Aleaʻi Fakaʻatuʻi ha Totongi ʻo e Fefine Malí
ʻI HE ʻahó ni, hangē ko ia ʻi he taimi ʻo e Tohitapú, ʻoku fiemaʻu ia ʻi he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi ke totongi ha totongi ʻo e fefine malí ki muʻa kae toki lava ha tangata ʻo mali mo ha fefine. “Te u ngaue kiate koe ʻo taʻu fitu koeʻuhi ko Lesieli ko ho ʻofefine ki mui,” ko e lea ia ʻa Sēkope ki heʻene tamai ʻi he fono ki he kahaʻú, ʻa Lēpani. (Senesi 29:18) Koeʻuhi ko e ʻofa ʻa Sēkope kia Lesielí, naʻá ne tuʻuaki ange ai ha totongi māʻolunga—ko ha tatau ʻo ha vāhenga ʻo e taʻu ʻe fitu! Naʻe tali ʻe Lēpani ʻa e tuʻuakí ka naʻá ne kākaaʻi ʻa Sēkope ke tomuʻa mali ia mo hono ʻofefine lahí, ʻa Lia. Naʻe hokohoko atu ʻa e kākā ʻi he ngaahi feangai ʻa Lēpani ki mui mo Sēkopé. (Senesi 31:41) Ko e fakamamafa naʻe fai ʻe Lēpani ke maʻu ʻa e meʻa fakamatelié naʻe fakatupunga ai ke mole ʻa e fakaʻapaʻapa ʻa hono ongo ʻofefiné kiate iá. “ʻIkai ʻoku ma tatau kiate ia mo ha ongo muli? he kuo ne fakatau kimaua, pea ʻoku ne kaikai aipe ʻema paʻanga”? ko ʻena ʻeké ia.—Senesi 31:15.
ʻOku fakamamahí, he ʻi he māmani fakamatelie ʻo e ʻaho ní, ʻoku tatau ʻa e ngaahi mātuʻa tokolahi mo Lēpani. Pea ʻoku toe kovi mamaʻo ange ʻa e niʻihi. Fakatatau ki he nusipepa ʻAfilika ʻe taha, ʻoku aleaʻi ʻa e ngaahi mali ia ʻe niʻihi “koeʻuhiā pē ke maʻu ai ha tupu ʻa e ngaahi tamai mānumanú.” Ko e meʻa tefito ʻe taha ko e faingataʻa fakaʻikonōmiká ʻokú ne fakataueleʻi ai ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ke nau vakai ki honau ngaahi ʻofefiné ko ha ngaahi founga ia ke fakaleleiʻi ai ha faingataʻaʻia fakapaʻanga.a
ʻOku taʻofi ʻe he ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi honau ngaahi ʻofefiné mei he malí koeʻuhi ʻoku nau tatali ki he tokotaha tala mahuʻinga māʻolunga tahá. ʻE lava ke fakatupunga ʻe he meʻá ni ʻa e ngaahi palopalema mafatukituki. Naʻe tohi ʻe ha faiongoongo nusipepa naʻe nofo ʻi ʻAfilika hahake: “ʻOku fili ʻa e fānaú ke feholaki ke hao mei he ngaahi koloa mali fuʻu tōtuʻa ʻoku kounaʻi ʻe he ngaahi fāmili loto-taʻeʻunua ʻi he fonó.” Ko e fehokotaki fakasino taʻetāú ko e taha ia ʻo e ngaahi palopalema kuo fakatupunga ʻe he kounaʻi ko ia ha totongi māʻolunga ʻo e fefine malí. ʻIkai ko ia pē, kuo lava ʻa e kau talavou ʻe niʻihi ʻo fakatau ha uaifi ka ʻoku nau iku atu ai ki ha moʻua lahi. “ʻOku totonu ke fakaʻatuʻi ʻa e ngaahi mātuʻá,” ko e naʻinaʻi ia ʻa ha tokotaha ngāue sōsiale ʻi ʻAfilika Tonga. “ʻOku ʻikai totonu ke nau kounaʻi ha ngaahi totongi māʻolunga. ʻOku fiemaʻu ke maʻu ha moʻui ʻa e ongo hoa mali foʻoú . . . Ko ia, ko e hā ʻoku ʻai ai ke ʻosi ʻa e paʻanga ʻa e kiʻi talavoú?”
ʻE lava fēfē ke fokotuʻu ʻe he ngaahi mātuʻa Kalisitiané ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e fakaʻatuʻí ʻi he taimi ʻoku aleaʻi ai ha totongi pe tali ha totongi ʻo ha fefine mali? Ko ha meʻa mafatukituki eni, he ʻoku tuʻutuʻuni mai ʻa e Tohitapú: “Tuku ke ilo e he kakai kotoabe hoo mou [“fakaʻatuí,” NW].”—Filipai 4:5, PM.
Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakaʻatuʻi Faka-Tohitapu
Pe ʻoku fili ʻa e ngaahi mātuʻa Kalisitiané ke aleaʻi ha totongi ʻo e fefine malí pe ʻikai ko ha fili fakafoʻituitui ia. Kapau ʻoku nau fili ke fai pehē, ko e ngaahi alea peheé ʻoku totonu ke fai ia ʻo fehoanakimālie mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú. “Ke taʻemanumanu hoʻomou toʻonga,” ko e lau ia ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. (Hepelu 13:5) Kapau ʻoku ʻikai ke hā mahino ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ení ʻi he ngaahi aleapau malí, ʻe fakahāhā nai ai ʻe ha taha ʻo e ongo mātuʻa Kalisitiané ʻoku ʻikai ko ha tokotaha faʻifaʻitakiʻanga lelei ia. Ko e kau tangata maʻu fatongia ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané kuo pau ke nau “fakaʻatuʻi,” ʻo ʻikai ‘ko e kau ʻofa ki he paʻangá’ pe “havala ki he paʻanga ʻuli.” (1 Timote 3:3, 8) Ko ha Kalisitiane ʻoku mānumanu mo fakatetenga taʻefakatomala ha totongi māʻolunga ʻo e fefine malí ʻe aʻu ʻo lava nai ke tuʻusi ia mei he fakatahaʻangá.—1 Kolinito 5:11, 13; 6:9, 10.
Koeʻuhi ko e ngaahi palopalema naʻe fakatupunga ʻe he mānumanú, kuo faʻu ai ʻe he ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ha ngaahi lao ʻokú ne fakangatangata ʻa e totongi ʻo e fefine malí. Ko e fakatātaá, ʻoku pehē ʻi ha lao ʻi he fonua ʻAfilika Hihifo ko Togo ko e totongi ʻo e fefine malí “ʻe lava pē ke totongi koloa pe paʻanga pe ʻi he ongo foungá fakatouʻosi.” ʻOku tānaki atu ʻe he laó: “ʻOku ʻikai totonu ʻi ha tuʻunga pē ke laka hake ʻa e totongí ʻi he lahi ko e 10,000 F CFA (US$20.00).” ʻOku toutou fekauʻi ʻe he Tohitapú ʻa e kau Kalisitiané ke hoko ko e kakai tauhi lao. (Taitusi 3:1) ʻO aʻu ai pē kapau ʻoku ʻikai fakamālohiʻi ʻe ha puleʻanga ia ha lao pehē, ʻe loto ʻa e Kalisitiane moʻoní ke talangofua. Te ne tauhi maʻu ai ha konisēnisi lelei ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea ʻe ʻikai ai hoko ko ha fakatupunga tūkia ki he niʻihi kehé.—Loma 13:1, 5; 1 Kolinito 10:32, 33.
Ko Hai ʻOku Fatongiaʻaki ke Fai ʻa e Ngaahi Aleá?
ʻI he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi, ko e founga ʻoku aleaʻi ai ʻa e totongi ʻo e fefine malí ʻe fepaki nai ia mo ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻe taha. Fakatatau ki he Tohitapú, ʻoku fakafatongia ʻa e tamaí ki he ngaahi meʻa ʻa hono falé. (1 Kolinito 11:3; Kolose 3:18, 20) Ko ia ai, ko e faʻahinga ʻoku nau maʻu fatongia ʻi he fakatahaʻangá ʻoku totonu ko e kau tangata ʻoku “nau puleʻi lelei ʻenau fanau, mo honau fale ʻonautolu.”—1 Timote 3:12.
Kae kehe, ʻe anga-maheni ʻaki nai ki he ngaahi alea mali mahuʻinga ʻi he feituʻú ke tuku ia ki he ngaahi kāinga ʻo e ʻulu ʻi he fāmilí. Pea ko e ngaahi kāingá ni te nau kounaʻi nai ha ʻinasi ʻi he totongi ʻo e fefine malí. ʻOku tuku ʻe he meʻá ni ha ʻahiʻahi ki he ngaahi fāmili Kalisitiané. Koeʻuhi ko e anga fakafonuá, ʻoku fakaʻatā ʻe he ngaahi ʻulu fakafāmili ʻe niʻihi ʻa e ngaahi kāinga taʻetuí ke fakatetenga ha totongi māʻolunga ʻo e fefine malí. Kuo iku ʻa e meʻá ni ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he mali ʻa ha taʻahine Kalisitiane mo ha tokotaha taʻetui. ʻOku kehe ʻaupito ia mo e enginaki ko ia ko e kau Kalisitiané ʻoku totonu ke nau mali “i he Eiki be.” (1 Kolinito 7:39, PM) Ko ha ʻulu ʻi he fāmilí ʻokú ne fakaʻatā ʻa e ngaahi kāinga taʻetuí ke nau fai ʻa e ngaahi fili ʻoku fakamoʻoniʻi ʻene fakatupunga maumau ki he lelei fakalaumālie ʻo ʻene fānaú ʻe ʻikai lava ke vakai ki ai “ʻoku pule lelei ki hono fale oʻona.”—1 Timote 3:4.
Hangē ko ia ʻi he tuʻunga ʻo e pēteliake manavahē-ʻOtua ko ʻĒpalahamé, fēfē kapau ʻoku ʻikai ke kau fakahangatonu ha tamai Kalisitiane ia ʻi he ngaahi alea mali ʻa ha taha ʻi heʻene fānaú? (Senesi 24:2-4) Kapau ʻoku fakanofo ha tokotaha kehe ia ke ne fai eni, ʻoku totonu ki he tamai Kalisitiané ke ne fakapapauʻi ʻoku muimui ʻa e tokotaha aleá ʻi he ngaahi fakahinohino ʻa ia ʻoku fehoanakimālie mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻatuʻi ʻa e Tohitapú. ʻIkai ngata aí, ki muʻa ke kamata hano aleaʻi ha totongi ʻo e fefine malí, ʻoku totonu ki he ngaahi mātuʻa Kalisitiané ke nau tomuʻa fakakaukauʻi ʻa e ngaahi meʻá pea ʻoua ʻe fakaʻatā ke tohoekina kinautolu ʻi he ngaahi anga fakafonua pe ngaahi kouna taʻefakaʻatuʻí.—Palovepi 22:3.
Fakaʻehiʻehi mei he Ngaahi Tōʻonga Taʻefakakalisitiané
ʻOku fakahalaiaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e hīkisiá pea mo hono fai ha “ʻafungi ʻo e moʻui.” (1 Sione 2:16; Palovepi 21:4) Ka neongo ia, kuo fakahāhā ʻe he faʻahinga tāutaha ia ʻe niʻihi kuo nau feohi mo e fakatahaʻanga Kalisitiané ʻa e ngaahi tōʻongá ni ʻi heʻenau ngaahi alea malí. ʻOku faʻifaʻitaki ʻa e niʻihi ki he māmaní ʻaki hono fakahāhā holo ʻa e totongi pe tali totongi ʻo ha fuʻu totongi ki he fefine malí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fakamatala ʻe ha taha ʻo e ngaahi ʻōfisi vaʻa ʻo e Sōsaieti Taua Leʻo ʻi ʻAfiliká: “Kuo ʻikai ke fakahāhā ʻe he ngaahi husepāniti ʻe niʻihi ʻa e fakaʻapaʻapa ʻi he faifakaʻatuʻi ʻa e fāmilí ʻi he ngaahi meʻa ʻoku nau kouná, ʻo vakai ki honau ngaahi uaifí kuo fakatau mai ia ʻaki ʻa e totongi ʻo ha ‘kosi.’”
Ko e mānumanu ki ha totongi māʻolunga ʻo e fefine malí kuó ne maʻunimā ʻa e kau Kalisitiane ʻe niʻihi pea kuo iku ia ki he ngaahi nunuʻa fakamamahi. Ko e fakatātaá, fakakaukau ange ki he fakamatala ko eni mei ha ʻōfisi vaʻa ʻe taha ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó: “ʻOku faingataʻa fakalūkufua ki he fanga tokoua taʻemalí ke mali, pe ki he fanga tuofāfiné ke maʻu ha ngaahi hoa. Ko e nunuʻá ia ko ha tupulekina ʻi he tokolahi ʻo e kau tuʻusí koeʻuhi ko e ʻulungaanga taʻetaau fakaefehokotaki fakasinó. ʻOku ō ʻa e fanga tokoua ʻe niʻihi ki he ngaahi keliʻanga koloá ko e kumi ki ha koula pe taiamoni ʻe lava ke nau fakatau atu koeʻuhi ke maʻu ai ha koloa feʻunga kae mali. ʻE fiemaʻu nai kiate kinautolu ʻi he meʻá ni ha taʻu ʻe taha pe ua pe lahi ange, pea ʻoku nau faʻa hoko ai ʻo vaivai fakalaumālie ʻi heʻenau mamaʻo mei he feohi mo e fanga tokouá pea mo e fakatahaʻangá.”
Ke kalofi ʻa e ngaahi nunuʻa fakamamahi peheé, ʻoku totonu ki he ngaahi mātuʻa Kalisitiané ke nau muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e faʻahinga matuʻotuʻa ʻi he fakatahaʻangá. Neongo naʻe ʻikai ko ha mātuʻa tauhi fānau ia, naʻe anga-fakaʻatuʻi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻi heʻene ngaahi feangainga mo e kaungātuí. Naʻá ne tokanga ke fakaʻehiʻehi mei hono fakamafasia ʻaki ha kavenga mamafa ha taha pē. (Ngāue 20:33) Ko e moʻoni, ʻoku totonu ke fakakaukau ʻa e ngaahi mātuʻa Kalisitiané ki heʻene faʻifaʻitakiʻanga taʻesiokitá ʻi he taimi ʻoku nau kau ai he ngaahi alea ki he totongi ʻo e fefine malí. Ko hono moʻoní, naʻe fakamānavaʻi fakaʻotua ʻa Paula ke ne tohi: “Kainga, mou kau ʻi he faʻifaʻitaki kiate au; pea mou vakai kiate kinautolu ʻoku tatau ʻenau laka mo e faʻifaʻitakiʻanga ʻoku mou maʻu ʻiate kimaua.”—Filipai 3:17.
Ngaahi Fakatātā ʻo e Fakaʻatuʻí
ʻI he taimi ʻoku hoko mai ai ki he ngaahi alea malí, kuo fokotuʻu ʻe he ngaahi mātuʻa Kalisitiane tokolahi ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e fakaʻatuʻí. Vakai ange ki he tuʻunga ʻo Siosefa mo hono uaifí, ko Mae, ʻa ia naʻá na ngāue ko ha ongo ʻevangeliō taimi-kakato.b ʻOkú na nofo ʻi he taha ʻo e ngaahi motu ʻi he ʻOtu Motu Solomoné ʻa ia ʻoku hoko ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ko ha palopalema ʻa e ngaahi alea ki he totongi ʻo e fefine malí. Ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi faingataʻa peheé, naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Siosefa mo Mae ke mali ʻa hona ʻofefine ko Hēlení ki ha motu kaungāʻapi. Naʻá na fai ʻa e meʻa tatau ki hona ʻofefine ʻe taha, ko ʻĒseta. Naʻe toe loto-lelei foki ʻa Siosefa ke totongi ʻe hono foha ʻi he fonó, ʻe Pita, ʻa e totongi ʻo e fefine malí ʻi ha mahuʻinga māʻulalo ange ʻi he meʻa ʻe lava ke fakaʻatuʻi hono talí. ʻI hono ʻeke ange pe ko e hā naʻá ne fai ai ení, naʻe fakamatala ʻa Siosefa: “Naʻe ʻikai te u loto ke hili ha kavenga ki hoku foha ʻi he fonó ʻa ia ko ha tāimuʻa.”
Ko e tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ʻAfiliká kuo nau toe fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e fakaʻatuʻí. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, ko e kau mēmipa fakalahi ʻo e fāmilí ʻoku ʻamanekina fakalūkufua ke nau totongi ha paʻanga lahi ki muʻa ia pea fai ʻa e ngaahi alea fekauʻaki mo e totongi totonu ʻo e fefine malí. Pea koeʻuhi ke maluʻi ha fefine mali, ʻe ʻamanekina nai ki he tangata malí ke palōmesi te ne fua ʻa e totongi ʻo e fefine mali ki he kahaʻú ki ha tuongaʻane siʻi hifo ʻo e tokotaha ʻokú na teu malí.
ʻI heʻene mātuʻaki kehé, fakakaukau angé ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Kosi mo hono uaifí, ko Mala. Ko hona ʻofefiné, ko Pepoko, naʻe toki mali ki muí ni mo ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ki muʻa ʻi he malí, naʻe tenge lahi ʻe he ngaahi kāingá ʻa e ongo mātuʻá ke maʻu hanau ʻinasi lahi mei he totongi ʻo e fefine malí. Kae kehe, naʻe tuʻu mālohi ʻa e ongo meʻá pea naʻe ʻikai te na tali ʻa e ngaahi fakakouna peheé. ʻI hono kehé, naʻá na alea hangatonu mo hona foha ʻi he fono ki he kahaʻú, ʻo fiemaʻu pē ha totongi siʻisiʻi ki hona ʻofefiné peá na fakafoki leva ʻa e vaeua ʻo ia ki he ongo meʻa malí ke na ngāueʻaki ia ki he teuteu ki hona ʻaho malí.
Ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻe taha ʻi he fonua tatau pē ʻoku felāveʻi ia mo ha Fakamoʻoni kei siʻi naʻe ui ko ʻĪtongo. ʻI he kamatá, naʻe fiemaʻu ʻe hono fāmilí ha totongi fakaʻatuʻi pē ki he fefine malí. Ka naʻe kounaʻi ʻe he ngaahi kāingá ia ke fakalahi ʻa e totongí. Naʻe fākalalahi ʻa e tuʻunga naʻe ʻi aí, pea naʻe hā ngali ʻe mālohi ʻa e kāinga ko ení. Neongo ʻene natula loto-siʻí, naʻe tuʻu hake ʻa ʻĪtongo ʻo fakamatala anga-fakaʻapaʻapa kuó ne fakapapauʻi ke mali mo ha Kalisitiane faivelenga naʻe ui ko Sanisē, ʻo fakatatau ki he meʻa kuo ʻosi fokotuʻutuʻú. Pea naʻá ne lea loto-toʻa ʻo pehē, “Mbi ke” (ko hono ʻuhingá, “Ko e meʻa ia ʻe faí”) peá ne tangutu leva ki lalo. Naʻe poupouʻi ia ʻe heʻene faʻē Kalisitiane, ko Samipeko. Naʻe ʻikai toe fai ha lāulea ki ai, pea naʻe mali ʻa e ongo meʻá ʻo hangē ko ia naʻe muʻaki palaní.
ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fekauʻaki lahi ange mo e ngaahi mātuʻa anga-ʻofa Kalisitiané ʻi he maʻu pē ʻa e ʻaonga fakafoʻituitui mei he totongi ʻo e fefine malí. ʻOku fakamatala ha husepāniti ʻi Kamealuni: “Naʻe ngāueʻaki ʻe heʻeku faʻē ʻi he fonó ʻa e faingamālie kotoa pē ke tala mai kiate au ko e hā pē meʻa naʻá ku fie ʻoange kiate ia ko ha totongi ʻo e fefine malí, ʻoku totonu ke u ngāueʻaki ia ke tokangaʻiʻaki ʻa e fiemaʻu ʻa ʻene taʻahiné.” ʻOku toe hohaʻa foki ʻa e ngaahi mātuʻa anga-ʻofá fekauʻaki mo e lelei fakalaumālie ʻa ʻenau fānaú. Hangē ko ení, fakakaukau angé kia Felai mo Luto, ʻa ia ʻokú na nofo ʻi Simipāpue pea ʻokú na fakamoleki ʻa e taimi lahi ʻi he ngāue ko ia ko hono malangaʻi ʻo e ongoongo lelei ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Neongo naʻe ʻikai te na ngāue paʻanga, naʻá na foaki atu ʻa hona ongo ʻofefiné ki he malí ki ha konga siʻi pē ʻo e totongi ʻoku faʻa fiemaʻú. Ko ʻena ʻuhingá? Naʻá na loto ke maʻu ʻaonga ʻa hona ongo ʻofefiné mei he mali ko ia ki he ongo tangata ʻa ia ʻokú na ʻofa moʻoni kia Sihová. “Ko e meʻa naʻá ma vakai ʻoku mahuʻinga lahi angé ko e tuʻunga fakalaumālie fakatouʻosi ʻo homa ongo ʻofefiné mo homa ongo foha ʻi he fonó,” ko ʻena fakamatalá ia. He meʻa fakaongoʻimālohi moʻoni ia! ʻOku totonu ke fakaongoongoleleiʻi lahi ʻa e ngaahi mātuʻa ʻi he fono ko ia ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e tokanga anga-ʻofa ki he lelei fakalaumālie mo fakamatelie ʻo ʻenau fānau malí.
Ngaahi ʻAonga ʻo e Fakaʻatuʻí
Naʻe faitāpuekina ʻa Siosefa mo Mae ʻo e ʻOtu Motu Solomoné ʻi he founga nima-homo mo e tokanga naʻá na fai ʻi he mali ʻa hona ongo ʻofefiné. Ko ia, naʻe ʻikai tuku ai ha moʻua ki hona ongo foha ʻi he fonó. ʻI hono kehé, ko e ongo hoa malí fakatouʻosi kuo malava ke na fakamoleki ʻa e ngaahi taʻu lahi ʻi he ngāue taimi-kakató ʻi hono fakamafola ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá. ʻI he sio atu ki muí, ʻoku pehē ʻe Siosefa: “Ko e ngaahi fili kuó u fai mo hoku fāmilí kuo iku ia ki he ngaahi tāpuaki lahi. Ko e moʻoni, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai ʻa e tenge lahi mei he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau maʻu ʻa e mahinó, ka ʻoku ou maʻu ha konisēnisi lelei mo ha fiemālie ʻi heʻeku sio ki heʻeku fānaú ʻoku nau femoʻuekina mo mālohi ʻi he ngāue ʻa Sihová. Ko kinautolu foki ʻoku nau fiefia, pea ko hoku uaifí mo au ʻokú ma fiefia ʻaupito.”
Ko e toe ʻaonga ʻe taha ko e vahaʻangatae lelei ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mātuʻa ʻi he fonó. Ko e fakatātaá, ʻoku ngāue ʻa Sonitai mo Sipusiso ko ha ongo ngāue pole fakataha mo hona ongo uaifí, ʻa ia ko ha ongo tautehina fakakakano, ʻi he vaʻa ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó ʻi Simipāpué. Ko ʻena tamai ʻi he fonó, ko Takalai, ko ha ʻevangeliō taimi-kakato pea ʻoku ʻikai ko ha taha ngāue paʻanga. Lolotonga ʻa e ngaahi alea ki he totongi ʻo e fefine malí, naʻá ne pehē ai te ne tali ha meʻa pē ʻoku lava ke na maʻú. “ʻOkú ma ʻofa lahi ʻi heʻema tamai ʻi he fonó,” ko e lea ia ʻa Sonitai mo Sipusiso, “pea te ma fai ʻa e meʻa kotoa te ma malavá ke tokoniʻi ia kapau te ne masiva.”
ʻIo, ko e fakaʻatuʻi ʻi he ngaahi alea ki he totongi ʻo e fefine malí ʻoku tokoni ia ki he fiefia ʻa e fāmilí. Hangē ko ení, ʻe ʻikai ai ke ʻi ai ha moʻua ʻo e ngaahi hoa mali foʻoú, ʻo ʻai ai ke faingofua ange kiate kinautolu ke feʻunuʻaki ʻi he moʻui fakaemalí. Kuo ʻai ʻe he meʻá ni ke malava ai ʻa e ngaahi hoa mali kei talavou tokolahi ʻo tuli ki he ngaahi tāpuaki fakalaumālié, hangē ko e ngāue taimi-kakato ʻi he ngāue fakavavevave ʻo e malangá mo e ngaohi-ākongá. ʻOku hoko ai, ʻo ʻomi ʻe he meʻá ni ʻa e lāngilangi ki he Tupuʻanga anga-ʻofa ʻo e nofo malí, ko Sihova ko e ʻOtuá.—Mātiu 24:14; 28:19, 20.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi, ʻoku mafuli ai ʻa e tuʻungá ia. ʻOku ʻamanekina ai ʻe he ngaahi mātuʻa ʻi he fonó ia ha koloa mei he ongo mātuʻa ʻa e fefine malí.
b ʻOku fetongi ʻa e ngaahi hingoa ʻoku ngāueʻaki ʻi he kupu ko ení.
[Puha ʻi he peesi 27]
NAʻA NAU FAKAFOKI ʻA E TOTONGI ʻO E FEFINE MALÍ
ʻI he feituʻu ʻe niʻihi, ʻoku fai ʻa e sio lalo ki he fefine malí mo ʻene ongo mātuʻá kapau ʻoku māʻulalo ʻa e totongi ʻo e fefine malí. Ko ia, ko e hīkisiá mo e holi ke futaʻaki ʻa e tuʻunga ʻo ha fāmili ko e meʻa ia ʻokú ne faʻa ueʻi ke aleaʻi ha totongi ʻoku māʻolungá. Naʻe ʻomai ʻe ha fāmili ʻi Lagos, Naisīlia, ha meʻa mātuʻaki kehe pea fakaongoʻimālohi. ʻOku fakamatala ʻa hona foha ʻi he fono, ko Dele:
“Naʻe vete ange au ʻe he fāmili ʻo hoku uaifí mei he ngaahi fakamole lahi ʻoku ō fakataha mo e kātoanga talatukufakaholo ʻo e totongi ʻo e fefine malí, hangē ko hono fakatau mai ʻa e vala totongi mamafa kehekehe. Naʻa mo e taimi naʻe ʻoange ai ʻe hoku fāmilí ʻa e totongi ʻo e fefine malí kiate kinautolú, naʻe ʻeke mai ʻe heʻenau tokotaha-leá: ‘ʻOku mou loto ke ʻave ʻa e taʻahiné ni ko ha uaifi pe ko ha ʻofefine?’ Naʻe tali fakataha ange ʻe hoku fāmilí: ‘ʻOku mau loto ke ʻave ia ko ha ʻofefine.’ Hili iá, naʻe toe fakafoki mai ʻa e totongi ʻo e fefine malí kiate kimautolu ʻi he sila tatau pē.
“ʻOku ou houngaʻia ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni, ʻi he anga ʻo e fakahoko ʻe hoku kāinga ʻi he fonó ʻa ʻema malí. Naʻá ne ʻai au ke u tokanga lahi kiate kinautolu. Ko ʻenau fakakaukau lelei lahi fakalaumālié ʻokú ne ʻai au ke u sio kiate kinautolu ʻo hangē ha kāinga ofi ʻaupitó. ʻOku toe ʻi ai ʻene kaunga lahi ki he anga ʻo ʻeku vakai ki hoku uaifí. Kuó u fakatupulekina ha houngaʻia lahi kiate ia koeʻuhi ko e anga ʻo e tōʻongafai kiate au ʻa hono fāmilí. ʻI he taimi ʻokú ma taʻefelotoi aí, ʻoku ʻikai te u fakaʻatā ia ke hoko ko ha palopalema. Ko e taimi pē ʻoku ou manatuʻi ai ʻa e fāmili ʻokú ne haʻu mei aí, ʻoku holo hifo ai ʻa e taʻefelotoí.
“Ko hoku fāmilí mo hoʻoná kuo hoko ia ʻo fakatahaʻi ʻi he haʻi ʻo e kaumeʻa. Naʻa mo e taimí ni, ko e taʻu ia ʻe ua hili ʻa ʻema malí, ʻoku kei ʻave pē ʻe heʻeku tamaí ʻa e ngaahi meʻaʻofa mo e meʻakai ki he fāmili ʻo hoku uaifí.”