Tohi Tohitapu Fika 21—Koheleti
Tokotaha-Tohi: Solomone
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Selusalema
Kakato Hono Tohí: Ki muʻa he 1000 K.M.
1. Ko e hā ʻa e taumuʻa māʻolunga naʻe hiki ai ʻa e Koheletí?
KO E tohi ʻa Koheletí naʻe hiki ia ki ha taumuʻa māʻolunga. Ko Solomoné, ʻi hono tuʻunga ko e taki ʻo ha kakai naʻe fakatapui kia Sihova, naʻá ne maʻu ʻa e fatongia ke pukepuke fakataha kinautolu ʻi he faitōnunga ki honau fakatapuí. Naʻá ne feinga ke fakahoko ʻa e fatongia ko ení fakafou ʻi he akonaki fakapotopoto ʻa e Koheletí.
2. ʻOku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻa e taumuʻa ko ení ʻi he hingoa faka-Hepelū ʻo e Koheletí, ʻo ʻai ai ʻa e meʻá ni ke feʻungamālie ange ʻi he hingoa faka-Kalisí mo e faka-Pilitāniá?
2 ʻI he Koheleti 1:1 (NW) ʻokú ne lave ai kiate ia tonu ko e “tokotaha fakatahatahaʻi.” Ko e foʻi lea ʻi he lea faka-Hepeluú ko e Qo·heʹleth, pea ʻi he Tohitapu Hepeluú, ʻoku uiʻaki ʻa e tohí ʻa e hingoa ko iá. Ko e Septuagint Kalisí ʻokú ne ui ʻe ia ko e Ek·kle·si·a·stesʹ, ʻa ia ʻoku ʻuhingá “ko ha mēmipa ʻo ha ʻēkelesia (fakatahaʻanga; ʻasemipilī),” ʻa ia ʻoku haʻu mei ai ʻa e hingoa faka-Pilitānia ko e Ecclesiastes. Kae kehe, ko e Qo·heʹleth ʻoku feʻunga ange hono liliu “Ko e Tokotaha Fakatahatahaʻi,” pea ko e toe hingoa fakanofo feʻungamālie ange ia kia Solomone. ʻOkú ne fakamahinoʻi ʻa e taumuʻa ʻa Solomone ki hono hiki ʻo e tohí.
3. ʻI he ʻuhinga fē naʻe hoko ai ʻa Solomone ko ha tokotaha fakatahatahaʻí?
3 ʻI he ʻuhinga fē naʻe hoko ai ʻa Solomone ko e tokotaha fakatahatahaʻí, pea ko e hā ʻa e meʻa naʻá ne fakatahatahaʻí? Ko e tokotaha fakatahatahaʻi ia ʻo hono kakaí, ʻa e kau ʻIsilelí, pea ki honau kaungāmeʻá, ʻa e kau nofo hili fakataimi maí. Naʻá ne fakatahatahaʻi kotoa mai ʻa e faʻahingá ni ki he lotu ki hono ʻOtuá, ʻa Sihova. Ki muʻa atú naʻá ne langa ʻa e temipale ʻo Sihová ʻi Selusalema, pea ko hono fakatapuí naʻá ne uki fakataha, pe fakatahatahaʻi kotoa kinautolu ki he lotu ki he ʻOtuá. (1 Tuʻi 8:1) ʻI he taimí ni, fakafou ʻi he Koheletí, naʻá ne kumi ai ke fakatahatahaʻi hono kakaí ki ha ngaahi ngāue ʻaonga mo mamaʻo mei he ngaahi ngāue taʻeʻaonga mo taʻefua ʻo e māmani ko ení.—Koh. 12:8-10.
4. ʻOku anga-fēfē hono fokotuʻu ko Solomone ʻa e tokotaha-tohí?
4 Neongo ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi tonu ʻa Solomone, ʻoku mātuʻaki mahino ʻa hono fakahaaʻi ʻe he ngaahi potu tohi lahi, ko ia ʻa e tokotaha-tohí. ʻOku fakafeʻiloaki mai ʻe he tokotaha fakatahatahaʻí ia ko e “foha ʻo Tevita” ʻa ia “ne . . . tuʻi ki Isileli ʻi Selusalema.” ʻE lava ke ngāueʻaki pē eni kia Tuʻi Solomone, he ko hono kau fetongi ʻi Selusalemá ko e ngaahi tuʻi pē ia ki Siuta ʻataʻatā. ʻIkai ko ia pē, hangē ko ia ʻoku hiki ʻe he tokotaha fakatahatahaʻí: “Vakai ko e taha au naʻe maʻu poto lahi, ʻo fakautuutu ai pe, ʻo hulu iate kinautolu kotoa naʻe tomuʻa ʻiate au ʻi he pule ki Selusalema; ʻio, naʻe sio hoku loto ki ha fuʻufuʻunga poto mo e ʻilo.” (1:1, 12, 16) ʻOku feʻunga tonu eni mo Solomone. ʻOku talamai kiate kitautolu ʻe he Koheleti 12:9, ‘naʻá ne fifili mo fakatotolo meʻa. Naʻa ne faʻu ha ngaahi palovepi lahi.’ Ko Tuʻi Solomone naʻá ne leaʻaki ʻa e foʻi palōveepi ʻe 3,000. (1 Tuʻi 4:32) ʻOku tala ʻe he Koheleti 2:4-9 ʻa e polokalama langa ʻa e tokotaha-tohí; ngaahi ngoue vaine, ngaahi ngoue mo e ngaahi paʻake; ngaahi fakatafenga vai; fokotuʻutuʻu ʻo e kau tamaioʻeiki mo e kau kaunanga; tānekinga siliva mo e koula; mo e ngaahi lavameʻa kehe. Naʻe moʻoni kotoa eni fekauʻaki mo Solomone. ʻI he taimi naʻe mamata ai ʻa e kuini ʻo Sipá ki he poto mo e tuʻumālie ʻo Solomoné, naʻá ne pehē: “Ko e vaeua naʻe ʻikai tala mai.”—1 Tuʻi 10:7.
5. ʻI fē pea ʻanefē ʻoku pau naʻe hiki ai ʻa e Koheletí?
5 ʻOku fakahaaʻi ʻe he tohí ko Selusalema ʻa e feituʻu naʻe tohi aí ʻi heʻene pehē ko e tokotaha fakatahatahaʻí naʻe tuʻi “ʻi Selusalema.” Ko e taimí ʻoku pau pē naʻe ki muʻa ia ʻi he 1000 K.M., ʻo aʻu mai ki he pule taʻu ʻe 40 ʻa Solomoné, hili ʻene kau atu ʻi he ngaahi ngāue lahi ko ia ʻoku lave ki ai ʻi he tohí kae ki muʻa pē ʻi heʻene tō ki he lotu ʻaitolí. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko iá kuo pau pē naʻá ne ʻosi maʻu ha ʻilo lahi ʻaupito fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻa e māmani ko ení mo ʻene ngaahi tuli ki he ngaahi koloa fakamatelié. ʻI he taimi ko iá kuo pau pē naʻá ne kei ʻi he hōifua ʻa e ʻOtuá mo kei ʻi Heʻene fakamānavaʻí.
6. Ko e hā ʻa e ngaahi fakaʻikaiʻi kuo langaʻi hake ʻo fekauʻaki mo e fakamānavaʻi ʻo e Koheletí, ka ʻe anga-fēfē nai hano fakahalaki ia?
6 ʻE lava fēfē ke tau fakapapauʻi ko e Koheletí “ko e fakamanava ʻa e ʻOtua”? ʻE fehuʻia nai ʻe he niʻihi hono tuʻunga fakamānavaʻí koeʻuhi ʻoku ʻikai ke lave tuʻo taha ia ai ki he huafa fakaʻotuá, ʻa e Sihová. Kae kehe, ʻokú ne poupouʻi pau ʻa e lotu moʻoni ʻa e ʻOtuá, pea ʻokú ne toutou ngāueʻaki ʻa e kupuʻi lea ha·ʼElo·himʹ, “ko e ʻOtua moʻoní.” Ko ha toe fakaʻikaiʻi ʻe taha nai ʻe ʻohake koeʻuhi ʻoku ʻikai ha lave hangatonu ia ki he Koheletí ʻi he ngaahi tohi Tohitapu kehé. Kae kehe, ko e ngaahi akonaki ʻoku ʻomai aí mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakatoka ʻi he tohí ʻoku feongoongoi fakaʻaufuli ia mo e toenga ʻo e ngaahi Konga Tohitapú. ʻOku pehē ʻe he Commentary ʻa Clark, Voliume III, peesi 799: “Ko e tohi ko ia ʻoku ui ko e Koheleth, pe Ecclesiastes, kuo tali maʻu pē ia ʻe he Siasi faka-Siú mo e Siasi faka-Kalisitiané fakatouʻosi, ko e hiki ia ʻi he malumalu ʻo hono fakamānavaʻi ʻe he Māfimafi-Aoniú; pea naʻe fai ʻa e vakai ki ai ko e konga totonu ia ʻo e ngaahi tohi toputapu ʻoku kau ki he Tohitapú.”
7. Ko e hā ʻa e puipuituʻa ʻo Solomone naʻe ʻai ai ia ke ne mātuʻaki taau moʻoni ke hiki ʻa e tohi Koheletí?
7 Ko e “kau fakaanga māʻolunga ange” taukei he meʻa fakaemāmaní kuo nau taukaveʻi ko e Koheletí ʻoku ʻikai ko ha tohi ia ʻe Solomone pe ko ha konga moʻoni ʻo e “potu Folofola kotoa pe,” ʻo pehē ko hono leá mo hono filōsofiá ʻoku mei ha taimi ia ki mui. ʻOku nau taʻetokangaʻi ʻa e fokotuʻunga fakamatala ʻoku pau naʻe tātānaki ʻe Solomone fakafou ʻi heʻene langa fakalakalaka fakautuutu ʻi he fefakatauʻakí mo e ngāueʻanga fakavahaʻapuleʻangá, pea pehē mei he kau māʻolunga naʻe fefonongaʻakí mo e ngaahi fetuʻutakiʻanga kehe mo e māmani ʻo tuaʻaá. (1 Tuʻi 4:30, 34; 9:26-28; 10:1, 23, 24) Hangē ko ia ʻoku hiki ʻe F. C. Cook ʻi heʻene Bible Commentary, Voliume IV, peesi 622: “Ko e ngaahi ngāue fakaʻahó mo e ngaahi ngāue kuo fili ʻe he tuʻi lahi Hepeluú kuo pau pē naʻe ʻave ai ia ʻo fakalaka mamaʻo atu mei he ʻātakai ʻo e moʻui, fakakaukau, mo e lea anga-maheni faka-Hepeluú.”
8. Ko e hā ʻa e fakakikihiʻi mālohi taha ki he kau ʻa e Koheletí ʻi he ngaahi tohi ʻo e Tohitapú?
8 Ka neongo ia, ʻoku fiemaʻu moʻoni ha maʻuʻanga fakamatala mei tuʻa ke ne kikihiʻi pe ʻoku kau ʻa e Koheletí ʻi he ngaahi tohi ʻo e Tohitapú? Ko hano sivisiviʻi ʻo e tohí tonu ʻe fakaeʻa ai ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻene feongoongoi ʻiate ia pē kae toe pehē foki ki heʻene feongoongoi mo e toenga ʻo e ngaahi Konga Tohitapú, ʻa ia ko e moʻoni ko ha konga ia ʻo ia.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
15. ʻOku anga-fēfē hono fakafaikehekeheʻi ʻe Solomone ʻa e ngaahi ngāue fakamamahí mo e ngaahi ngāue ʻaongá?
15 ʻI he ʻikai ko ha tohi ʻo e tuʻatamakí, ko e Koheletí ʻoku teuʻiʻaki ia ʻa e ngaahi maka koloa ngingila ʻo e poto fakaʻotuá. ʻI heʻene fakalau ʻa e ngaahi lavameʻa lahi ʻokú ne lau ko e muná, ʻoku ʻikai fakakau ai ʻe Solomone ia ʻa e langa ʻo e temipale ʻo Sihova ʻi he Moʻunga Molaiá ʻi Selusalemá, pea pehē ki he lotu maʻa ʻa Sihová. ʻOku ʻikai ke ne fakamatalaʻi ʻa e meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá ko e moʻuí ko e muna, ka ʻokú ne fakahā naʻe fakataumuʻa ia ki he fiefia mo e failelei ʻa e tangatá. (3:12, 13; 5:18-20; 8:15) Ko e ngaahi ngāue ʻoku fakamamahí ʻa e ngaahi ngāue ko ia ʻoku taʻetokangaʻi ai ʻa e ʻOtuá. ʻE faʻoaki koloa nai ha tamai maʻa hono fohá, ka ʻe fakaʻauha kotoa ia ʻe ha fakatamaki pea ʻe ʻikai toe ha meʻa maʻana. ʻOku lelei lahi hake ke tokonaki ha tofiʻa tuʻuloa ʻo e ngaahi koloa fakalaumālié. ʻOku fakamamahi ke maʻu ʻo fuʻu hulu pea ʻikai malava ke te fiefia ai. ʻOku ikuʻi ʻe he fakatuʻutāmakí ʻa e kotoa ʻo e koloa fakaemāmaní ʻi he taimi ʻoku nau “ʻalu” ai ʻi he maté, ʻo ʻikai ha meʻa ʻi honau nimá.—5:13-15; 6:1, 2.
16. ʻOku anga-fēfē ʻa e feongoongoi ʻa e Qo·heʹleth, pe Koheletí, mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú?
16 ʻI he Mātiu 12:42, ʻoku lave ai ʻa Sīsū kiate ia tonu ko “ha meʻa ʻoku lahi ʻia Solomone.” Koeʻuhí ko Solomoné naʻá ne fakatātaaʻi ʻa Sīsū, ʻoku tau ʻilo nai ʻi he ngaahi lea ko ia ʻa Solomone ʻi he tohi Qo·heʹleth ʻoku ʻi ai ha feongoongoi ai mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú? ʻOku tau ʻilo ai ʻa e ngaahi faitatau lahi! Ko e fakatātaá, naʻe fakamamafaʻi ʻe Sīsū ʻa e tuʻunga mātuʻaki lahi ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene pehē: “Kuo ngāue ʻa ʻeku Tamai ʻo aʻu ki he taimi ni, pea ʻoku ou ngāue mo au foki.” (Sione 5:17) Naʻe toe lave foki mo Solomone ki he ngāue ʻa e ʻOtuá: “Pea u vakai ʻa e fuʻu ngaue ʻa Elohimi, ʻoku ʻikai lava ʻa e tangata ke aʻusia ʻa e ngaue ʻoku fai ʻi he lalo laʻa; neongo pe ko e ha ʻa e fakafitefitaʻa ʻa e tangata ke hakule, ka ʻikai te ne aʻusia; ʻio neongo foki ʻe pehe ʻe he poto te ne ʻilo pe, kae ʻikai te ne lava ke tatae ki ai.”—Koh. 8:17.
17. Ko e hā ʻa e ngaahi faitatau kehe ʻoku maʻu ʻi he Tohitapú ʻi he ngaahi lea ʻa Sīsū mo Solomoné?
17 Naʻe fakalototoʻaʻi fakatouʻosi ʻe Sīsū mo Solomone ʻa e kau lotu moʻoní ke nau fakatahataha. (Mt. 18:20; Koh. 4:9-12; 5:1) Ko e fakamatala ʻa Sīsū ki he “faka ʻosi ʻo e kuonga” mo e “ngaahi kuonga kuo kotofa ʻo e ngaahi puleʻangá” ʻoku feongoongoi ia mo e lea ʻa Solomone “ko e meʻa kotoa ʻoku ai hano taimi, pea mo hono ʻaho kotofa ki he feinga kotoa pe ʻi he lalo langi.—Mt. 24:3; Luke 21:24, NW; Koh. 3:1.
18. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatokanga ʻoku ʻomai ʻa ia ʻoku kau fakataha ai ʻa Sīsū mo ʻene kau ākongá pea mo Solomoné?
18 Hiliō he meʻa kotoa, ko Sīsū mo ʻene kau ākongá ʻoku nau kau fakataha mo Solomone ʻi hono fakatokanga ʻo e ngaahi tauhele ʻo e tuli ki he meʻa fakamatelié. Ko e potó ko e maluʻanga moʻoní ia, he ʻokú ne “fakahaofi . . . ʻa e tangata ʻoku maʻu ia,” ko e lea ia ʻa Solomoné. “Ka mou fuofua kumi ae buleaga oe Otua, mo ene maonioni; bea e fakalahi aki ae gaahi mea ni kotoabe kiate kimoutolu,” ko e lea ia ʻa Sīsuú. (Koh. 7:12; Mt. 6:33, PM) ʻI he Koheleti 5:10 ʻoku hiki ai: “Ko ia ʻoku manako siliva ʻoku ʻikai te ne makona ʻi he siliva: pea ko ia ʻoku manako ki he fuʻufuʻunga meʻa, ʻoku ʻikai hano fua: ko e muna mo ia foki.” ʻOku mātuʻaki meimei tatau ia mo e akonaki ʻoku ʻomai ʻe Paula ʻi he 1 Timote 6:6-19 “ko e ʻofa ki he paʻanga ko e aka ʻoku tupu mei ai ʻa e ngaahi kovi kotoa pe.” ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi potu tohi meimei faitatau ʻi he ngaahi poini kehe ʻo e fakahinohino faka-Tohitapú.—Koh. 3:17—Ng. 17:31; Koh. 4:1—Sem. 5:4; Koh. 5:1, 2—Sem. 1:19; Koh. 6:12—Sem. 4:14; Koh. 7:20—Loma 3:23; Koh. 8:17—Loma 11:33.
19. ʻAki ʻa e ʻamanaki fiefia fē te tau fakatahataha nai ai ki he lotu ʻa Sihová he ʻaho ní?
19 Ko e pule ʻi he Puleʻangá ʻa e ʻAlo ʻofaʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻi he kakanó ko ha hako ia ʻo Tuʻi Solomone ko e potó, te ne fokotuʻu ha sōsaieti foʻou fakaemāmani. (Fkh. 21:1-5) Ko e meʻa naʻe tohi ʻe Solomone ki hono tataki ʻa hono kakaí ʻi hono puleʻanga fakataipé ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he faʻahinga kotoa pē ʻoku tuku ʻenau ʻamanakí he taimí ni ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻia Kalaisi Sīsuú. ʻI he malumalu ʻo ʻene pulé ko e faʻahinga ʻo e tangatá te nau moʻuiʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakapotopoto tatau ko ia naʻe fokotuʻu ʻe he tokotaha fakatahatahaʻí pea te nau fiefia taʻengata ʻi he meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá ko e moʻui fiefiá. Ko e taimi leva eni ke hoko ʻo fakatahatahaʻi ki he lotu ʻa Sihová, koeʻuhi ke aʻusia kakato ʻa e ngaahi fiefia ʻi he malumalu ʻo hono Puleʻangá.—Koh. 3:12, 13; 12:13, 14.