Te Tau Fiemaʻu Maʻu Pē ha Kautau?
KUO keina ʻe he kautaú ha fuʻu konga lahi ʻo e koloa ʻa e tangatá pea fakaʻauha ʻa e konga lahi ʻo e fiefia ʻa e tangatá. Kuo fifili leva ai ʻa e kakai ʻe niʻihi, ‘ʻE lava ʻo teitei maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e faʻahinga maluʻi ʻa e māmaní ʻa ia ʻokú ne fakaʻatā hono veteki ʻo e ngaahi kautaú?’ ʻI he taimí ni ʻi hono ʻai ke ala lava ʻe he ngaahi meʻatau ʻo e fakaʻauha fakalūkufuá ke ʻauhamālie ʻa e moʻuí kotoa, ʻoku hoko ʻo toe fakavavevave ange ai ʻa e fehuʻí. ʻOku moʻoni fēfē ia ke fai ha ʻamanaki ki ha māmani ʻoku ʻikai ʻi ai ha kautau?
ʻOku fakamoʻoniʻi ʻi he ngaahi meʻa lahi naʻe hoko ʻi muʻa, ʻi he taimi ʻoku fakatupu ai ʻa e tuipau ʻi he lelei ʻo e ngaahi vā fakavahaʻapuleʻangá, ʻe iku nai ai ki ha huʻi-mahafu. Ko e fakatātaá, ko e anga-fakakaumeʻa fakalūkufua ʻi he vahaʻa ʻo Kānata mo e ʻIunaite Seteté, kuo ʻuhinga ai ʻa hono taʻemaluʻi fakakautau ʻa hona kauʻāfonua kilomita ʻe 5,000 ʻo laka hake ʻi he senituli ʻe taha mo e konga. Kuo maʻu ʻe Noaūe mo Suēteni ha felotoi meimei tatau, hangē ko ia ʻoku maʻu ʻe he ngaahi puleʻanga lahi kehe. ʻE lava ʻe he felotoi ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻangá kotoa ʻo maʻu mai ai ha māmani ʻoku ʻikai haʻane kautau? ʻI he ngaahi fakalilifu ʻo e Tau I ʻa Māmaní, naʻe tomuʻa hoko ai ʻa e manakoa ʻo e foʻi fakakaukaú.
ʻI he taimi naʻe fai ai ʻa e melino ʻi he 1918, ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa ʻo e talite melino Versailles “ke fai ʻo ka ala lava ha kamata ʻo hano fakangatangata fakalūkufua ʻa e ngaahi mahafu ʻa e ngaahi puleʻangá kotoa.” Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu hokó, naʻe hoko ʻo manakoa ʻa e fakafepakiʻi ʻo e taú. Ko e kau fakafepaki ʻe niʻihi ʻo e taú, naʻa nau lau fakafuofua ʻo pehē ko e taú ko e meʻa kovi lahi taha ia ʻe lava ke tō ki ha puleʻanga, pea ko ia ai ʻoku toe kovi ange ia ʻi he faingataʻaʻia ʻi hono ikunaʻí. Kuo ʻikai loto-tatau mo ia ʻa e faʻahi ʻoku nau fakafepaki ki he fakafepakiʻi ʻo e taú, ʻo tuhu ki he faai mai ʻo e ngaahi senitulí, neongo hono fokotuʻu ʻe he kau Siu ʻi he ngaahi feituʻu lahi ha kiʻi kautau fakafepaki siʻisiʻi ki he faʻahinga ʻoku nau ʻohofi kinautolú, ʻoku kei hokohoko atu pē ʻa e ngaahi feinga anga-fakamamahi ke fakaʻauhamālie kinautolú. Naʻe siʻi ha faingamālie ʻo e kau ʻAfiliká ke talitekeʻiʻaki ʻa e faʻahinga ko ia naʻa nau ʻomi pōpula kinautolu ki ʻAmeliká, ka neongo ia kuo ngaohikoviʻi anga-fakamamahi kinautolu ʻi he laui senituli.
Kae kehe, ʻi he mapuna hake ʻa e Tau II ʻa Māmaní, naʻe fakamulitukuʻaki ʻe he kau fakafepakiʻi tokolahi ʻo e taú ʻoku fiemaʻu ʻe he ngaahi fonuá ha maluʻi. Ko ia, ʻi he taimi naʻe fokotuʻu ai ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá hili ʻa e Tau II ʻa Māmaní, naʻe siʻi ʻa e fakamamafa ia ki he huʻi-mahafú ʻo lahi ange ki ha fāitaha fakavahaʻapuleʻanga ke taʻofiʻaki ʻa e fakaaoaó. Naʻe ʻamanaki ʻa e kau mēmipá ko e maluʻi ko ia kuo tokonakí, te ne ʻoange ki he ngaahi puleʻangá ha tuipau ke huʻi-mahafu.
Naʻe hoko ʻo tupulekina maʻalaʻala ai ha toe palopalema ʻe taha. Ko e ngaahi feinga ʻa ha puleʻanga ke ʻai ia tonu ke malú ʻoku faʻa hoko ʻo ne ʻai ai ʻe ia ke ongoʻi taʻemalu ʻa hono kaungāʻapí. Ko e feviloʻaki ʻo toe kovi ange ko ʻeni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hokó kuo iku ia ki ha feʻauhi faʻu mahafu. Ka ki mui ʻaupito mai, ko e lelei ko ia ʻa e ngaahi vā ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻanga lalahí kuó ne ʻai ke mālohi ʻa e ʻamanaki ki he huʻi-mahafú. Kae kehe, talu mei ai, kuo fakaʻauha ʻe he Tau Kūlifá mo e ngaahi faingataʻa ʻi ʻIukosilāvia ki muʻá ʻa e ngaahi ʻamanaki ʻa e tokolahi ki he huʻi-mahafú. ʻI he taʻu ʻe nima nai kuohilí, naʻe fakamatala ai ʻi he makasini Time: “Neongo kuo ʻosi ʻa e tau felaulauhí, kuo hoko ʻa e māmaní ko ha feituʻu lahi ange, kae ʻikai ke siʻisiʻi ai ʻa e fakatuʻutāmakí.”
Holi ki ha “Polisi” ʻi he Kolopé Kotoa
ʻOku fakaʻosiʻaki ʻe he kau mataotao tokolahi ʻoku fiemaʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ha tuʻunga mafai pē ʻe taha ʻi he māmaní mo ha kautau mālohi feʻunga ke maluʻiʻaki ʻa e tokotaha kotoa. Koeʻuhi ʻoku ʻikai malava ke fai ʻeni ʻe he kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá pe ko e ngaahi mafai taki fakakautau ʻo e māmaní, ʻoku ongoʻi ʻe he niʻihi ʻoku siʻi pē ha ʻamanaki ki he kahaʻú. Ka ʻo kapau ʻokú ke tali ʻa e Tohitapú ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, kuó ke ʻosi fifili nai pe ʻe fakatōliʻa ʻe he ʻOtua Māfimafi-Aoniú ʻa e fiemaʻu fakavavevave ko ʻení.
ʻE ngāueʻaki nai ʻe he Tokotaha ʻa ia ʻoku ui ʻe he Tohitapú “ko e ʻOtua ʻo e ʻofa mo e melino” ha mālohi fakakautau ke fakaiviaʻaki ʻene fakamāú? Kapau ko ia, ko e kautau fē? Ko e tokolahi ʻo e ngaahi kautau ʻi he ʻaho ní ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau maʻu ʻa e poupou ʻa e ʻOtuá, ka ʻoku nau fakahoko moʻoni ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá? Pe ʻoku ʻi ai ha toe founga ʻoku kau mai ai ʻa e ʻOtuá ʻo tokonaki mai ʻa e melinó mo e maluʻangá?—2 Kolinito 13:11.
Naʻe fakafeangai ʻa e ʻOtua Māfimafi-Aoniú ki he ʻuluaki angatuʻú ʻaki ʻene kapusi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mei ʻĪteni pea leʻohiʻaki ha ongo selupimi ke taʻofiʻaki haʻana toe foki. Naʻá ne toe tala ʻa ʻene taumuʻa ke laiki ʻa e angatuʻu fakafepaki kotoa ki hono tuʻunga haú. (Senesi 3:15) ʻE kau nai ki he meʻa ko iá hano ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ha kautau?
ʻOku tala ʻe he Tohitapú ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻa ia naʻe ngāueʻaki ai ʻe he ʻOtuá ʻa e kautau ke fakahokoʻaki ʻene ngaahi fakamāú. Ko e fakatātaá, naʻe tōʻongaʻaki ʻe he ngaahi puleʻanga ʻi he fonua ko Kēnaní ʻa e fehokotaki fakasino mo e fanga manú, feilaulauʻi ʻo e fānaú, mo e faitau anga-fakamamahi. Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa honau fakaʻauha fakaʻaufuli, pea ngāueʻaki ʻa e kautau ʻa Siosiuá ke fakahoko ʻa e tauteá. (Teutalonome 7:1, 2) ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe fakahoko ʻe he kautau ʻa Tēvitá ʻa e fakamaau ʻa e ʻOtuá ki he kau Filisitiá ko ha fakatātaaʻi ia ʻo e founga ʻe fakaʻauhaʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e fulikivanu kotoa pē ʻi hono ʻaho fakamaau fakaʻosí.
Naʻe ʻi ai ha lēsoni ʻi he ngaahi meʻa ko ia naʻe hokó. Naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe Sihova ʻe lava ke ne ngāueʻaki ha kautau ke ʻoange ai ha malu ki he kakaí. Ko e moʻoni, ʻoku ʻi ai ha faʻahinga kautau laulōtaha ʻa Sihova ʻe feangai mo e angatuʻu lahi fakalūkufua ki heʻene pulé.
“Sihova ʻo e Ngaahi Kautau”
ʻOku ngāueʻaki ʻi he Tohitapú ʻa e kupuʻi lea ko e “Sihova ʻo e ngaahi kautau” ʻo laka hake ʻi he tuʻo 250. ʻOku lave tefito ʻa e kupuʻi leá ki he tuʻunga ʻo e ʻOtuá ko e ʻeikitau ʻo e fuʻu kautau kāfakafa ʻo e kau ʻāngeló. ʻI he taimi ʻe taha naʻe tala ange ai ʻe he palōfita ko Maikaiá kia Tuʻi ʻĒhapi mo Sihosafate: “Ne u mamata kia Sihova ʻoku ʻafio ʻi hono taloni, mo e hosite [“kautau,” NW] kotoa ʻo langi ʻoku nau tutuʻu ai mei hono toʻomataʻu mo e toʻohema.” (1 Tuʻi 22:19) Ko e kautau ʻo e kau ʻāngeló ʻoku hanga ia ki heni. Naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e kautau ko ʻení ke maluʻi ʻa hono kakaí. ʻI he taimi naʻe ʻākoloʻi ai ʻa e kolo ko Tōtaní, naʻe mole ʻa e ʻamanaki ʻa e sevāniti ʻa ʻIlaisá. Kae kehe, ke fakafiemālieʻi ia, naʻe ʻoange kiate ia ʻe he ʻOtuá ha vīsone fakaemana ʻo ʻene kautau ʻo e ngaahi meʻamoʻui fakalaumālié. “Pea fakaʻa ʻe he ʻEiki ʻa e mata ʻo e talavou; ʻo ne sio: pea ta ʻoku fonu ʻa e moʻunga na ʻi he tau hoosi afi mo e saliote.”—2 Tuʻi 6:15-17.
ʻOku ʻuhinga ʻa e ngaahi meʻa pehē naʻe hokó ʻoku poupouʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi kautau ʻi he ʻaho ní? ʻE taukaveʻi nai ʻe he kautau ʻe niʻihi ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané kinautolu ko e kautau ʻa e ʻOtuá. Kuo kole ʻe he tokolahi ʻa e kau faifekaú ke tāpuakiʻi kinautolu. Ka ʻoku faʻa fetauʻaki ʻa e ngaahi kautau ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, mo honau kaungātuí. Naʻe kamata ʻa e ongo tau lahi ʻo e senituli ko ʻení ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi kautau naʻa nau taukaveʻi ko e kau Kalisitiane. ʻE ʻikai lava ke pehē ko e ngāue ʻeni ia ʻa e ʻOtuá. (1 Sione 4:20) Lolotonga ʻoku taukaveʻi nai ʻe he ngaahi mālohi fakakautau peheé ʻoku nau tau ki he melinó, naʻe fakahinohinoʻi ʻe Sīsū ʻa hono kau muimuí ke fokotuʻutuʻu ha ngaahi kautau pehē ʻi ha feinga ke taʻofi ʻa hono fakahohaʻasi ʻo e melino ʻi he māmaní?
Naʻe hoko ha motu mafatukituki ʻo e melinó ʻi he taimi naʻe puke ai ʻe he kautau tokolahi ʻa Sīsū ʻi ha ngoue ʻa ia naʻá ne lotu ai mo ʻene kau ʻaposetoló. Naʻe taaʻi ʻe he taha ʻo e kau ākongá ha tangata ʻi he fuʻu kakaí ʻaki ha heletā. Naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e meʻa naʻe hokó ke fakamatalaʻi ai ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga. Naʻá ne pehē: “Fakafoki hoʻo heletā ki hono tuʻunga: he ʻilonga kinautolu ʻoku ala ki he heletā te nau mate heletā. He ʻoku ke pehe koā ʻoku faingataʻa kiate au ke kole ʻeni ki heʻeku ʻEiki, ka ne ʻomi ha kongakau angelo ʻe hongofulu ma ua?” Naʻe ʻi ai ha fuʻu kautau kāfakafa ʻa Sīsū ke ne fekauʻi, ka naʻe ʻikai ke fakakau ʻa Pita ko ha sōtia ʻi ai, pe ko ha toe tangata pē. Ka, ko Pita mo e toenga ʻo e kau muimui ʻo Sīsuú naʻe ui ke nau hoko ko e kau “toutai tangata.” (Mātiu 4:19; 26:47-53) ʻI ha ngaahi houa siʻi ki mui ai, naʻe fakamahino ai ʻe Sīsū ʻa e tuʻungá kia Pailato. Naʻá ne pehē: “Ko hoku puleʻanga ʻoku ʻikai ʻo e maama ko eni: ka ne ʻo e maama ko eni ʻa hoku puleʻanga, pehē ʻe tau haʻaku kau ʻofisa ke taʻofi hoku tukuange ki haʻa Siu: ka ko eni, ko hoku puleʻanga ʻoku ʻikai ʻo ʻeni.” (Sione 18:36) ʻI he ʻikai ke tatau mo e puleʻanga ʻo Tēvita naʻe fokotuʻu ʻi he māmaní, ko e Puleʻanga kuo foaki ange ʻe he ʻOtuá kia Sīsuú ʻoku ʻi hēvani ia pea te ne ʻomai ʻa e melino ki he māmaní.
ʻAlu ʻa e Kautau ʻa e ʻOtuá ki he Taú
Kuo vavé ni ke fai ha meʻa ʻe he kautau ʻa e ʻOtuá. ʻI hono fakamatalaʻi ʻa e fepaki ʻoku tuʻu mei muʻá, ʻoku ui ʻa Sīsū ʻi he Fakahaá ko e “Folofola ʻa e ʻOtua.” ʻOku tau lau: “Naʻe muimui atu ki ai ʻa e ngaahi matatau ʻoku ʻi he langi, ʻoku nau heka ki he fanga hōsi hinehina, pea kuo nau kofu ʻaki ʻa e lineni naʻe hinehina mo maʻa. Pea naʻe ʻalu mei hono ngutu ʻa e heleta masila ke ne tāʻi ʻaki ʻa e ngaahi kakai.” ʻOku pehē ʻe he Tohitapú ko e fepaki ko ʻení ʻe iku ia ki he ngataʻanga ʻo e “ngaahi tuʻi ʻo mamani, mo ʻenau ngaahi matatau.” Pea ki he niʻihi kehe ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke nau fakahāhā ʻenau mateaki ki he ʻOtuá, ʻoku tānaki atu ʻe he kikité: “Ko hono toe naʻe tamateʻi ʻaki ʻa e heletā aʻana naʻe heka ki he hōsi.” Naʻa mo Sētane ko e Tēvoló ʻe ʻai ke ʻoua ʻe toe ngāue. ʻE fakaʻatā moʻoni ʻe he meʻa ko ʻení ki ha māmani ʻo e melino ʻikai ha kautau.—Fakahā 19:11-21; 20:1-3.
Fakaʻuta Atu ki ha Māmani ʻIkai ʻI Ai ha Tau
ʻE lava ke ke sioloto atu ki ha māmani ʻoku mātuʻaki malu ʻa ia ʻoku ʻikai fiemaʻu ai ha kautau? ʻOku pehē ʻe he sāme ʻi he Tohitapú: “Haʻu ʻo mamata ki he ngaahi ngaue ʻa Sihova, hono kuo ne fai meʻa fakailifia ʻi he fonua! ʻOku ne lolololo ʻa e ngaahi tau ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo mamani.”—Sāme 46:8, 9.
Ko ha toki nonga ē ʻe hokó! Fakaʻuta atu ki he meʻa ʻe ala fai maʻá e sōsaieti ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he faifai ange pea fakaʻatā mei he kavenga fakamafasia ko hono totongi ʻo e kautaú mo ʻenau naunaú! ʻE malava ʻa e kakaí ke fakahangataha honau iví ki hono fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga ʻo e nofó maʻá e tokotaha kotoa, ʻi hono fakamaʻa ʻa e māmaní mo toe tō foʻou ia. ʻE ʻi ai ʻa e ngaahi faingamālie foʻou, ke ʻilo foʻou ai ki ha ngaahi meʻa ʻa ia ʻe ʻaonga lahi moʻoni ki he faʻahinga ʻo e tangatá.
Ko e talaʻofa ko ʻení ʻe fakahoko ia ʻi māmani lahi: “ʻE ʻikai te tau toe fanongo ki ha fakamalohi ʻi ho fonua, pe ki he maumau mo e fakaʻauha ʻi ho ngaahi feituʻu.” (Aisea 60:18) ʻE ʻikai ke toe pue mai ha kau kumi hūfanga faingatāmaki ʻe laui miliona mei he ngaahi feituʻu faiʻanga taú, kuo fakamālohiʻi ke nau mavahe mei honau ngaahi ʻapí mo e koloá ke nofo ʻi ha ngaahi kemi fakamamahi. ʻE ʻikai ʻaupito ke toe tengihia ʻa e kakaí ʻi he ngaahi ʻofaʻanga kuo tāmateʻi pe mamatea ʻi he vākovi he vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻangá. ʻE fokotuʻu ʻe he Tuʻi fakahēvani ʻa Sihová ha melino tuʻuloa ʻi he māmaní. “Ke toʻulu ʻa e maʻoniʻoni ʻi hono kuonga; pea ke leta ʻa e melino, kae ʻoua ke ngata ʻa e mahina. . . . ʻOku ne huhuʻi honau laumalie mei he maumau mo e fakamalohi.”—Sāme 72:7, 14.
ʻE toe fakafiefia lahi ange ʻa e moʻuí ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa ia kuo nau ako ke ʻoua ʻe fehiʻa kae faʻifaʻitaki ki he ngaahi founga ʻofa ʻa e ʻOtuá. ʻOku tomuʻa tala ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa ʻo hoku moʻunga tapu: he ʻe fonu ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.” ʻE fēfē ʻa e anga ʻo e moʻuí ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻoku nau ʻiloʻi mo ʻofa kia Sihová? ʻOku kikiteʻi ʻi he tohi tatau: “ʻE hoko ʻa e ngaue ʻa e faitotonu ko e melino; pea ko e fua ʻa e faitotonu ko e nonga mo e falala ʻo taʻengata. Pea ʻe nofo ʻa hoku kakai ʻi ha nofoʻanga fiemalie, pea ʻi ha ngaahi ʻapitanga falalaʻanga, pea ki he ngaahi maloloʻanga ʻoku lava ai ke hamumunoa.”—Aisea 11:9; 32:17, 18.
Ko e kakai ko ia ʻoku langa ʻa ʻenau tuí ʻi he ʻiloʻi ʻo e Tohitapú ʻoku nau ʻiloʻilo ʻoku ene ʻa e kautau ʻa e ʻOtuá ke fakamaʻa mei he māmaní ʻa e ngaahi fili kotoa pē ʻo e melinó. ʻOku ʻoange ʻe he ʻilo ko ʻení kiate kinautolu ʻa e tuipau ke ngāue ki he meʻa ʻoku pehē ʻe he Tohitapú “ʻe hoko ʻo pehe ʻi he kuonga ʻamui.” ʻA ia: “Te nau tuki huo ʻaki ʻenau ngaahi heleta, mo e ngaahi hele ʻauhani ʻaki honau ngaahi tao: ʻe ʻikai ofa heleta ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau.”—Aisea 2:2-4.
Ko e kakai mei he ngaahi puleʻanga lahi, kuo nau hoko ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, kuo nau ʻosi fakaʻehiʻehi mei he ‘akotaú.’ Kuo tuku ʻenau falalá ʻi he maluʻi ʻa e kautau fakahēvani ʻa e ʻOtuá. ʻI he ako mo kinautolu ʻa e Tohitapú, ʻe lava foki ke ke fakatupulekina ha falala meimei tatau.
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 28]
U.S. National Archives photo