Ngaahi Fehuʻi mei he Kau Lautohí
Koeʻuhi ʻoku pehē ia he taimí ni ko e ngaahi founga fakangatá ʻoku ala fakafoki ʻo ka fiemaʻu, ʻe vakai nai ha Kalisitiane ki ai ko ha fili ia pe ʻe fakavahavaha-fanau?
Ko e fakangatá kuo hoko ia ko e founga failahia taha ʻo e fakakaukauʻi ʻo e fāmilí. Ki he kakai tokolahi, ko hono ala talí ʻoku ngali fakapapauʻi ia ʻe he ʻātakai fakasōsialé mo fakaeakó, pea pehē ki he ngaahi vakai fakalotú. Ko e tafaʻaki ki he tui fakalotú ʻoku kaunga mai ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻa ia ʻoku nau kau fakataha mo e holi ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Huluhulu au ʻi ho hala, ʻEiki, pea taki au ʻi he hala tokalelei.” (Sāme 27:11) Ko e hā ʻoku kau atu ʻi he ngaahi founga fakangatá?
Ko e fakangata ʻo e kakai tangatá ʻi he fakavahavaha-fanaú ʻoku ui ia ko e vasetomi. ʻOku tuʻusi ʻo tāpuni ʻa e ongo kiʻi filo pe tiupi ʻe ua ʻi he foʻi mahakí. ʻE lava ke fai eni ʻi he ngaahi founga fakafaitoʻo kehekehe, ka ko e taumuʻá ke ʻai ke ʻoua toe malava ʻa e huhuʻa fakafanaú ʻo fakalaka mai mei he ongo foʻi mahakí. Ko e fakangata ʻo e kakai fefiné ʻoku ui ia ko e nonoʻo tiupi. ʻOku faʻa fai eni ʻaki hono tuʻusi ʻo nonoʻo (pe, tutu) tāpuni ʻa e tiupi ʻo e taungafanaú, ʻa ia ʻokú ne ʻave ʻa e fuá mei he fuaʻi taungafanaú ki he taungafanaú.
Naʻe fuoloa pē ʻa e fakakaukau ia ko e ngaahi sitepu ko ení ʻe tuʻuloa—ʻo pehē ʻoku nau fakahoko ʻa e fakangata ʻe ʻikai toe ala fakafoki. Ka ko e kakai ia ʻe niʻihi, koeʻuhi ko ʻenau fakatomala ʻi he laka kuo nau faí pe koeʻuhi ko ha tuʻunga ʻo ha ʻātakai foʻou, kuo nau kumi ai ki ha tokoni fakafaitoʻo ke toe toʻo ʻa e vasetomí pe nonoʻo tiupí. ʻI hono ʻilo mai ʻo e ngaahi meʻangāue mo e tafa-sio-meʻa-fakaʻatalahi makehé, kuo lavameʻa ange ai ʻa e ngaahi feinga ko ia ke tafa-fakafokí. ʻOku ʻikai taʻeangamaheniʻaki ke lau ko e faʻahinga kuo filí ʻe lava ke ʻi ai ʻa e ola lelei peseti 50 ki he 70 ʻi he tafa-fakafoki ko ia ʻo e vasetomí ʻaki hono toe hokoʻi ʻa e ngaahi muiʻi tiupi iiki naʻe tuʻusí. ʻOku taku ko e ola lelei ʻo e tafa-fakafoki ʻo e nonoʻo tiupi ʻi he kakai fefiné ʻoku fakaʻavalisi ki he peseti ʻe 60 ki he 80. Ko e faʻahinga ko ia kuo nau ʻilo fekauʻaki mo e meʻá ni kuo nau ongoʻi ko e fakangatá ʻoku ʻikai toe fiemaʻu ke fai ha vakai ki ai ko ha meʻa ʻoku tuʻuloa. Te nau tui nai ko e vasetomí mo e nonoʻo tiupí ʻe lava ke vakai ki ai ʻoku ʻi he kalasi tatau ia mo e foʻiʻakau fakavahavahafanaú, konitomú, mo e milemilá—ʻa e ngaahi founga ko ia ʻe lava pē ke taʻofi ʻo ka fiemaʻu ha feitama. Kae kehe, ʻoku ʻikai totonu ke taʻetokangaʻi ʻa e ngaahi tafaʻaki fakatupu fakakaukau ʻe niʻihi.
Ko e taha, ko e ngaahi ʻamanaki atu ko ia ki ha tafa-fakafokí ʻe lava ke mātuʻaki uesia ia ʻe he ngaahi tuʻunga hangē ko e lahi ʻo e maumau ki he ngaahi tiupí lolotonga hono fakahoko ʻo e fakangatá, ko e lahi ʻo e tiupi naʻe toʻó pe patepaté, ko e lahi ʻo e taʻu talu mei hono fakahokó, pea ʻi he tuʻunga ʻo e vasetomí, naʻa kuo iku ʻo tupu ha meʻa ia ʻokú ne hanga ʻo taʻofi ʻa e huhuʻa fakafanau ʻo e tangatá. Pea ʻoua naʻa taʻetokangaʻi ʻa e foʻi moʻoni ko ia ko e ngaahi naunau ki he tafa-sio-meʻa-fakaʻatalahí ʻe ʻikai nai ala maʻu ia ʻi he ngaahi feituʻu lahi, pe ko e fakamolé nai ʻe taʻemalava ke totongi ia. Ko ia ai, ko e tokolahi ko ia ʻoku nau fakaʻamu feifeingavale ke tafa-fakafoki ha fakangatá ʻe ʻikai nai malava ke nau fai pehē. Kiate kinautolú ko ʻene lavá ʻana ia.a Ko ia, ko e ngaahi tuʻunga ʻoku lave ki ai ʻi ʻolungá ki he ngaahi tafa-fakafokí ko e anga pē ia ʻo e ngaahi fakakaukau, ʻikai ko ha ngaahi fakaʻavalisi alafalalaʻanga.
ʻOku lave ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻe niʻihi ki he ngaahi tuʻunga moʻoni, Ko ha kupu naʻe pulusi ʻi he ʻIunaite Seteté fekauʻaki mo e tafa-fakafoki ʻo e vasetomí naʻe lave ai ki he hili ha tafa $12,000, “ko e peseti pē ʻe 63 ʻo e kau tafá ʻe lava ke nau fakafeitamaʻi honau ngaahi hoá.” ʻIkai ko ia pē, ko e “peseti” pē “ʻe ono ʻo e kakai tangata kuo fakahoko ki ai ʻa e vasetomí ʻoku faifai ange pea nau kumi ki ha tafa-fakafoki.” ʻI ha ako naʻe fai ʻi Siamane fekauʻaki mo ʻIulope lotoloto, ko e peseti nai ʻe 3 ʻo e kau tangata ko ia naʻa nau fili ke fakangatá naʻa nau feinga ki mui ke tafa-fakafokí. Neongo kapau ko e vaeua ʻo e ngaahi feinga ko iá ʻe malava ʻo ola lelei, ʻe ʻuhinga leva ia, ki he peseti ʻe 98.5, ko hono fakahoko ko ia ʻo e vasetomí ʻe iku ia ki he fakangata tuʻuloa. Pea ko e fakaʻavalisí ʻe māʻolunga ange ia ʻi he ngaahi fonua ʻoku siʻi pe hala he kau tafa-sio-meʻa-fakaʻatalahí.
Fakatatau ki ai, ʻoku taʻetotonu ke fakamaʻamaʻaʻi ʻa e fakangata ʻo e tangatá pe fefiné, ʻo hangē ia ko ha fakavahavaha-fanau fakataimi pē. Pea ki he Kalisitiane loto-moʻoní, ʻoku toe ʻi ai ʻa e ngaahi tafaʻaki kehe ke fakakaukau ki ai.
Ko ha poini ʻoku mātuʻaki mahuʻinga, ko e ngaahi mafai fakafanaú, ko e meʻaʻofa ia mei hotau Tokotaha-Fakatupú. Ko ʻene muʻaki taumuʻá naʻe kau ai ʻa e fanafanau fou ʻi he faʻahinga haohaoa ʻo e tangatá, ʻa ia te nau “fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia.” (Senesi 1:28) Hili hono tuʻusi hifo ʻe he Lōmakí ʻa e tokolahi ʻo e māmaní ki he toko valú, naʻe toe leaʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fakahinohino tefito ko iá. (Senesi 9:1) Naʻe ʻikai toe leaʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e foʻi fekau ko iá ki he puleʻanga ʻo ʻIsilelí, ka naʻe vakai ʻa e kau ʻIsilelí ia ki he maʻu fānaú ko e meʻa ia naʻe fiemaʻu ʻaupito.—1 Samiuela 1:1-11; Sāme 128:3.
Ko e lao ʻa e ʻOtuá ki ʻIsilelí naʻe kau ai ʻa e ngaahi fakamatala fekauʻaki mo ʻene tokanga ki he fanafanau fakaetangatá. Ko e fakatātaá, kapau ʻe mate ha tangata mali ki muʻa ke ne tokonaki mai ha foha ke hokohoko atu hono hakó, ʻe maʻu leva ha foha ʻi he mali hono tehiná mo hono hoá. (Teutalonome 25:5) ʻOku toe mahino ange ʻa e lao ko ia fekauʻaki mo ha uaifi naʻá ne feinga ke tokoniʻi hono husepānití ʻi ha kē. Kapau te ne kuku ʻa e fakatangata ʻo e tokotaha ʻoku kē mo hono husepānití, naʻe pau ke tuʻusi hono nimá; ʻoku hā mahino, naʻe ʻikai fiemaʻu ʻe Sihova ha maumau mata-ki-he-mata kiate ia pe ko e kupu fakafanau ʻo hono husepānití. (Teutalonome 25:11, 12) Ko e laó te ne fakatupunga nai hano ʻapasiaʻi ʻo e ngaahi kupu fakafanaú; ko e ngaahi meʻá ni naʻe ʻikai fiemaʻu ke fakaʻauha noaʻia.b
ʻOku tau ʻilo ʻe kitautolu ko e kau Kalisitiané ʻoku ʻikai te nau ʻi he malumalu ʻo e Lao ʻo ʻIsilelí, ko ia ko e tuʻutuʻuni ʻi he Teutalonome 25:11, 12 ʻoku ʻikai haʻisia kinautolu ia ki ai. Naʻe ʻikai ke fekauʻi pe fokotuʻu mai ʻe Sīsū ia ko ʻene kau ākongá kuo pau ke nau mali pea maʻu ʻa e fānau tokolahi taha ʻe malavá, ʻa ia kuo fakakaukau ai ki ai ʻa e ngaahi hoa mali tokolahi ʻi he taimi ʻoku nau fai ai ha fili pe te nau ngāueʻaki ha niʻihi ʻo e ngaahi founga fakavahavahafanaú. (Mātiu 19:10-12) Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e kau uitou kei siʻi ʻoku holi hohaʻá ke nau ‘toe mali mo fanau.’ (1 Timote 5:11-14) Naʻe ʻikai te ne ʻohake ʻe ia ʻa e fakangata tuʻuloa ʻo e kau Kalisitiané—ʻa e feilaulauʻi loto-lelei ko ia ʻenau malava ke fakatupu fānaú.
ʻOku lelei ki he kau Kalisitiané ke nau fua tautau ʻa e ngaahi fakamatala pehē ko ia ko e ʻOtuá ʻokú ne fakamahuʻingaʻi ʻenau malava ke fanafanaú. Kuo pau ki he ngaahi hoa mali taki taha ke nau fakapapauʻi pe te nau fakahoko pea ʻi he taimi fē ʻa e ngaahi founga feʻungamālie ʻo e fakakaukauʻi ʻo e fāmilí. ʻI heʻene lava iá, ko ʻenau filí ʻe hoko ia ʻo mātuʻaki mahuʻinga kapau naʻe ʻi ai ha ngaahi fakamahino papau fakafaitoʻo, ko e faʻeé pe ko e tamá ʻe fehangahangai mo ia ha fakatamaki lahi fakafaitoʻo, naʻa mo ha ala hoko ha mate, ʻi ha feitama he kahaʻú. Ko e niʻihi ʻi he tuʻunga ko iá kuo nau tuku atu taʻeloto kinautolu ki ha founga fakangata hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ki muʻá ke fakapapauʻi ke ʻoua naʻa hoko ʻo ngali fakatuʻutāmaki ha foʻi feitama ki he moʻui ʻa e faʻeé (ʻa ia kuo ʻosi ʻi ai haʻane fānau kehe) pe ko e tamá, ʻa ia ʻe ngali fanauʻi mai ʻamui mo ha fakatamaki ki he moʻuí ʻi ha palopalema mahamahaki.
Ka ko e kau Kalisitiane ko ia ʻoku ʻikai te nau fehangahangai mo ha fakatamaki hāhāmolofia mo faikehe peheé ʻe pau moʻoni ʻenau loto ke ngāueʻaki ʻa e ‘aga fakabotoboto’ pea fakafuo ʻenau fakakaukaú mo ʻenau ngaahi ngāué ʻaki ʻa hono fakamahuʻingaʻi ko ia ʻe he ʻOtuá ʻa e malava ke fanafanaú. (1 Timote 3:2, PM; Taitusi 1:8; 2:2, 5-8) ʻE tapua ʻi he meʻá ni ʻa e ongoʻi matuʻotuʻa ki he ngaahi fakamatala Fakatohitapú. Ka neongo ia, fēfē kapau kuo hoko ʻo ʻilolahia kuo taʻetokaʻi taʻefakakaukauʻi ʻe ha Kalisitiane ia ʻa e ngaahi fakafuofua ʻa e ʻOtuá? ʻIkai ʻe tālaʻa ʻa e niʻihi kehé pe naʻá ne hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei, ʻo maʻu ha ongoongo ko hono fai ha ngaahi fili ʻoku fehoanaki mo e Tohitapú? Ko ha mele fakatupu hohaʻa pehē ʻi ha ongoongo ʻo ha taha ʻe lava moʻoni ia, ʻo uesia ʻa e tuʻunga ʻe taau ai ha faifekau ki ha ngaahi monū makehe ʻo e ngāué, neongo ʻe ʻikai nai ke pehē ia kapau naʻe fai ʻe he tokotaha ko iá ʻi he taʻeʻilo ʻi hono fakahoko ʻo e founga ko ení.—1 Timote 3:7.
[Fakamatala ʻi lalo]
a “Ko e ngaahi feinga tafa ke toe fakahoko ʻa e [halanga ʻo e huhuʻa fakafanaú] kuo maʻu ha ola lelei ʻoku fakaʻavalisi ʻikai toe siʻi hifo he peseti ʻe 40, pea ʻoku ʻi ai ha kiʻi fakamoʻoni ʻe maʻu nai ha ola lelei ange ʻi he fakalakalaka ʻo e ngaahi founga tafa-sio-meʻa-fakaʻatalahí. Ka neongo ia, ko e fakangata fou ʻi he vasetomí ʻoku tonu ke lau ia ʻoku tuʻuloa.” (Encyclopædia Britannica) “Ko e fakangatá ʻoku totonu ke lau ia ko e founga tuʻuloa. Neongo pe ko e hā e meʻa kuo fanongo nai ai ʻa e tokotaha talatalá fekauʻaki mo e tafa-fakafokí, ko e tafa ʻo fakahoko ha tiupi kuo tuʻusi ʻoku fuʻu totongi-mamafa, pea ʻoku ʻikai alafakapapauʻi pe ʻe ola lelei. Ko e kakai fefine ko ia kuo nau fakahoko ha tafa-fakafoki ʻo ha fakangata tiupi, ʻoku mātuʻaki ala hoko ʻa e feitamá ia ʻi he tiupi ʻo e taungafanaú.”—Contemporary OB/GYN, Sune 1998.
b Ko e toe lao ʻe taha ʻoku hā ngali mahino nai naʻe pehē, he ʻikai ha tangata ʻa ia kuo maumauʻi lahi hono fakatangatá naʻe lava ke haʻu ki he fakatahaʻanga ʻa e ʻOtuá. (Teutalonome 23:1) Kae kehe, ʻoku hiki ʻe he Insight on the Scriptures, ko e meʻá ni ʻoku hā mahino “naʻe fekauʻaki ia mo hono fakapoka fai fakakaukauʻi ki ha ngaahi taumuʻa taʻetaau, hangē ko e fakasōtomá.” Ko ia ai, ko e lao ko iá naʻe ʻikai ke fekauʻaki ia mo e fakapoká pe ko hono tatau ʻo ia ki he fakavahavahafanaú. ʻOku toe pehē ʻe he Insight: “Naʻe tomuʻa tala fakafiemālie mai ʻe Sihova ʻa e taimi ʻa ia te ne tali ai ʻa e kau ʻiunoké ko ʻene kau sevānití, pea kapau te nau talangofua, te nau maʻu leva ha hingoa ʻoku lelei hake ia ʻi he ngaahi foha pe ngaahi ʻofefine. ʻI hono toʻo atu ʻa e Laó ʻe Sīsū Kalaisí, ko e tokotaha kotoa pē ʻokú ne ngāueʻi ʻa e tuí, tatau ai pē pe ko e hā hono anga pe tuʻunga ki muʻá, ʻe lava ke hoko ko e ngaahi foha fakalaumālie ʻo e ʻOtuá. Ko e faikehekehe fakaekakanó naʻe toʻo ia.—Ai 56:4, 5; Sio 1:12.”