“Fakaʻapaʻapa ki he tangata taki taha.”—1 PITA 2:17.
1, 2. (a) Ko e hā ʻa e fāinga ʻoku tau fehangahangai mo ia ʻi he fekauʻaki mo e mafaí? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi te tau lāulea ki aí?
KUÓ KE sio ʻi he anga ʻo e tali ʻa ha kiʻi tama ʻi he taimi ʻoku kole ange ai kiate ia ke ne fai ha meʻa ʻoku ʻikai moʻoni te ne fie fai? ʻOkú ke sio nai ki he hā lelei mai mei he fofonga ʻo e kiʻi tamasiʻi ko iá ʻa ʻene taʻelotó. ʻOkú ne fanongo ki he leʻo ʻo ʻene mātuʻá, pea ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku totonu ke ne fakaʻapaʻapa ki he mafai ʻo ʻene mātuʻá. Ka ʻi he tuʻunga ia ko ʻení, ʻoku ʻikai pē ke fie talangofua ia. ʻOku hā mei heʻene fāinga ko ʻení ha foʻi moʻoni ʻoku tau fehangahangai kotoa mo ia.
2 ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí. ʻOkú ke ʻiloʻi ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku faingataʻa ke fakaʻapaʻapa ki he faʻahinga ko ia ʻoku ʻi ai hanau mafai kiate koé? Kapau ʻoku pehē, ʻoku ʻikai ko koe pē ʻokú ke fāinga mo e meʻa ko iá. ʻOku tau moʻui ʻi ha taimi ʻoku hā ʻoku tōlalo ʻaupito ai ʻa e fakaʻapaʻapa ki he mafaí ʻi ha toe taimi ange. Kae kehe, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú ʻoku fiemaʻu ke tau fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau ʻi he ngaahi tuʻunga maʻu mafai kiate kitautolú. (Palovepi 24:21) Ko hono moʻoní, ko e fai peheé ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ia kapau ʻoku tau loto ke tau nofo maʻu ʻi he ʻofa ʻa e ʻOtuá. Ko ia ʻoku fakanatula pē ʻa e malanga hake ai ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe niʻihi. Ko e hā ʻoku mātuʻaki faingataʻa ai kiate kitautolu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí? Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻe Sihova ʻa e meʻá ni meiate kitautolú, pea ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tau talangofuá? Fakaʻosí, ʻi he ngaahi founga fē ʻe lava ke tau fakahāhā ai ʻa e fakaʻapaʻapa ki he mafaí?
ʻUHINGA KO HA POLE AI
3, 4. Naʻe anga-fēfē ʻa e kamata ʻa e angahalá mo e taʻehaohaoá, pea ko e hā ʻoku ʻai ai ʻe heʻetau natula angahalaʻiá ke hoko ko ha pole kiate kitautolu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí?
3 Tau lave nounou angé ki ha ongo ʻuhinga ʻe ua ʻoku malava ke hoko ai ko ha pole lahi kiate kitautolu ke fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he kau maʻu mafaí. ʻUluakí, ʻoku tau taʻehaohaoa; ko hono uá, ʻoku taʻehaohaoa mo e faʻahinga ʻoku ʻi ai honau mafai kiate kitautolú. Naʻe fuoloa pē ʻa e kamata ʻa e angahala mo e taʻehaohaoa fakaetangatá ia, mei he ngoue ko ʻĪtení ʻi he taimi naʻe angatuʻu ai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ki he mafai ʻo e ʻOtuá. Naʻe kamata ʻaki ai ʻa e angahalá ha angatuʻu. Talu mei ai mo ʻetau maʻu ʻa e hehema ʻoku fanauʻi pē mo kitautolu ke angatuʻu.—Senesi 2:15-17; 3:1-7; Sāme 51:5; Loma 5:12.
4 Koeʻuhi ko hotau natula angahalaʻiá, ʻoku faingofua ai ʻa e malanga hake ʻi he tokolahi taha ʻo kitautolú ʻa e loto-mahikihikí mo e ʻafungí, lolotonga ia ko e anga-fakatōkilaló ko ha ʻulungāanga hāhāmolofia ia ʻoku fiemaʻu ke tau ngāue mālohi ke fakatupulekina mo tauhi maʻu. Naʻa mo e hili atu ʻo ha ngaahi taʻu lahi ʻo e ngāue faitōnunga ki he ʻOtuá, te tau tō nai ki he loto-fefeká mo e loto-mahikihikí. Ko e fakatātaá, fakakaukau atu kia Kola, ʻa ia naʻe nōfoʻi faitōnunga fakataha mo e kakai ʻa Sihová ʻi he ngaahi faingataʻa lahi. Ka, naʻá ne havala ki he mafai lahi ange pea mata-fefeka ʻo takimuʻa ʻi ha angatuʻu kia Mōsese, ʻa e tangata anga-vaivai taha naʻe moʻui ʻi he taimi ko iá. (Nomipa 12:3; 16:1-3) Toe fakakaukau atu kia Tuʻi ʻŪsaia, ʻa ē naʻe taki ia ʻe heʻene loto-mahikihikí ke ne hū ai ki he temipale ʻo Sihová ʻo fakahoko ha ngafa toputapu naʻe tuku taha pē ki he kau taulaʻeikí. (2 Kalonikali 26:16-21) Naʻe tauteaʻi lahi ʻa e ongo tangatá ni ʻi heʻena angatuʻú. Kae kehe, ʻoku hoko ʻena faʻifaʻitakiʻanga koví ko ha fakamanatu ʻaonga ia kiate kitautolu kotoa. ʻOku fiemaʻu ke tau tauʻi ʻa e loto-mahikihikí ʻa ē ʻokú ne ʻai ke faingataʻa ʻetau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí.
5. Kuo anga-fēfē hono ngāuehalaʻaki ʻe he faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá honau mafaí?
5 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e faʻahinga taʻehaohaoa ko ia ʻo e tangatá ʻoku nau ʻi he ngaahi tuʻunga mafaí kuo nau fai ʻa e meʻa lahi ke fakasiʻisiʻi ai ʻa e fakaʻapaʻapa ki he mafaí. Kuo hoko ʻa e tokolahi ʻo anga-fakamamahi, anga-kovi, pe pule kakaha. Ko hono moʻoní, ko e hisitōlia ʻo e tangatá ʻoku meimei ko ha lēkooti pē ʻo e ngāuekoviʻaki ʻo e mafaí. (Koheleti 8:9) Ko e fakatātaá, ko Saulá ko ha tangata lelei mo anga-fakatōkilalo ʻi he taimi naʻe fili ai ia ʻe Sihova ke tuʻí. Kae kehe, naʻá ne tō ki he loto-mahikihikí mo e meheká; naʻá ne fakatangaʻi ai ʻa e tangata faitōnunga ko Tēvitá. (1 Samiuela 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) Naʻe hoko ʻa Tēvita ki mui ko e taha ia ʻo e ngaahi tuʻi lelei taha ne faifai ange pea maʻu ʻe ʻIsilelí, ka naʻá ne ngāuehalaʻaki hono mafaí ʻi heʻene kaihaʻasi ʻa e uaifi ʻo ʻUlaia ko e Hetí pea ʻave ʻa e tangata tonuhia ko iá ʻo fakamuʻomuʻa ʻi he laine taú ke mate ai. (2 Samiuela 11:1-17) ʻIo, ʻoku ʻai ʻe he taʻehaohaoá ke faingataʻa ki he kakaí ke nau ngāuetotonuʻaki ʻa e mafaí. Pea ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke fakaʻapaʻapaʻi ai ʻe he kau maʻu mafaí ʻa Sihová, ʻoku nau toe kovi ange ai. ʻI he hili ʻa e fakamatala ki he founga naʻe fakalanga ai ʻe ha kau tuʻi tapu Katolika ha fuʻu fakatanga lahi, naʻe tohi ʻe ha taki fakapuleʻanga Pilitānia: “ʻOku hehema ʻa e mafaí ke fai ʻa e fakameleʻi, pea ʻoku mele fakaʻaufuli ʻa e mafai ʻoku tāfatahá.” ʻI he fakakaukau atu ki he fakamatala ko iá, tau lāulea angé ki he fehuʻi: Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí?
KO E HĀ KE FAKAʻAPAʻAPAʻI AI ʻA E MAFAÍ?
6, 7. (a) ʻOku ueʻi kitautolu ʻe heʻetau ʻofa kia Sihová ke tau fai ʻa e hā, pea ko e hā hono ʻuhingá? (e) Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻoku kau ki he moʻulaloá, pea ʻe anga-fēfē nai haʻatau fakahaaʻi ia?
6 Ko e ngaahi ʻuhinga lelei taha ke fakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e mafaí ʻoku tupu ia mei he ʻofá—ʻa ʻetau ʻofa kia Sihová, ki he niʻihi kehé pea pehē foki kiate kitautolu tonu. Koeʻuhi ʻoku tau ʻofa ʻia Sihova ʻo muʻomuʻa ia ʻi he meʻa kotoa pē, ʻoku tau fiemaʻu ke ʻai hono lotó ke fiefia. (Palovepi 27:11; Maake 12:29, 30) ʻOku tau ʻilo ko hono tuʻunga-haú, ʻa ʻene totonu ke pule ʻi he ʻunivēsí, kuo poleʻi ia ʻi he māmaní talu pē mei he angatuʻu ʻi ʻĪtení pea kuo hoko ai ʻa e tokolahi taha ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo kau mo Sētane ka nau siʻaki ʻa e pule ʻa Sihová. ʻOku tau fiefia ke tau tuʻu mei he tafaʻaki ʻe tahá. ʻI heʻetau lau ʻa e ngaahi lea fakangeingeia ʻo e Fakahā 4:11, ʻoku langaʻi ai ha ongoʻi māfana ʻi hotau lotó. He hā maeʻeeʻa mai ē kiate kitautolu ko Sihova ʻa e Pule totonu ʻo e ʻunivēsí! ʻOku tau pouaki ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová ʻo tali ʻene pulé ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó.
7 ʻOku ʻuhinga ʻa e fakaʻapaʻapa peheé ki he talangofua mo e toe meʻa lahi ange ai. ʻOku tau talangofua loto-vēkeveke kia Sihova koeʻuhi ʻoku tau ʻofa ʻiate ia. Kae kehe, ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻe faingataʻa ʻaupito ai kiate kitautolu ke tau talangofua. ʻI he ngaahi taimi peheé, hangē ko e kiʻi tamasiʻi naʻe fakamatala ki ai ʻi he kamatá, ʻe fiemaʻu ke tau ako ke moʻulaloa. ʻOku tau manatuʻi naʻe moʻulaloa ʻa Sīsū ki he finangalo ʻo ʻene Tamaí ʻo aʻu ki he taimi naʻe hā mātuʻaki faingataʻa ai ke fai peheé. Naʻá ne pehē ki heʻene Tamaí: “Ke ʻoua naʻa fai hoku loto ka ko hoʻou pē.”—Luke 22:42.
8. (a) Ko e hā ʻoku faʻa kau ki he moʻulaloa ki he mafai ʻo Sihová ʻi he ʻaho ní, pea ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa Sihová ʻi he meʻá ni? (e) Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau fanongo ki he faleʻí pea tali ʻa e akonakí? (Sio ki he puha ʻi he peesi 46-7.)
8 Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke folofola mai ʻa Sihova kiate kitautolu fakatāutaha he ʻahó ni; ʻokú ne ngāueʻaki ʻene Folofolá mo e kau fakafofonga fakaetangata ʻi he māmaní. Ko ia ai, ʻi he taimi lahi tahá, ʻoku tau fakahāhā ʻetau moʻulaloa ki he mafai ʻo Sihová ʻaki ʻetau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kau tangata kuó ne fokotuʻu, pe kuó ne fakaʻatā ke nau hokohoko atu ʻi he ngaahi tuʻunga mafai kiate kitautolú. Kapau te tau angatuʻu ki he kau tangata ko iá—ko e fakatātaá, ʻaki ʻa e fakafisi ke tali ʻenau akonaki mo e fakatonutonu Fakatohitapú—te tau fakalotomamahiʻi ai hotau ʻOtuá. ʻI he lāunga mo angatuʻu ʻa e kau ʻIsilelí kia Mōsesé, naʻe vakai ai ʻa Sihova ki heʻenau tōʻonga ko iá ko ʻenau fai fakahangatonu ange kiate ia.—Nomipa 14:26, 27.
9. Ko e hā ʻe ueʻi ai kitautolu ʻe heʻetau ʻofa ki he niʻihi kehé ke tau fakaʻapaʻapa ki he mafaí? Fakatātaaʻi.
9 ʻOku tau toe fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he mafaí koeʻuhi ko ʻetau ʻofa ki he niʻihi kehé. Anga-fēfē? Sai, sioloto atu ko ha sōtia koe ʻi ha kau tau. Ko e ikuna, naʻa mo e hao moʻui ʻa e kau taú, ʻoku ngalingali fakatuʻunga ia ʻi he fāitaha, talangofua mo e fakaʻapaʻapaʻi ʻe he sōtia taki taha ʻa e kau takí. Kapau te ke fakavaivaiʻi ʻa e fokotuʻutuʻu maau ko iá ʻaki haʻo angatuʻu, ʻe malava ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ʻa ho kaungā sōtiá kotoa. Ko hono moʻoní, ʻoku fakatupunga ʻe he kau tau fakaetangatá ʻa e maumau lahi ʻi he māmaní he ʻahó ni. Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e kau tau ʻa Sihova ia ʻoku nau fai pē ʻa e meʻa ʻoku leleí. ʻOku lauingeau ʻa e lave ʻa e Tohi Tapú ki he ʻOtuá ko “Jihova oe gaahi kau tau.” (1 Samiuela 1:3, PM) Ko e Pule ia ʻo ha fuʻu kau tau kāfakafa ʻo e ngaahi meʻamoʻui laumālie mālohi. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku fakatatau ai ʻe Sihova ʻa ʻene kau sevāniti ʻi he māmaní ki ha kau tau. (Sāme 68:11; Isikeli 37:1-10) Kapau te tau angatuʻu ki he kau tangata kuo ʻoange ki ai ʻe Sihova ʻa e mafai ki hono tokangaʻi kitautolú, ʻikai te tau fokotuʻu ai hotau kaungā sōtia fakalaumālié ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki? ʻI he angatuʻu ʻa ha Kalisitiane ki he kau mātuʻa kuo fakanofó, ʻe faingataʻaʻia nai ai mo e niʻihi kehe ʻi he fakatahaʻangá. (1 Kolinito 12:14, 25, 26) ʻI he angatuʻu ʻa ha kiʻi tama, ʻe faingataʻaʻia nai ai ʻa e fāmilí fakakātoa. Ko ia, ʻoku tau fakahāhā ʻetau ʻofa ki he niʻihi kehé ʻi hono fakatupulekina ha laumālie anga-fakaʻapaʻapa mo fāitaha.
10, 11. ʻOku anga-fēfē hono ueʻi kitautolu ʻe ha holi totonu ki ha lelei pē maʻatautolú ke tau talangofua ai ki he mafaí?
10 ʻOku tau toe fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí koeʻuhi ko ha lelei pē ia maʻatautolu. ʻI he kole mai ʻa Sihova ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí, ʻokú ne faʻa lave ai ki he ngaahi lelei te tau maʻu ʻi he fai peheé. Ko e fakatātaá, ʻokú ne tala ki he fānaú ke nau talangofua ki heʻenau ongo mātuʻá koeʻuhi ka nau moʻui fuoloa mo fiefia. (Teutalonome 5:16; Efeso 6:2, 3) ʻOkú ne tala mai kiate kitautolu ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá koeʻuhi ko hono taʻefai iá ʻe tupu ai ha maumau fakalaumālie. (Hepelu 13:7, 17) Pea ʻokú ne tala mai kiate kitautolu ke tau talangofua ki he kau maʻu mafai fakamāmaní he te tau malu ai.—Loma 13:3, 4.
11 ʻIkai te ke loto-tatau ko hono ʻiloʻi ko ia ʻa e ʻuhinga ʻoku fiemaʻu mai ai ʻe Sihova ke tau talangofuá ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e mafaí? Ko ia, tau lāulea angé ki he founga ʻe lava ke tau fakahāhā ai ʻa e fakaʻapaʻapa ki he mafaí ʻi he ngaahi tafaʻaki lalahi ʻe tolu ʻo e moʻuí.
FAKAʻAPAʻAPA ʻI HE FĀMILÍ
12. Ko e hā ʻa e ngafa ʻoku vaheʻi ʻe Sihova ki he husepāniti mo e tamai ʻi he fāmilí, pea ʻe anga-fēfē nai hono fakahoko ʻe ha tangata ʻa e ngafa ko iá?
12 Ko Sihova tonu naʻá ne faʻu ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e fāmilí. Koeʻuhi ko e ʻOtua ia ʻo e fokotuʻutuʻu maau, kuó ne fokotuʻutuʻu maau ʻa e fāmilí koeʻuhi ke lele lelei. (1 Kolinito 14:33) ʻOkú ne ʻoange ki he husepānití mo e tamaí ʻa e mafai ke ngāue ko e ʻulu ʻo e fāmilí. ʻOku fakahāhā ʻe he husepānití ʻa e fakaʻapaʻapa ki hono ʻUlú, ʻa Kalaisi Sīsū, ʻaki ʻene faʻifaʻitaki ki he founga ʻoku ngāueʻaki ai ʻe Sīsū hono tuʻunga-ʻulú ki he fakatahaʻangá. (Efeso 5:23) Ko ia ai, ʻoku ʻikai ke taʻefakahoko ʻe he husepānití hono fatongiá ka ʻokú ne fua loto-toʻa ia; pea ʻoku ʻikai te ne fakaaoao pe anga-kakaha, ka ʻokú ne ʻofa, fakaʻatuʻi mo anga-lelei. ʻOkú ne manatuʻi maʻu pē ko hono mafaí ʻoku fakangatangata—heʻikai ʻaupito ke māʻolunga ia ʻi he mafai ʻo Sihová.
13. ʻE anga-fēfē nai hano fakahoko ʻe ha uaifi mo faʻē ʻa hono ngafa ʻi he fāmilí ʻi ha founga ʻoku fakahōifua kia Sihova?
13 ʻOku ngāue ha uaifi mo faʻē ko ha tokoni pe fakakakato ki hono husepānití. ʻOku ʻoange foki mo e mafai kiate ia ʻi he fāmilí, he ʻoku lau ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e “fekau a hoo faʻe.” (Palovepi 1:8, PM) Ko hono moʻoní, ʻoku māʻulalo hifo hono mafaí ʻi he mafai ʻa hono husepānití. ʻOku fakahāhā ʻe ha uaifi Kalisitiane ʻa e fakaʻapaʻapa ki he mafai ʻa hono husepānití ʻaki ʻene tokoni kiate ia ki hono fakahoko hono ngafa ko e ʻulu ʻo e fāmilí. ʻOku ʻikai te ne tuku hifo hono husepānití, pe pulepuleʻi ia, pe faʻao hono tuʻungá. Ka, ʻokú ne poupou mo fāitaha mo ia. ʻI he ʻikai te ne loto-tatau mo e ngaahi fili ʻa hono husepānití, ʻokú ne fakahaaʻi anga-fakaʻapaʻapa nai ʻene ngaahi fakakaukaú, ka ʻokú ne kei anganofo pē. Kapau ʻoku ʻikai ko ha tokotaha tui ʻa hono husepānití, ʻokú ne fehangahangai nai mo ha ngaahi tuʻunga faingataʻa, ka ʻe ueʻi nai ʻe hono ʻulungāanga anganofó ʻa hono husepānití ke ne kumi kia Sihova.—1 Pita 3:1.
14. ʻE anga-fēfē nai hono fakafiefiaʻi ʻe he fānaú ʻa ʻenau ongo mātuʻá pea mo Sihova?
14 ʻOku fakafiefiaʻi ʻe he fānaú ʻa e loto ʻo Sihová ʻi heʻenau talangofua ki heʻenau tamaí mo ʻenau faʻeé. ʻOku nau toe ʻoatu ai ʻa e lāngilangi mo e fiefia ki heʻenau ongo mātuʻá. (Palovepi 10:1) ʻI he ngaahi fāmili ʻa ia ko e mātuʻa tauhi fānau pē ʻe tahá, ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he fānaú ʻa e tefitoʻi moʻoni tatau pē ʻo e talangofuá, ʻi he ʻilo ʻoku toe fiemaʻu lahi ange nai ʻe heʻenau mātuʻa ko iá ʻenau tokoní mo e fāitahá. ʻI he ngaahi fāmili ʻoku fakahoko ai ʻe he ngaahi mēmipá kotoa honau ngafa naʻe vaheʻi ange ʻe he ʻOtuá kiate kinautolú, ʻoku hoko ai ʻa e melino mo e fiefia lahi. ʻOku tapua lelei atu ai ʻa e Tupuʻanga ʻo e ngaahi fāmili kotoa pē, ʻa Sihova ko e ʻOtuá.—Efeso 3:14, 15.
FAKAʻAPAʻAPA ʻI HE FAKATAHAʻANGÁ
15. (a) ʻE anga-fēfē nai ʻetau fakahāhā ʻi he fakatahaʻangá ʻoku tau fakaʻapaʻapa ki he mafai ʻo Sihová? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tokoni nai kiate kitautolu ke tau talangofua ai ki he faʻahinga ʻoku takimuʻá? (Sio ki he puha ʻi he peesi 48-9.)
15 Kuo fakanofo ʻe Sihova hono ʻAló ko e Pule ia ki he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Kolose 1:13) Kuo vaheʻi leva ʻe Sīsū ki heʻene “tamaioeiki agatonu mo boto” ke ne tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní. (Mātiu 24:45-47, PM) ʻOku fakafofongaʻi ʻe he Kulupu Pule ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e kalasi tamaioʻeiki ko ʻení. Hangē ko ia naʻe ʻi he ngaahi fakatahaʻanga Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí, ʻoku maʻu ʻe he kau mātuʻa ʻi he ʻaho ní ʻa e ngaahi fakahinohino mo e akonaki mei he Kulupu Pulé, ʻo fakahangatonu pe fakafou mai ʻi hono kau fakafofonga, hangē ko e kau ʻovasia fefonongaʻakí. ʻI he taimi ʻoku tau fakaʻapaʻapa ai ʻi hotau tuʻunga fakatāutahá ki he mafai ʻo e kau mātuʻa Kalisitiané, ʻoku tau talangofua ai kia Sihova.—Hepelu 13:17.
16. ʻI he ʻuhinga fē ʻoku fakanofo ai ʻa e kau mātuʻá ʻe he laumālie māʻoniʻoní?
16 ʻOku ʻikai ke haohaoa ʻa e kau mātuʻá mo e kau sevāniti fakafaifekaú. ʻOku ʻi ai ʻenau ngaahi fehālaaki, ʻo hangē pē ko kitautolú. Ka neongo ia, ko e kau mātuʻá ko e “ngaahi meʻaʻofa ʻi he kau tangata,” ʻoku ʻomai ke tokoni ki he fakatahaʻangá ke mālohi fakalaumālie ai pē. (Efeso 4:8, NW) ʻOku fakanofo ʻa e kau mātuʻá ʻe he laumālie māʻoniʻoní. (Ngāue 20:28) Anga-fēfē? ʻI he ʻuhinga ko e kau tangata ko iá kuo pau ke nau ʻuluaki aʻusia ʻa e ngaahi tuʻunga taau ʻoku lēkooti ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ne fakamānavaʻi ʻe he laumālié. (1 Timote 3:1-7, 12; Taitusi 1:5-9) ʻIkai ngata aí, ko e kau mātuʻa ko ia ʻoku nau vakaiʻi ʻa e ngaahi tuʻunga taau ʻo ha tokoua ʻoku nau lotu tōtōivi ki he tataki ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo Sihová.
17. Ko e hā ʻoku pūlou ai he taimi ʻe niʻihi ʻa e kau fefine Kalisitiané ʻi ha fakahoko fatongia ʻi heʻenau fakatahaʻangá?
17 ʻI he fakatahaʻangá, ʻoku ʻi ai nai ʻa e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha kau mātuʻa ia mo ha kau sevāniti fakafaifekau ʻe ʻatā ke nau fakahoko ha ngafa ʻa ē ʻoku vaheʻi anga-maheni kiate kinautolú, hangē ko hono fai ʻo ha fakataha ki he ngāue fakamalangá. ʻI he ngaahi tuʻunga peheé, ʻe lava ke fai ia ʻe ha tokoua kehe kuo ʻosi papitaiso. Kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha tokoua ʻe ʻatā, ʻe fai nai ia ʻe ha tuofefine Kalisitiane taau. Kae kehe, ʻi hono fakahoko ʻe ha fefine ha ngafa ʻa ia ʻoku vaheʻi anga-maheni ki ha tangata ʻosi papitaiso, ʻokú ne ʻai leva ha pūlou.a (1 Kolinito 11:3-10) ʻOku ʻikai ke fakamāʻulaloʻi ʻe he fiemaʻu ia ko ʻení ʻa e kakai fefiné. Ka ʻokú ne ʻoange ai kiate kinautolu ha faingamālie ke nau fakahāhā ʻenau fakaʻapaʻapa ki he fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki he tuʻunga-ʻulú, fakatouʻosi ʻi he fāmilí mo e fakatahaʻangá.
FAKAʻAPAʻAPA KI HE MAFAI FAKAMĀMANÍ
18, 19. (a) ʻE anga-fēfē nai haʻo fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku hiki ʻi he Loma 13:1-7? (e) ʻOku anga-fēfē ʻetau fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he kau maʻu mafai fakamāmaní?
18 ʻOku pīkitai loto-tōnunga ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakahaaʻi mai ʻi he Loma 13:1-7. ʻI hoʻo lau ʻa e fakamatala ko iá, ʻe lava ke ke ʻilo ai ko e “ngaahi pule ʻoku maʻolunga” ʻa ē ʻoku lave ki aí ko e ngaahi puleʻanga fakamāmaní ia. ʻI hono kei fakaʻatā ʻe Sihova ʻa e ngaahi mafai fakaetangata ko ʻení ke nau kei ʻi aí, ʻoku nau fakahoko ha ngaahi ngafa mahuʻinga, ko hono tauhi maʻu ha tuʻunga ʻo e māú mo tokonaki mai ʻa e ngaahi ngāue ʻoku fiemaʻú. ʻOku tau fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he ngaahi mafaí ni ʻi heʻetau talangofua ki he ngaahi laó. ʻOku tau tokanga ke totongi ha ngaahi tukuhau pē ʻoku tau moʻuaʻaki, ke fakafonu totonu ha faʻahinga foomu pe ngaahi fakamatala ʻoku fiemaʻu mai nai ʻe he puleʻangá, pea fai ki ha ngaahi lao pē ʻoku kaunga kiate kitautolu, ki hotau fāmilí, pisinisí, pe ngaahi koloá. Kae kehe, ʻoku ʻikai ke tau anganofo ki he kau maʻu mafai fakamāmaní kapau ʻoku nau kole mai ke tau talangataʻa ki he ʻOtuá. ʻI hono kehé, ʻoku tau fai ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe he kau ʻapositolo ʻo e kuonga muʻá: “ʻOku totonu pe ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata.”—Ngāue 5:28, 29; sio ki he puha “Ko e Mafai ʻo Hai ʻOku Totonu Ke U Talangofua ki Aí?” ʻi he peesi 42.
19 ʻOku tau toe fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he kau maʻu mafai fakamāmaní ʻi he anga ʻo ʻetau fakafeangaí. ʻI he taimi ʻe niʻihi, te tau feangai fakahangatonu nai mo ha kau ʻōfisa fakapuleʻanga. Naʻe feangai ʻa e ʻapositolo ko Paulá mo e kau pule hangē ko Tuʻi Hēlota ʻAkilipa mo Kōvana Fesito. Ko e ongo tangatá ni naʻá na faihala mamafa, ka naʻe lea ʻa Paula kiate kinaua ʻi he anga-fakaʻapaʻapa. (Ngāue 26:2, 25) ʻOku tau faʻifaʻitaki ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Paulá, tatau ai pē pe ko e ʻōfisa ʻoku tau lea ki aí ko ha pule māʻolunga pe ko ha polisi fakalotofonua. ʻI he ʻapiakó, ʻoku feinga ai ʻa e fānau Kalisitiané ke fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa tatau ki heʻenau kau faiakó pea ki he kau ʻōfisa akó mo e kau ngāué. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke fakangatangata ʻa ʻetau fakaʻapaʻapa peheé ki he faʻahinga pē ʻoku nau tali ʻetau ngaahi tuí; ʻoku tau toe anga-fakaʻapaʻapa ʻi heʻetau fakafeangai ki he faʻahinga ʻoku nau fakafili ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko hono moʻoní, ʻi he tuʻunga fakalūkufuá ʻoku totonu ke malava ʻe he faʻahinga ʻoku ʻikai tuí ʻo fakatokangaʻi ʻetau fakaʻapaʻapá.—Loma 12:17, 18; 1 Pita 3:15.
20, 21. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻoku tupu mei hono fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa totonu ki he mafaí?
20 ʻAi ke ʻoua te tau fakapāpākū ʻi hono fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapá. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Mou fakaʻapaʻapa ki he tangata taki taha.” (1 Pita 2:17) ʻI he ongoʻi ʻe he kakaí ʻoku tau vakai ange kiate kinautolu mo e fakaʻapaʻapa moʻoní, ʻe maongo loloto nai ia kiate kinautolu. Manatuʻi, ko e ʻulungāangá ni ʻoku fakaʻaʻau ke toe hāhāmolofia ʻaupito. Ko ia, ko hono fakahāhā iá ko e founga ia ʻe taha ʻoku tau talangofua ai ki he fekau ʻa Sīsū: “Ke ulo atu hoʻomou māma ke hā ki he kakai, ke nau mamata ki hoʻomou ngāhi ngaue lelei, pea fakamāloʻia ʻa hoʻomou Tamai ʻoku ʻi Hevani.”—Mātiu 5:16.
21 ʻI he māmani fakapoʻulituʻu ko ʻení, ʻoku tohoaki ai ʻa e kakai loto leleí ki he maama fakalaumālié. Ko ia ko ʻetau fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapá ʻi he fāmilí, ʻi he fakatahaʻangá pea ʻi he ngaahi tuʻunga fakamāmaní ʻe tohoaki mai nai ai ʻa e niʻihi pea ueʻi ai kinautolu ke nau ʻaʻeva ʻi he māmá fakataha mo kitautolu. Ko ha ʻamanaki lāngilangiʻia ē! Neongo ka ʻikai hoko ʻa e meʻa ia ko iá, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ia ʻe taha ʻoku pau. Ko ʻetau fakaʻapaʻapa ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku fakahōifua ia kia Sihova ko e ʻOtuá pea ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau nofo maʻu ʻi heʻene ʻofá. Ko e hā ha pale ʻe toe mahulu hake ai?
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he peesi 209-12, ʻoku vakaiʻi ai ʻe he ʻApenitikí ha ngaahi founga ʻaonga ʻe niʻihi ke ngāueʻaki ai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.
[Puha ʻi he peesi 42]
KO E MAFAI ʻO HAI ʻOKU TOTONU KE U TALANGOFUA KI AÍ?
Tefitoʻi moʻoni: “Ko Sihova ko hotau fakamaau, ko Sihova ko [hotau] fai-fono, ko Sihova ko hotau tuʻi.”—Aisea 33:22.
Ngaahi fehuʻi ke ʻeke hifo kiate koe
▪ Ko e hā te u faí kapau ʻe tala mai ke u maumauʻi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa Sihová?—Mātiu 22:37-39; 26:52; Sione 18:36.
▪ Ko e hā te u faí kapau ʻe tuʻutuʻuni mai ke ʻoua te u fakahoko ʻa e ngaahi fekau ʻa Sihová?—Ngāue 5:27-29; Hepelu 10:24, 25.
▪ Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi au ke u loto ai ke talangofua ki he faʻahinga ʻoku nau ʻi he tuʻunga maʻu mafaí?—Loma 13:1-4; 1 Kolinito 11:3; Efeso 6:1-3.
[Puha ʻi he peesi 46, 47]
“FANONGO KI HE FALEʻÍ PEA TALI ʻA E AKONAKÍ”
Ko e laumālie ʻo Sētané—ʻa ʻene fakakaukau angatuʻu mo fakafepakí—ʻokú ne kāpui ʻa e māmani ʻo e ʻaho ní. ʻOku lave ai ʻa e Tohi Tapú kia Sētane ko e “ʻeiki ʻo e puleʻanga ʻo e ʻatā” pea lave ai ko hono olá ko e “faʻahinga laumalie ʻoku lolotonga ngaue ni ʻi he hako ʻo talangataʻa.” (Efeso 2:2) ʻOku fiemaʻu ʻe he tokolahi ʻi he ʻahó ni ke nau tauʻatāina fakaʻaufuli mei he mafai ʻo e niʻihi kehé. Ko e meʻa fakamamahí, ko e laumālie faʻifaʻiteliha ko iá kuo aʻu ʻo ne uesia ʻa e niʻihi ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. Ko e fakatātaá, ʻoku fai nai ʻe ha tokotaha mātuʻa ha faleʻi anga-ʻofa fekauʻaki mo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e fakafiefia taʻetāú pe fakamālohí, ka ʻoku talitekeʻi nai ia ʻe he niʻihi pe aʻu ʻo loto-mamahi ʻi he faleʻi ko iá. Ko kitautolu taki taha ʻoku fiemaʻu ke tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea ʻo e Palovepi 19:20 (NW): “Fanongo ki he faleʻí pea tali ʻa e akonakí, ka ke hoko ai ʻo poto ʻi ho kahaʻú.”
Ko e hā ʻe lava ke tokoni kiate kitautolu ʻi he meʻá ni? Fakakaukau angé ki he ʻuhinga anga-maheni ʻe tolu ʻoku talitekeʻi ai ʻe he kakaí ʻa e faleʻí pe akonakí, pea fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo e vakai ʻa e Tohi Tapú.
▪ “ʻOku ʻikai te u tui naʻe totonu ʻa e akonakí.” ʻOku tau ongoʻi nai ʻoku ʻikai ke feʻunga moʻoni ʻa e akonakí ia mo hotau ngaahi tuʻungá pe ko e tokotaha ʻokú ne fai ʻa e akonakí naʻe ʻikai te ne mahinoʻi ʻe ia ʻa e tuʻungá fakalūkufua. Ko ʻetau ʻuluaki tali pē ki aí ko hono fakasītuʻaʻi ʻa e akonakí. (Hepelu 12:5) Koeʻuhi ʻoku tau taʻehaohaoa kotoa, ʻikai ʻoku malava ke pehē ko e meʻa ʻoku fiemaʻu ke fakatonutonú ko ʻetau vakai ʻatautolu tonu ki he meʻa ko iá? (Palovepi 19:3) ʻIkai nai naʻe ʻi ai ha ʻuhinga totonu ki he akonaki naʻe ʻomaí? Tā ko e meʻa ia ʻoku fiemaʻu ke tau tokangataha ki aí. ʻOku enginaki mai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá: “Pukenima ʻa e akonaki; ʻoua ʻe tukuange: Tauhi ke maʻu; he ko hoʻo moʻui ia.”—Palovepi 4:13.
▪ “ʻOku ʻikai te u saiʻia ʻi he founga naʻe fai mai ai ʻa e akonakí.” Ko e moʻoni, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ha tuʻunga māʻolunga ki he founga ʻoku totonu ke fai ai ʻa e akonakí. (Kaletia 6:1) Kae kehe, ʻoku toe pehē ʻe he Tohi Tapú: “Kuo fai angahala kotoa pe, pea ʻoku ʻikai te nau aʻusia ʻa e hōifua ʻa e ʻOtua.” (Loma 3:23) Ko e founga pē ʻe taha ʻe faifai ange pea malava ke tau maʻu ai ha akonaki haohaoa ʻoku ʻomai ʻi he founga ʻoku tonu tahá ko hono maʻu ia mei ha tokotaha haohaoa. (Semisi 3:2) ʻOku ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e kau tangata taʻehaohaoa ke nau akonakiʻi kitautolu, ko ia ʻoku fakapotopoto ke fakaʻehiʻehi mei he tokangataha ki he founga ʻoku fai mai ai ʻa e akonakí. ʻI hono kehé, sio ki he akonaki ʻoku fai maí, pea fakakaukau mo lotu ki he founga ke ngāueʻaki ai iá.
▪ “ʻOku ʻikai taau ia ke ne akonakiʻi au!” Kapau ʻoku tau fakakaukau ʻoku hanga ʻe heʻene ngaahi fehālaaki fakafoʻituituí ʻo fakataʻeʻaongaʻi ʻa ʻene akonakí, ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi ʻa e ngaahi poini ʻoku hā ʻi ʻolungá. Pehē foki, kapau ʻoku tau fakakaukau ki hotau taʻumotuʻá, taukeí, pe ngaahi fatongia ʻi he fakatahaʻangá ʻoku ʻikai fiemaʻu ai kiate kitautolu ia ʻa e akonakí, ʻoku fiemaʻu ke fakatonutonu ʻetau fakakaukaú. ʻI ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe maʻu ʻe he tuʻí ha ngaahi fatongia lalahi, ka naʻe pau ke ne tali ʻa e akonaki mei he kau palōfitá, kau taulaʻeikí mo e faʻahinga kehe mei he lotolotonga ʻo e kakai naʻá ne puleʻí. (2 Samiuela 12:1-13; 2 Kalonikali 26:16-20) ʻI he ʻahó ni, ʻoku fakanofo ai ʻe he kautaha ʻa Sihová ʻa e kau tangata taʻehaohaoa ke nau fai ʻa e akonakí, pea ʻoku tali fiefia ia ʻe he kau Kalisitiane matuʻotuʻá mo nau ngāue ki ai. Kapau ʻoku tau maʻu ha ngaahi fatongia pe taukei lahi ange ia ʻi he niʻihi kehé, ʻoku totonu ke tau toe tokanga lahi ange ki he fiemaʻu ko ia ke fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga ʻi he fakaʻatuʻí mo e anga-fakatōkilaló ʻaki hono tali ʻa e akonakí pea ngāue ki ai.—1 Timote 3:2, 3; Taitusi 3:2.
ʻOku hā mahino, ʻoku fiemaʻu kia kitautolu ʻa e akonakí. Ko ia tau fakapapauʻi ke tali lelei ʻa e akonakí, talangofua ʻo ngāue ki ai, pea fakamālō loto-ʻaufuatō kia Sihova ki he meʻaʻofa fakahaofi moʻui ko ʻení. Ko hono moʻoní ko e akonakí ko ha fakahāhā ia ʻo e ʻofa ʻa Sihova ʻiate kitautolú, pea ʻoku tau loto ke nofo maʻu ʻi he ʻofa ʻa e ʻOtuá.—Hepelu 12:6-11.
[Puha ʻi he peesi 48, 49]
“TALANGOFUA KI HE FAʻAHINGA ʻOKU NAU TAKIMUʻÁ”
ʻI ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe ʻi ai ha fiemaʻu fakavavevave ki ha fokotuʻutuʻu maau. Naʻe ʻikai malava ʻe Mōsese toko taha pē ke ne tokangaʻi ʻa e kakai ʻe laui miliona naʻa nau fononga fakataha ʻi ha toafa fakatuʻutāmaki. Ko e hā naʻá ne faí? “Naʻe fili ʻe Mosese ha kakai fita mei Isileli katoa, ʻo ne fakanofo kinautolu ko e ngaahi ʻulu ki he kakai, ko e kau pule ʻo e ngaahi afe, ko e kau pule ʻo e ngaahi teau, ko e kau pule ʻo e ngaahi nimangofulu, ko e kau pule ʻo e ngaahi hongofulu.”—Ekisoto 18:25.
ʻI he fakatahaʻanga Kalisitiané he ʻahó ni, ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu meimei tatau ki ha fokotuʻutuʻu maau. Ko e ʻuhinga ia ʻoku maʻu ai ʻe ha kulupu ako tohi ha ʻovasia, ko ha fakatahaʻanga ha kau mātuʻa, ko ha kulupu ʻo ha ngaahi fakatahaʻanga ha ʻovasia sēketi, pea mo ha Kōmiti Fakafonua pe ko ha Kōmiti Vaʻa ki ha fonua. Koeʻuhi ko e fokotuʻutuʻu maau ko ʻení, ko e tangata taki taha ʻoku ngāue ko ha tauhi-sipí ʻoku malava ke ne tokanga lelei ʻaupito ki he fanga sipi ʻa Sihova ʻoku vaheʻi ange ke ne tokangaʻí. Kuo pau ke fai ʻe he kau tauhi-sipi ko iá ha fakamatala kia Sihova mo Kalaisi.—Ngāue 20:28.
ʻOku fiemaʻu mai ʻi he fokotuʻutuʻu maau ko ʻení ʻa kitautolu taki taha ke tau talangofua mo anganofo. Heʻikai ʻaupito te tau loto ke tau maʻu ʻa e fakakaukau ʻa Taiotifí, ʻa ia naʻe ʻikai te ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e faʻahinga naʻa nau takimuʻa ʻi hono taimí. (3 Sione 9, 10) Ka, ʻoku tau loto ke tau talangofua ki he ngaahi lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá, ʻa ia naʻá ne tohi: “Mou talangofua ki he faʻahinga ʻoku nau takimuʻa ʻi homou lotolotongá pea ke anganofo kiate kinautolu, he ʻoku nau hanganaki leʻohi homou laumālié ʻi he tuʻunga ko e faʻahinga te nau fai ha fakamatala; koeʻuhi ke nau fai ʻeni ʻi he fiefia ʻo ʻikai ʻi he māpuhoi, he ʻe kaukovi ia kiate kimoutolu.” (Hepelu 13:17, NW) ʻOku talangofua ʻa e niʻihi ʻi he taimi ʻoku nau loto-tatau ai mo e tataki ʻoku haʻu mei he faʻahinga ʻoku takimuʻá, kae fakafisi ke anganofo ʻi he taimi ʻoku ʻikai te nau loto-tatau ai mo e tatakí pe ʻikai malava ko ia ke nau mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ki aí. Neongo ia, manatuʻi, ko e hoko ʻo anganofó ʻoku lava ke kau ki ai ʻa e foʻi fakakaukau ʻoku tau talangofua naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai ke tau fie fai pehē aí. Ko ia, ʻoku lelei kiate kitautolu taki taha ke tau ʻeke hifo, ‘ʻOku ou talangofua mo anganofo ki he faʻahinga ʻoku takimuʻa kiate aú?’
Ko e moʻoni ʻoku ʻikai ke sipelaʻi mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ia ʻa e foʻi fokotuʻutuʻu pe founga kotoa pē ʻoku fiemaʻu ke tokoni ki he lele ʻa e fakatahaʻangá. Ka ʻoku pehē mai ʻe he Tohi Tapú: “Ko e meʻa kotoa pe ke fai ke tāu mo māu.” (1 Kolinito 14:40) ʻOku talangofua ʻa e Kulupu Pulé ki he tataki ko ʻení ʻaki hono fokotuʻu ʻa e ngaahi founga mo e ngaahi tataki ʻaonga kehekehe ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e ngāue lelei mo maau ʻa e fakatahaʻangá. ʻOku fai ʻe he kau tangata Kalisitiane fua fatongiá ʻenau tafaʻakí ʻaki hono fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e talangofuá ʻi heʻenau fakahoko ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu peheé. ʻOku nau toe “fakaʻatuʻi, mateuteu ke talangofua” ki he faʻahinga kehe ʻoku nau fai ʻa e tokangaʻí. (Semisi 3:17, NW) Ko ia ai, ko e ako tohi, fakatahaʻanga, sēketi mo e fonua taki taha ʻoku tāpuakiʻi ʻaki ha kulupu fāʻūtaha mo maau ʻo e kau tui ʻoku nau tapua lelei atu ʻa e ʻOtua fiefiá.—1 Kolinito 14:33; 1 Timote 1:11.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku toe fakahaaʻi mai ʻe he ngaahi lea ʻa Paula ʻoku hā ʻi he Hepelu 13:17 ʻa e ʻuhinga ʻoku fakatupu maumau ai ha laumālie talangataʻa. ʻOku fakatupunga nai ai ʻa e faʻahinga ʻi he ngaahi tuʻunga fua fatongiá ke nau fai ʻenau ngāué “ʻi he māpuhoi.” Ko e meʻa ko ia ʻoku totonu ke lau ko ha monū ʻo e ngāue toputapú ʻe ongoʻi ia ʻo hangē ha kavengá ʻi he taimi kuo pau ai ke fekuki ha tokoua mo ha laumālie angatuʻu mo ʻikai fāitaha ʻi he tākangá. ʻOku iku leva ia ʻo kaukovi “kiate kimoutolu,” ʻa e fakatahaʻangá fakakātoa. Ko hono moʻoní, ʻoku toe ʻi ai ha faʻahinga maumau kehe ʻe lava ke hoko mei he fakafisi ʻa ha taha ke anganofo ki he fokotuʻutuʻu maau fakateokalatí. ʻOku maumau ai hono tuʻunga fakalaumālié kapau ʻokú ne fuʻu loto-pōlepole ke anganofo, ʻo ʻai ai ia ke ne vāmamaʻo mo ʻene Tamai fakahēvaní. (Sāme 138:6) Ko ia ai, tau fakapapauʻi kotoa ke tau talangofua mo anganofo maʻu pē.
[Fakatātā ʻi he peesi 40, 41]
ʻOku faʻifaʻitaki ha tamai Kalisitiane ki he founga hono ngāueʻaki ʻe Kalaisi ʻa e tuʻunga-ʻulú