LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • Moʻui Hili ʻa e Maté​—Ko e Hā ʻOku Tui ki Ai ʻa e Kakaí?
    Ko e Taua Leʻo—1999 | ʻEpeleli 1
    • Moʻui Hili ʻa e Maté​—Ko e Hā ʻOku Tui ki Ai ʻa e Kakaí?

      “Ka pekia ha tangata, te ne toe moʻui koa?”​—SIOPE 14:14.

      1, 2. ʻOku anga-fēfē ʻa e kumi fakafiemālie ʻa e tokolahi ʻi he mole meiate kinautolu ha tokotaha ʻoku nau ʻofa ai ʻi he maté?

      ʻI HA falemate ʻi he Kolo Niu ʻIoké, ʻoku tuʻu fakaʻotu fakalongomate ai ʻa e ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí ʻi he veʻe puha mate fakaava ʻo ha tamasiʻi taʻu 17 ʻa ia naʻe fakaʻauha ʻa ʻene moʻui fakatalavoú ʻe he kanisaá. Ko e faʻē loto-mamahí ʻoku toutou lea loʻimataʻia: “ʻOku fiefia ange ʻa Tommy ia he taimí ni. Naʻe fiemaʻu ʻe he ʻOtuá ia ʻa Tommy ke na fakataha ʻi hēvani.” Ko e meʻa ia kuo akoʻi ke ne tui ki aí.

      2 ʻI he kilomita nai ʻe 11,000 mamaʻo atu, ʻi Jamnagar, ʻInitia, ko e lahi taha ʻi he foha ʻe toko tolú ʻokú ne tutu ʻa e fefie ʻi he fokotuʻunga fefie fakamomofi ki heʻenau tamai naʻe maté. ʻI he pākakihi ʻa e afí, ʻoku hivehivaʻi ai ʻe he Palamaní ʻa e lotu faka-Sanikuliti motuʻá: “ʻOfa ke hokohoko atu ʻa e soulu ʻoku ʻikai ʻaupito maté ʻi heʻene feinga ke hoko ko e tokotaha moʻoni taupotú.”

      3. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi kuo fakalaulauloto ki ai ʻa e kakaí ʻi ha ngaahi kuonga?

      3 Ko e moʻoni ʻo e maté ʻokú ne takatakai kotoa kitautolu. (Loma 5:12) ʻOku angamaheniʻaki pē kiate kitautolu ke fifili pe ko e maté ko e ngataʻanga ia ʻo e meʻa kotoa. ʻI he fakaʻuta atu ki he vilo takai fakaenatula ʻa e ʻakaú, ko Siope, ko ha sevāniti anga-tonu ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá, naʻá ne pehē: “ʻOku ai ha ʻamanaki ki he ʻakau, kapau ʻe ta, ʻe toe huli hake, pea ʻe ʻikai tuku ʻene muka.” Fēfē leva ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? “Ka pekia ha tangata, te ne toe moʻui koa?” ko e fakaʻekeʻeke ia ʻa Siopé. (Siope 14:​7, 14) ʻI he faai mai ʻa e ngaahi kuongá, kuo fakalaulauloto ʻa e kakai ʻi he sōsaieti kotoa pē ki he ngaahi fehuʻi: ʻOku ʻi ai ha moʻui hili ʻa e maté? Kapau ko ia, ko e faʻahinga moʻui fēfē? Fakatatau ki ai, ko e hā kuo hoko ʻo tui ki ai ʻa e kakaí? Pea ko e hā hono ʻuhingá?

      Lahi ʻa e Talí, ko e Kaveinga Maheni

      4. Ko e hā ʻoku tui ki ai ʻa e kakai ʻo e ngaahi lotu kehekehe fekauʻaki mo e moʻui hili ʻa e maté?

      4 ʻOku tui ʻa e kau Kalisitiane lau pē tokolahi ʻi he hili ʻa e maté, ʻoku ʻalu ʻa e kakaí ki hēvani pē, pe ko heli. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku tui ʻa e kau Hinituú ia ki he toe fanauʻi sino foʻoú. Fakatatau ki he tui faka-ʻIsilamí, ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻo e fakamaau hili ʻa e maté, ʻi he taimi ʻe fakafuofuaʻi ai ʻe ʻAla ʻa e ʻalunga moʻui ʻo e tokotaha taki taha pea tuku atu ʻa e tokotaha taki taha ki palataisi pe ki he afi ʻo heli. ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e ngaahi tui fekauʻaki mo e kau maté ko e tuifio ngalikehe pē ia ʻa e talatukufakaholo fakalotofonuá mo e lotu faka-Kalisitiane lau peé. Ko e fakatātaá ʻi Suli Langikā, fakatouʻosi ʻa e kau lotu-Putá mo e kau Katoliká ʻoku nau tuku fakaava lahi ʻa e ngaahi matapaá mo e ngaahi matapā sioʻatá ʻi he hoko ha mate ʻi honau falé, pea ʻoku nau tuku ʻa e puha maté ʻo laku vaʻe ʻa e tokotaha maté ki he matapā ʻi muʻá. ʻOku nau tui ko e ngaahi ouau ko ení ʻoku nau ʻai ke faingofua ange ai ʻa e mavahe ʻa e laumālié pe soulu ʻo e tokotaha maté. ʻI he lotolotonga ʻo e kau Katolika mo e kau Palotisani tokolahi ʻi ʻAfilika Hihifó, ʻoku angaʻaki ʻa hono ʻufiʻufi ʻo e ngaahi sioʻata kotoa pē ʻi he taimi ʻoku mate ai ha taha koeʻuhi ke ʻoua nai naʻa sio ha taha ki he laumālie ʻo e tokotaha maté. Pea ʻi he ʻaho ʻe 40 ki mui ai, ʻoku kātoangaʻi ai ʻe he fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá ʻa e ʻalu hake ʻa e soulú ki hēvaní.

      5. Ko e hā ʻa e tui tefito ʻoku loto-tatau ki ai ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi lotú?

      5 Neongo ʻa e tuʻunga kehekehe ko ení, ʻoku hā ko e lahi taha ʻo e ngaahi lotú ʻoku nau loto-tatau ʻo ʻikai siʻi hifo ʻi he poini ʻe taha. ʻOku nau tui ko e meʻa ko ia ʻi loto ʻi ha tokotaha​—pe ʻoku ui ko e soulu, laumālie, pe faʻahikehe​—ʻoku taʻefaʻamate ia pea hokohoko atu ʻene moʻuí hili ʻa e mate ʻa e sinó. Meimei ko e kotoa ʻo e ngaahi lotu ʻe lauingeau mo e ngaahi lotu mavahe ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻoku nau taukapoʻi ʻa e tui ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú. Ko e tui ko ení ʻoku toe hoko ia ko e tokāteline kuo fakamafaiʻi ʻi he lotu faka-Siú. Ko e makatuʻunga tefito ia ʻo e akonaki ʻi he lotu-Hinituú fekauʻaki mo e toe fanauʻi sino foʻoú. ʻOku tui ʻa e kau Mosilemí ia ʻoku moʻui atu ʻa e soulú hili ʻa e mate ʻa e sinó. Ko e kau ʻApo ʻAositelēliá, ko e kau tui faka-ʻAfiliká, tui faka-Sinitoó, naʻa mo e tui faka-Putá, ʻoku nau akoʻi kehekehe kotoa ʻa e kaveinga tatau ko ení.

      6. ʻOku anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e kau mataotao ʻe niʻihi ki he fakakaukau ko ia ʻoku taʻefaʻamate ʻa e soulú?

      6 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ia ʻoku nau tui ʻoku ngata ʻa e moʻui fakakaukaú ʻi he maté. Kiate kinautolu, ko e fakakaukau ko ia ki he hokohoko atu ʻa ha moʻui fakaeongo mo poto ʻi ha soulu taʻemahino mo taʻesino ʻokú ne mavahe mei he sinó, ʻoku hā mātuʻaki taʻeʻuhinga ʻaupito. ʻOku hiki ʻe he mataotao Sipeini ʻo e senituli hono 20 ko Miguel de Unamuno: “Ke tui ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú ko e fakaʻamu ia pehē ange mai ʻoku taʻefaʻamate ʻa e soulú, ka ke fakaʻamua ia ʻaki ʻa e faʻahinga mālohi ko e fili ko ení te ne tāmalaki ʻe ia ʻa e fakaʻuhingá pea fakalaka atu ai.” Ko e niʻihi kehe ʻoku tui meimei tataú ʻoku kau ai ʻa e kakai ʻi he tuʻunga kehekehe hangē ko ia ko e kau filōsefa ʻiloa ʻi he kuonga muʻá ko ʻAlisitōtolo mo ʻEpikuliō, ko e toketā ko Hipokuleitisi, ko e filōsefa Sikotilani ko Tēvita Hume, ko e mataotao ʻAlepea ko ʻAveloisi, mo e ʻuluaki palēmia ʻo ʻInitia hili ʻa e tauʻatāiná, ko Sauahalalala Nehulu.

      7. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi mahuʻinga fekauʻaki mo e tui ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú kuo pau ke lāulea ki ai he taimí ni?

      7 ʻI he fehangahangai mo e ngaahi fakakaukau mo e tui fepakipaki peheé, kuo pau ke tau ʻeke: ʻOku tau maʻu moʻoni ha soulu taʻefaʻamate? Kapau ko e soulú ʻoku ʻikai moʻoni taʻefaʻamate, ʻe lava fēfē leva ke hoko ha akonaki loi pehē ko ha konga tefito ia ʻo e ngaahi lotu lahi ʻaupito ʻo e ʻaho ní? Naʻe haʻu mei fē ʻa e foʻi fakakaukaú? ʻOku fiemaʻu ke tau maʻu ʻa e ngaahi tali moʻoni mo fakafiemālie ki he ngaahi fehuʻí ni koeʻuhi ʻoku makatuʻunga ai ʻa hotau kahaʻú. (1 Kolinito 15:19) Kae ʻuluakí, tau sivisiviʻi angé pe naʻe tupu mei fē ʻa e tokāteline ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú.

      Ko e Fanauʻi ʻo e Tokāteliné

      8. Ko e hā ʻa e ngafa naʻe fakahoko ʻe Sōkolotesi mo Palato ʻi hono fakatupulekina ʻa e fakakaukau ko ia ʻoku taʻefaʻamate ʻa e soulú?

      8 Ko e senituli hono nima K.M. ʻOku taku ko e ongo filōsefa Kalisi ko Sōkolotesi mo Palató naʻá na kau ʻi he fuofua faʻahinga ko ia ke nau fakatupulekina ʻa e tui ʻoku taʻefaʻamate ʻa e soulú. Ka, naʻe ʻikai ko kinaua ʻa e ongo tupuʻanga ʻo e foʻi fakakaukaú. ʻI hono kehé, naʻá na fakangingila mo liliuʻi ia ki ha akonaki fakafilōsofia, ʻo ʻai ia ke toe fakamānako ange ki he kalasi poto ʻo hona taimí ʻo faai mai ai. Ko hono moʻoní, ko e kau Soloasitā ʻo Pēsia he kuonga muʻá mo e kau ʻIsipite ki muʻa ʻiate kinautolú naʻa nau toe tui foki ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú. Ko e foʻi fehuʻí leva eni, Ko e hā ʻa e tupuʻanga ʻo e akonaki ko ení?

      9. Ko e hā ha tupuʻanga ʻo e tākiekina ʻoku anga-maheni ʻaki ʻi he ngaahi talatukufakaholo ʻo ʻIsipite, Pēsia, mo Kalisi ʻi he kuonga muʻá?

      9 “ʻI he māmani ʻo e kuonga muʻá,” ko e lau ia ʻa e tohi The Religion of Babylonia and Assyria, “ko ʻIsipite, Pēsia, mo Kalisi naʻa nau ongoʻi ʻa e tākiekina ʻa e lotu faka-Pāpiloné.” Fekauʻaki mo e ngaahi tui fakalotu faka-ʻIsipité, ʻoku hoko atu ʻa e tohí ʻo pehē: “ʻI he vakai atu ki he muʻaki fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo ʻIsipite mo Papilōniá, hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe he ngaahi lauʻimaka ʻElimaná, naʻe ʻi ai moʻoni ʻa e ngaahi faingamālie lahi ki he hūhū ʻa e ngaahi fakakaukau mo e anga-fakafonua faka-Pāpiloné ki he ngaahi lotu mavahe faka-ʻIsipité.”a Ko e meʻa lahi tatau ʻe lava ke leaʻaki fekauʻaki mo e ngaahi talatukufakaholo motuʻa faka-Pēsia mo faka-Kalisí.

      10. Ko e hā ʻa e vakai faka-Pāpilone ki he moʻui hili ʻa e maté?

      10 Ka naʻe tui ʻa e kau Pāpilone ʻo e kuonga muʻá ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú? ʻI he poini ko ení, naʻe tohi ʻe Palōfesa Morris Jastrow, Leka, ʻo e ʻUnivēsiti ʻo Pennsylvania, U.S.A.: “Naʻe ʻikai ʻaupito fehangahangai ʻa e kakaí pe ko e kau taki ʻo e fakakaukau fakalotu [ʻo Papilōniá] mo e ala lava ko ia ke fakaʻauha fakakātoa ʻa e meʻa ko ia ʻi he taimi ʻe taha naʻe ʻi aí. Ko e maté [ʻi heʻenau fakakaukaú] ko ha hala ia ki ha toe faʻahinga moʻui ʻe taha, pea ko e fakaʻikaiʻi ʻo e taʻefaʻamaté [ʻa e moʻui lolotongá] naʻá ne fakamamafaʻi pē ʻa e ʻikai ala lava ke kalofi ʻa e liliu ʻi he moʻuí naʻe fakahoko mai ʻe he maté.” ʻIo, naʻe tui ʻa e kau Pāpiloné ko e moʻui ʻa ha faʻahinga, ʻi ha tuʻunga, naʻe hokohoko atu ia hili ʻa e maté. Naʻa nau fakahaaʻi eni ʻaki hono tanu ʻa e ngaahi meʻa fakataha mo e kau maté ke nau ngāueʻaki ʻi he Moʻui-ka-Hokó.

      11, 12. Hili ʻa e Lōmakí, ko e hā ʻa e feituʻu tupuʻanga ʻo e akonaki fekauʻaki mo e taʻefaʻamate ʻa e soulú?

      11 ʻOku hā mahino, ko e akonaki ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ʻoku foki ia ki Pāpilone ʻo e kuonga muʻá. ʻOku mahuʻinga eni? Ko ia, he ʻi he fakatatau ki he Tohitapú, ko e kolo ko Pēpelí, pe Pāpiloné, naʻe fokotuʻu ia ʻe Nimilote, ko ha mokopuna ua ia ʻo Noa. Hili ʻa e Lōmaki ʻo e foʻi kolopé ʻi he ʻaho ʻo Noá, ko e kotoa ʻo e kakaí naʻa nau lea taha pea naʻe taha pē ʻenau lotú. Naʻe ʻikai ngata pē ko Nimilote ko ha taha “fakafepaki kia Sihova” ka ko ia mo hono kau muimuí naʻa nau loto ke ‘ʻai ke ʻiloa ʻa e hingoa’ ʻo kinautolú. Ko ia ai, ʻi hono fokotuʻu ʻo e koló mo hono langa ai ʻo ha tauá, naʻe fokotuʻu ai ʻe Nimilote ha lotu kehe.​—Senesi 10:​1, 6, 8-​10; 11:​1-4.

      12 ʻOku pehē ʻe he talatukufakaholó naʻe mate ʻa Nimilote ʻi ha mate fakamamahi. Hili ʻene maté kuo pau pē naʻe hehema ʻi he ʻuhinga lelei ʻa e kau Pāpiloné ke fakamāʻolungaʻi ia ko e tokotaha-fokotuʻu, tokotaha-langa, mo e ʻuluaki tuʻi ʻo honau koló. Koeʻuhi naʻe pehē ko e ʻotua ko Matukú (Melotaki) ʻa e tokotaha-fokotuʻu ʻo Pāpiloné pea ko ha tokolahi ʻo e ngaahi tuʻi Pāpiloné naʻe aʻu ʻo fakahingoa kinautolu ki ai, ʻoku pehē ai ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ʻoku fakafofongaʻi ʻe Matuku ʻa Nimilote ʻi he tuʻunga ko ha ʻotuá. (2 Tuʻi 25:27; Aisea 39:1; Selemaia 50:2) Kapau ʻoku pehē eni, tā ko e foʻi fakakaukau ko ia ʻoku moʻui atu ʻa e soulu ʻo ha tokotaha hili ʻa e maté, ʻoku pau pē naʻe ʻi ai ia ʻi he taimi ʻo e mate ʻa Nimiloté. ʻI ha tuʻunga pē, ko e ngaahi peesi ʻo e hisitōliá ʻoku fakahaaʻi ai ʻi he hili ʻa e Lōmakí, ko e feituʻu tupuʻanga ʻo e akonaki ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ko Pēpeli, pe Pāpilone.

      13. Naʻe anga-fēfē ʻa e mafola ʻa e akonaki fekauʻaki mo e soulu taʻefaʻamaté ʻi he funga ʻo e māmaní, pea ko e hā hono olá?

      13 ʻOku toe fakahā ʻe he Tohitapú naʻe mioʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi feinga ʻa e kau langa taua ʻo Pēpelí ʻaki hono fakapuputuʻuʻi ʻenau leá. ʻI he ʻikai lava ke nau fetuʻutaki ʻiate kinautolú, naʻa nau liʻaki ai ʻenau langá pea nau movete mei ai “ki he fuga o mamani kotoa be.” (Senesi 11:​5-9, PM) Kuo pau ke tau tuku ʻi heʻetau fakakaukaú neongo naʻe liliu ʻa e lea ʻa e kau teu langa taua ko ení, naʻe ʻikai pehē ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e tuí. Ko hono olá, ko fē pē naʻa nau ʻalu ki aí, naʻe ō fakataha ai pē mo kinautolu ʻenau ngaahi fakakaukau fakalotú. ʻI he foungá ni ko e ngaahi akonaki fakalotu faka-Pāpiloné​—kau ai ʻa e taʻefaʻamate ko ia ʻa e soulú​—naʻe mafola ia ʻi he funga kotoa ʻo e māmaní pea hoko ai ko e makatuʻunga ʻo e ngaahi lotu lalahi ʻo e māmaní. Ko ia naʻe fokotuʻu ai ʻa e ʻemipaea ʻo e lotu loí ʻi māmani, ʻa ia naʻe fakamatalaʻi totonu ʻi he Tohitapú ko “Babilone koe lahi, koe faʻe ae kau feauaki moe gaahi fakalielia oe mamani.”​—Fakahā 17:5, PM.

      Ko e ʻEmipaea ʻi Māmani ʻo e Lotu Loí ʻOku Fakalahi Fakahahake

      14. Naʻe anga-fēfē ʻa e mafola ʻa e ngaahi tui fakalotu faka-Pāpiloné ki he kiʻi konitinēniti ʻo ʻInitiá?

      14 ʻOku pehē ʻe he kau faihisitōlia ʻe niʻihi, laka hake he taʻu ʻe 3,500 kuohilí, naʻe ʻomai ai ʻe he peau ʻo e fefolauʻakí ha kakai kili hinehina, ʻIulope mei he tokelau-hihifó ki he Teleʻa Indus, ʻa ia ʻoku tuʻu tefito he lolotongá ni ʻi Pākisitani mo ʻInitia. Mei aí naʻa nau mafola mai ai ki he ngaahi lautoka Vaitafe Ganges pea aʻu ai ki ʻInitia kotoa. ʻOku pehē ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ko e ngaahi fakakaukau fakalotu ʻa e kau folaú naʻe makatuʻunga ia ʻi he ngaahi akonaki faka-ʻIulani mo faka-Pāpilone. Ko e ngaahi fakakaukau fakalotu leva ko ení, naʻe hoko ia ko e ngaahi tupuʻanga ʻo e lotu Hinituú.

      15. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻo tākiekina ʻa e lotu-Hinitū ʻo e ʻaho ní ʻe he fakakaukau ki ha soulu taʻefaʻamaté?

      15 ʻI ʻInitia ko e fakakaukau ko ia ki ha soulu taʻefaʻamaté naʻe fakafou mai ia ʻi he tokāteline ʻo e toe fanauʻi sino foʻoú. Ko e kau poto Hinituú, ʻa ia naʻa nau fefāingaʻaki mo e palopalema fakalūkufua ʻo e koví mo e faingataʻaʻia ko ia ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ne nau iku atu ai ki he meʻa naʻe ui ko e lao ʻa Kamá, ʻa e lao ʻo e tupuʻangá mo hono olá. ʻI hono fakatahaʻi ʻa e lao ko ení mo e tui ko ia ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú, naʻa nau maʻu ai ʻa e foʻi akonaki ʻo e toe fanauʻi sino foʻoú, ʻa ia ko e ngaahi anga-lelei mo e anga-kovi ʻi heʻete moʻuí ʻoku pehē ʻe fakapaleʻi ia pe tautea ʻi he moʻui ka hokó. Ko e taumuʻa ʻa e anga-tonú ko e mokisā, pe ko e fakatauʻatāinaʻi mei he vilo takai ʻa e toe ngaahi fanauʻi sino foʻoú pea mo e fakataha mo e meʻa ʻoku ui ko e meʻa moʻoni taupotú pe Nevaná. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, ʻi he mafola ʻa e lotu-Hinituú, naʻe pehē ai pē mo e akonaki ʻo e toe fanauʻi sino foʻoú. Pea ko e tokāteliné ni kuo hoko ia ko e poupou tefito ʻa e lotu-Hinitū ʻo e ʻaho ní.

      16. Ko e hā ʻa e tui fekauʻaki mo e Moʻui-ka-Hokó naʻe hoko ʻo ne puleʻi ʻa e fakakaukau mo e ngaahi tōʻonga fakalotu ʻo e fuʻu tokolahi ʻo ʻĒsia Hahaké?

      16 Naʻe tupu mei he lotu-Hinituú ʻa e ngaahi tui kehe, hangē ko e lotu-Putá, lotu-Sāiní, mo e lotu-Sīkí. ʻOku toe piki ʻa e ngaahi lotú ni ki he tui ki he toe fanauʻi sino foʻoú. ʻIkai ngata aí, ʻi he hūhū atu ʻa e lotu-Putá ki he lahi taha ʻo ʻĒsia Hahaké​—ʻa Siaina, Kōlea, Siapani, mo e feituʻu kehé—naʻá ne uesia fakalūkufua ʻa e talatukufakaholo mo e lotu ʻa e feituʻú kotoa. Naʻe hoko ʻa e meʻá ni ʻo tupu hake ai ʻa e ngaahi lotu naʻe tapua mei ai ʻa e ngaahi tui fefioʻaki, ʻo tali lelei ki ai ʻa e ngaahi ʻelemēniti ʻo e lotu-Putá, fakahaʻele faʻahikehé, mo e lotu ki he fanga kuí. Ko e tākiekina lahi taha ʻi he ngaahi meʻá ni ko e lotu-Taó, lotu-Konifusioó, mo e lotu-Sinitoó. ʻI he foungá ni ko e tui ko ia ʻoku hokohoko atu ʻa e moʻuí hili e mate ʻa e sinó kuo hoko ia ʻo ne puleʻi ʻa e fakakaukau mo e ngaahi tōʻonga fakalotu ʻa e konga lahi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he konga ko ia ʻo e māmaní.

      Fēfē ʻa e Lotu Faka-Siú, Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane, mo e ʻIsilamí?

      17. Ko e hā naʻe tui ki ai ʻa e kau Siu he kuonga muʻá fekauʻaki mo e moʻui hili ʻa e maté?

      17 Ko e hā ʻoku tui ki ai ʻa e kakai ʻoku nau muimui ki he ngaahi lotu faka-Siú, Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, mo e ʻIsilamí fekauʻaki mo e moʻui hili ʻa e maté? ʻI he ngaahi lotú ni, ko e lotu faka-Siú ʻoku motuʻa tahá. Ko hono tupuʻangá ʻoku foki ia ʻo aʻu ki he taʻu ʻe 4,000 nai kia ʻĒpalahame​—ki muʻa ʻaupito ia ʻi hono faʻu ʻe Sōkolotesi mo Palato ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú. Naʻe tui ʻa e kau Siu ʻo e kuonga muʻá ki he toetuʻu ʻa e maté kae ʻikai ʻi he taʻefaʻamate fakaenatula fakaetangatá. (Mātiu 22:​31, 32; Hepelu 11:19) Naʻe anga-fēfē leva ʻa e hū ʻa e tokāteline ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ki he lotu faka-Siú? ʻOku tokonaki mai ʻe he hisitōliá ʻa e talí.

      18, 19. Naʻe anga-fēfē ʻa e hū ʻa e tokāteline ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ki he lotu faka-Siú?

      18 ʻI he 332 K.M., naʻe ikunaʻi ai ʻe ʻAlekisānita ko e Lahí ʻa e Hahake Lotolotó, ʻo kau ai ʻa Selusalema. ʻI he hokohoko atu ʻe he kau fetongi ʻo ʻAlekisānitá ʻa ʻene polokalama fakaului faka-Kalisí, ko ha fio ʻo e anga-fakafonua ʻe ua​—ko e faka-Kalisi mo e faka-Siu​—naʻe hoko aí. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe hoko ai ʻo maheni ʻa e kau Siú mo e fakakaukau faka-Kalisí, pea aʻu ʻo hoko ai ʻa e niʻihi ko e kau filōsefa.

      19 Ko Filo ʻo ʻAlekisanitulia, ʻo e ʻuluaki senituli T.S., ko e taha ia ʻo ha filōsefa Siu pehē. Naʻá ne fakaʻapaʻapaʻi lahi ʻa Palato peá ne feinga ke fakamatalaʻi ʻa e lotu faka-Siú ʻi he ngaahi kupuʻi lea ʻo e filōsofia faka-Kalisí, ʻo ne tofa ai ʻa e hala ki he kau faʻu fakakaukau Siu ki muí. Ko e Talamatá​—ʻa hono hiki ʻa e ngaahi lao tala ngutu ʻa e kau lāpaí​—ʻoku toe tākiekina ia ʻe he fakakaukau faka-Kalisí. “Ko e kau lāpai ʻo e Talamatá,” ko e lau ia ʻa e Encyclopaedia Judaica, “naʻa nau tui ki he ʻi ai hokohoko atu ʻa e soulú hili ʻa e maté.” Naʻe aʻu ʻo akoʻi ʻe he ngaahi tohi misiteli faka-Siu ki mui, hangē ko e Kapalá, ʻa e toe fanauʻi sino foʻoú. Ko ia ai, fakafou ʻi he toe vilo mai ʻa e filōsofia faka-Kalisí, naʻe hū atu ai ʻa e fakakaukau ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ki he lotu faka-Siú. Ko e hā ʻoku lava ke leaʻaki fekauʻaki mo e hū ʻa e foʻi akonakí ki Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané?

      20, 21. (a) Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻo e muʻaki kau Kalisitiané fekauʻaki mo e filōsofia faka-Palató, pe faka-Kalisí? (e) Ko e hā naʻe taki atu ki ha tuifio ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa Palató mo e ngaahi akonaki faka-Kalisitiané?

      20 Naʻe kamata ʻa e lotu faka-Kalisitiane moʻoní ʻia Sīsū Kalaisi. Fekauʻaki mo Sīsuú, ko Miguel de Unamuno, naʻe lave ki ai ki muʻa angé, naʻá ne tohi: “Naʻe tui ange ia ki he toetuʻu ʻa e kakanó, ʻo fakatatau ki he anga faka-Siú, kae ʻikai ʻi he taʻefaʻamate ʻa e soulú, ʻo fakatatau ki he anga [faka-Kalisi] faka-Palató.” Naʻá ne fakaʻosiʻaki: “Ko e taʻefaʻamate ʻa e soulú . . . ko ha tokāteline fakafilōsofia pangani ia.” ʻI he vakai ki he meʻá ni, ʻoku lava ai ke tau sio ki he ʻuhinga naʻe fakatokanga mālohi ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí fekauʻaki mo e “poto fiefilosefa, ʻa ia ko e koto muna mo e kākā, ʻo ne holataki kimoutolu ʻi he ʻalunga ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni fakaeonoʻaho ʻa e kakai, ʻio, ʻi he ʻalunga ʻo e ngaahi elemeniti ʻo e lotu ʻa ia ʻoku fakamaama, ʻo ʻikai ʻi he ʻalunga faka-Kalaisi.”​—Kolose 2:8.

      21 Naʻe hūhū ʻanefē mo anga-fēfē ʻa e “tokāteline fakafilōsofia pangani” ko ení ki Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane? ʻOku fakamatala ʻa e The New Encyclopædia Britannica: “Mei he konga loto ʻo e senituli hono 2 T.S., ko e kau Kalisitiane ko ia ne nau fai ha kiʻi ako ki he filōsofia faka-Kalisí, naʻe kamata ke nau ongoʻi ʻoku fiemaʻu ke fakamatalaʻi ʻenau tuí ʻi hono ngaahi kupuʻi leá, fakatouʻosi pē ki heʻenau fiemālie fakaeʻatamaí pea koeʻuhi foki ke fakaului mai ʻa e kau pangani potó. Ko e filōsofia naʻe feʻungamālie taha kiate kinautolú ko e tui faka-Palató.” Ko ha ongo muʻaki filōsefa pehē ʻe toko ua ʻa ia naʻá na fakahoko ha tākiekina lahi ki he ngaahi tokāteline ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ko ʻOliseni ʻo ʻAlekisanituliá mo ʻAokositaine ʻo Hipó. Naʻe tākiekina lahi fakatouʻosi kinaua ʻe he ngaahi fakakaukau ʻa Palató pea naʻe meʻangāueʻaki kinaua ʻi hono fio ʻa e ngaahi fakakaukau ko iá mo e ngaahi akonaki faka-Kalisitiané.

      22. Naʻe anga-fēfē ʻa e kei hoko ʻa e akonaki fekauʻaki mo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ʻo tuʻu-ki-muʻa ʻi he ʻIsilamí?

      22 Lolotonga ko e foʻi fakakaukau ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú ʻi he lotu faka-Siú mo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻoku tupu ia mei he tākiekina faka-Palató, ko e fakakaukaú naʻe fokotuʻu ia ki he ʻIsilamí mei heʻene kamatá pē. Ko e Kōlaní, ʻa e tohi māʻoniʻoni ʻa e ʻIsilamí, ʻokú ne akoʻi ʻoku maʻu ʻe he tangatá ha soulu ʻa ia ʻoku hokohoko atu ʻa ʻene moʻuí hili ʻa e maté. ʻOkú ne lau fekauʻaki mo e tufakanga fakaʻosi ʻo e soulú ko ha moʻui pē ʻi ha ngoue palataisi fakahēvani pe ko ha tautea ʻi ha afi ʻo heli. ʻOku ʻikai ke pehē ia heni kuo ʻikai feinga ʻa e kau mataotao ʻAlepeá ke fakatahaʻi ʻa e ngaahi akonaki faka-ʻIsilamí mo e filōsofia faka-Kalisí. Ko hono moʻoní, ko e māmani ʻAlepeá, naʻe tākiekina ia ʻo aʻu ki ha tuʻunga lahi ʻe he ngāue ʻa ʻAlisitōtoló. Kae kehe, ʻoku kei hoko ai pē ʻa e taʻefaʻamate ʻa e soulú ko e tui ia ʻa e kau Mosilemí.

      23. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi fakaueʻiloto ʻo fekauʻaki mo e moʻui hili ʻa e maté ʻe fai ʻa e lāulea ki ai ʻi he kupu hono hokó?

      23 ʻOku hā mahino, ko e ngaahi lotu takatakai ʻi he māmaní kuo nau fakatupulekina ha ngaahi fokotuʻunga tui fakapuputuʻu ki he Moʻui-ka-Hokó, ʻo makatuʻunga ʻi he foʻi fakakaukau ʻoku taʻefaʻamate ʻa e soulú. Pea ko e ngaahi tui peheé kuo nau uesia, ʻio, naʻa mo hono puleʻi mo fakapōpulaʻi ʻa e laui piliona ʻo e kakaí. ʻI he fehangahangai mo e ngaahi meʻa kotoa ko ení, ʻoku ueʻi ai kitautolu ke ʻeke: ʻOku malava ke ʻiloʻi ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko ʻi he taimi ʻoku tau mate aí? ʻOku ʻi ai ha moʻui hili ʻa e maté? Ko e hā ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo iá? Ko e meʻá ni te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hono hokó.

  • Moʻui Hili ʻa e Maté​—Ko e Hā ʻa e Lau ʻa e Tohitapú?
    Ko e Taua Leʻo—1999 | ʻEpeleli 1
    • Moʻui Hili ʻa e Maté​—Ko e Hā ʻa e Lau ʻa e Tohitapú?

      “Ko e efu koe, pea ko e efu te ke foki ki ai.”​—SENESI 3:19.

      1, 2. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi fakakaukau kehekehe ʻoku ʻi ai fekauʻaki mo e Moʻui-ka-Hokó? (e) Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke tau sivisiviʻi koeʻuhi ke fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo e soulú?

      “KO E fakakaukau ʻo e mamahiʻia taʻengatá ʻoku ʻikai huʻufataha ia mo e tui ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi meʻa fakatupú. . . . Ke tui ki he tautea taʻengata ʻo e soulú ki ha ngaahi fehālaaki ʻi ha ngaahi taʻu siʻi, ʻo ʻikai ʻoange ki ai ha faingamālie ki ha fakatonutonu, ko e fakafepaki ia ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e fakaʻuhingá,” ko e fakamatala ia ʻa ha filōsefa Hinitū ko Nikihilananitā.

      2 ʻI he hangē ko Nikihilananitaá, ʻoku taʻefiemālie ʻa e tokolahi he ʻahó ni ʻi he akonaki ʻo e fakamamahiʻi taʻengatá. ʻI he fakaʻilonga tatau, kuo faingataʻa ke mahino ki he niʻihi kehé ʻa e ngaahi fakakaukau pehē hangē ko hono aʻusia ʻo Nevaná pea mo e hoko ʻo taha mo natulá. Naʻa mo e ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ko ia ʻoku nau taukaveʻi ʻoku fakatuʻunga ʻenau ngaahi tuí ʻi he Tohitapú, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau kehekehe fekauʻaki mo e soulú pe ko e hā ia pea mo e meʻa ʻoku hoko ki ai ʻi he taimi ʻoku tau mate aí. Ka ko e hā ʻoku akoʻi moʻoni ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo e soulú? Ke ʻiloʻi iá, ʻoku fiemaʻu ke tau sivisiviʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻo e ongo foʻi lea faka-Hepelū mo e faka-Kalisi ʻa ia ʻoku liliu ko e “soulú” ʻi he Tohitapú.

      Ko e Soulú Fakatatau ki he Tohitapú

      3. (a) Ko e hā ʻa e foʻi lea ʻoku liliu ko e “soulú” ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu faka-Hepeluú, pea ko e hā hono ʻuhinga tefitó? (e) ʻOku anga-fēfē hono fakapapauʻi ʻe he Senesi 2:7 ko e foʻi lea “soulú” ʻoku lava ke ʻuhinga ia ki ha tokotaha kakato?

      3 Ko e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu ko e “soulu” ko e neʹphesh, pea ʻoku hā tuʻo 754 ia ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e neʹphesh? Fakatatau ki he The Dictionary of Bible and Religion, ʻoku “faʻa lave ia ki he meʻamoʻuí fakakātoa, ki he tokotaha tāutahá kakato.” ʻOku fakapapauʻi ʻa e meʻá ni ʻi hono fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e soulú ʻi he Senesi 2:7: “Naʻe ngaohi ʻe Sihova Elohimi ʻa e tangata mei he efu ʻo e kelekele, ʻo ne hō ki hono avaʻi ihu ʻa e mānava moʻui; pea naʻe hoko ʻa e tangata ko e kakano [“soulu,” NW] moʻui.” Fakatokangaʻi ko e ʻuluaki tangatá “naʻe hoko” ko ha soulu. ʻA ia ko e pehē, ko ʻĀtamá naʻe ʻikai te ne maʻu ha soulu; ko iá ko ha soulu​—hangē pē ko ha taha ʻokú ne hoko ko ha toketā ko e toketā ia. Ko e foʻi lea “soulú” leva heni, ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e tokotaha kakató.

      4. Ko e hā ʻa e foʻi lea ʻoku liliu ko e “soulu” ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pea ko e hā ʻa e ʻuhinga tefito ʻo e foʻi lea ko ení?

      4 Ko e foʻi lea naʻe liliu ko e “soulú” (psy·kheʹ) ʻoku hā ʻo laka hake he tuʻo teaú ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻI he hangē ko e neʹphesh ʻoku faʻa lave ʻa e foʻi leá ni ki he tokotaha kakató. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he fakamatala hokó: “Ko hoku soulú ʻoku faingataʻaʻia.” (Sione 12:​27, NW) “Naʻe kamata ke hoko ʻa e manavahē ki he soulu kotoa pē.” (Ngāue 2:​43, NW) “Ke anganofo ʻa e ngaahi soulu kotoa pē ki he ngaahi mafai māʻolungá.” (Loma 13:1, NW) “Lea fakaoloolo ki he ngaahi soulu ʻoku mafasiá.” (1 Tesalonaika 5:​14, NW) “Ko ha kakai tokosiʻi, ʻa ia, ko ha soulu ʻe toko valu, naʻe fakamoʻui ʻi he vaí.” (1 Pita 3:​20, NW) ʻOku hā mahino, ko e psy·kheʹ, hangē ko e neʹphesh, ko e lave ia ki he tokotaha kakató. Fakatatau ki he mataotao ko Nigel Turner, ko e foʻi leá ni “ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e tangatá, ʻa kita, ʻa e sino fakamatelie ʻokú ne maʻu ʻa e rûaḥ [laumālie] ʻo e ʻOtuá kuo hō ki ai. . . . Ko e fakamamafá ʻoku ʻia kita kotoa.”

      5. Ko e ngaahi soulu ʻa e fanga monumanú? Fakamatalaʻi.

      5 ʻOku fakatupu mahuʻingaʻiá, ʻi he Tohitapú ko e foʻi lea “soulu” ʻoku ngāueʻaki ia ʻo ʻikai ki he tangatá pē kae toe pehē foki ki he fanga manú. Ko e fakatātaá, ʻi hono fakamatalaʻi ʻa e fakatupu ʻo e ngaahi meʻamoʻui ʻi he tahí, ʻoku pehē ʻi he Senesi 1:20 (NW) naʻe tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtuá: “Ke ngaʻuta mai ʻa e ngaahi vaí ʻi he ngaahi potanga ʻo e ngaahi soulu moʻuí.” Pea ʻi he ʻaho fakatupu hono hokó, naʻe pehē ai ʻe he ʻOtuá: “Ke tupu mai ʻi he fonuá ʻa e ngaahi soulu moʻuí ʻo fakatatau ki honau faʻahinga; ʻa e manu lalata, mo e manu totolo, mo e manu kaivao ʻo e māmaní ʻo fakatatau ki honau faʻahinga.”​—Senesi 1:​24, NW; fakafehoanaki mo Nomipa 31:28, NW.

      6. Ko e hā ʻoku lava ke leaʻaki nai fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻe he Tohitapú ʻa e foʻi lea “soulú”?

      6 Ko ia ai, ko e foʻi lea “soulú” hangē ko ia naʻe ngāueʻaki ʻi he Tohitapú ko e lave ia ki ha tokotaha pe ko ha monumanu pe ki he moʻui ʻoku fiefia ai ha tokotaha pe ko ha monumanu. (Sio ki he puha ʻi he peesi 15.) Ko e fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e soulú ʻoku faingofua, huʻufataha, pea ʻikai lōmekina ʻe he ngaahi filōsofia fihi mo e ngaahi manavahē taʻeʻuhinga ʻa e tangatá. ʻI he tuʻunga ko iá, ko e fehuʻi fakavavevave leva kuo pau ke ʻeké, Fakatatau ki he Tohitapú, ko e hā ʻoku hoko ki he soulú ʻi he maté?

      Ko e Kau Maté ʻOku ʻIkai Te Nau ʻIloʻi ha Meʻa

      7, 8. (a) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe he ngaahi Konga Tohitapú fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo e kau maté? (e) ʻOmai ʻa e ngaahi fakatātā mei he Tohitapú ʻoku fakahaaʻi ai ʻe lava ke mate ʻa e soulú.

      7 ʻOku fakahaaʻi maʻalaʻala ʻa e tuʻunga ʻo e kau maté ʻi he Koheleti 9:​5, 10, ʻa ia ʻoku tau lau: “Ko e kau maté ʻoku ʻikai te nau ʻiloʻi ha meʻa . . .  ʻOku ʻikai ha ngāue, ʻikai ha palani, ʻikai ha ʻilo pe poto, ʻi he faʻitoká.” (Moffatt) Ko ia ai, ko e maté, ko ha tuʻunga ia ʻo e ʻikai ke toe ʻi ai. Naʻe tohi ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ʻo pehē ʻi he taimi ʻoku mate ai ha taha, “ʻoku ne foki ki hono kelekele; ko e ʻaho pe ko ia ko ʻene ngaahi fakakaukau ʻoku mate.” (Sāme 146:4) ʻOku ʻikai ʻiloʻi ha meʻa ʻe he kau maté, ʻikai ke ngāue.

      8 ʻI hono fakahaaʻi ʻo e tautea kia ʻĀtamá, naʻe pehē ʻe he ʻOtuá: “Ko e efu koe, pea ko e efu te ke foki ki ai.” (Senesi 3:19) Ki muʻa ke ngaohi ia ʻe he ʻOtuá mei he efu ʻo e kelekelé pea ʻoange kiate ia ʻa e moʻuí, naʻe ʻikai ke ʻi ai ha ʻĀtama. ʻI heʻene maté, naʻá ne toe foki pē ki he tuʻunga ko iá. Ko hono tauteá ko e mate​—ʻo ʻikai ko ha hiki ki ha toe nofoʻanga ʻe taha. Ko e hā leva naʻe hoko ki hono soulú? Koeʻuhi ʻi he Tohitapú ko e foʻi lea “soulú” ʻoku faʻa lave pē ia ki ha tokotaha, ʻi heʻetau pehē naʻe mate ʻa ʻĀtamá, ʻoku tau pehē ko e soulu ko ia naʻe ui ko ʻĀtamá naʻe mate. ʻE ongo ngalikehe nai eni ki ha tokotaha ʻoku tui ki he taʻefaʻamate ʻa e soulú. Kae kehe, ʻoku fakamatala ʻa e Tohitapú: “Ko e [“soulu,” NW] ʻoku fai angahala ko ia ia ʻe mate.” (Isikeli 18:4) ʻOku lau ʻa e Livitiko 21:1 (NW) fekauʻaki mo “ha soulu mate” (ko ha “ʻangaʻanga,” The Jerusalem Bible). Pea ko e kau Nāsilí naʻe tala ke ʻoua te nau haʻu ʻo ofi ki “ha soulu mate pē” (“ko ha sino mate,” Lamsa).​—Nomipa 6:6, NW.

      9. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻa e Tohitapú ʻi heʻene pehē naʻe ‘tei hiki ʻa e soulu’ ʻo Lesielí?

      9 Neongo ia, fēfē ʻa e fakamatala ʻi he Senesi 35:18 fekauʻaki mo e mate fakamamahi ʻa Lesielí, ʻa ia naʻe hoko ʻi heʻene fāʻeleʻi ʻa hono foha hono uá? ʻOku tau lau ai: “ʻI he tei hiki hono [“soulu,” NW] (he naʻa ne pekia), naʻa ne fakahingoa ia ko Penoni (Tama-oʻeku-mamahi): ka naʻe fakahingoa ia ʻe heʻene tamai ko Penisimani.” ʻOku fakahuʻunga ʻi he konga ko ení naʻe maʻu ʻe Lesieli ha meʻa ʻi loto ʻa ia naʻe mavahe ʻi heʻene maté? ʻIkai ʻaupito. Manatuʻi, ko e foʻi lea “soulú” ʻoku lava ke toe lave ia ki he moʻui ʻoku maʻu ʻe ha tokotaha. Ko ia, ʻi he tuʻungá ni ko e “soulu” ʻo Lesielí naʻe ʻuhinga pē ia ki heʻene “moʻuí.” Ko e ʻuhinga ia ʻoku fakalea ai ʻe he ngaahi liliu Tohitapu kehé ʻa e kupuʻi-lea “i he teu hiki hono soulú” ko e “ʻi he tō hifo ʻa ʻene moʻuí” (Knox), “ʻi heʻene mānava fakaʻosí” (JB), pea “ʻi he ʻalu ʻa ʻene moʻuí meiate iá” (Bible in Basic English). ʻOku ʻikai ha fakaʻilonga naʻe hao moʻui atu ha konga fakaemisiteli ʻo Lesieli ʻi heʻene maté.

      10. ʻI he founga fē naʻe hoko ai ʻa e soulu ʻo e tama ʻa e uitoú naʻe fokotuʻu haké ʻo ‘foki ai kiate iá’?

      10 ʻOku meimei tatau ia mo e toetuʻu ha tama ʻa ha uitou, naʻe hiki ʻi he 1 Tuʻi vahe 17. ʻI he veesi 22, ʻoku tau lau ai ʻi he lotu ʻa ʻIlaisiā ʻi he funga ʻo e kiʻi tamasiʻí, naʻe “fakaongo ʻa Sihova ki he leʻo ʻo Ilaisia; pea naʻe foki ʻa e [“soulu,” NW] ʻo e tamasiʻi kiate ia, ʻo ne moʻui.” ʻOku toe ʻuhinga heni ʻa e foʻi lea “soulú” ko e “moʻui.” Ko ia ai, ko e New American Standard Bible ʻoku pehē: “Ko e moʻui ʻa e tamá naʻe toe foki mai kiate ia pea naʻá ne toe moʻui.” ʻIo, ko e moʻuí ia, naʻe ʻikai ko ha ʻataʻi meʻa pē, naʻe toe foki ki he tamasiʻí. ʻOku fehoanaki eni mo e meʻa naʻe tala ʻe ʻIlaisiā ki he faʻē ʻa e tamasiʻí: “Vakai ʻoku moʻui hoʻo tama [ʻa e tokotahá kakato].”​—1 Tuʻi 17:23.

      Fēfē ʻa e Laumālié?

      11. Ko e hā ʻoku ʻikai lava ai ke ʻuhinga ʻa e foʻi lea “laumālie” ko ha konga moʻoni ia ʻo ha tokotaha ʻoku hao moʻui atu mei he maté?

      11 ʻOku pehē ʻe he Tohitapú ʻi he taimi ʻoku mate ai ha taha, “ʻoku mole ʻene manava [“laumālié,” NW] ʻoku ne foki ki hono kelekele.” (Sāme 146:4) ʻOku ʻuhinga ení ʻoku mavahe hangatonu ha laumālie taʻesino pea moʻui atu hili ha mate ʻa ha tokotaha? ʻE ʻikai ke lava ia, he ʻoku hoko atu ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ʻo pehē: “Ko e ʻaho pe ko ia ko ʻene ngaahi fakakaukau ʻoku mate” (“ʻoku ngata ai ʻa e kotoa ʻo ʻene fakakaukaú,” The New English Bible). Ko e hā leva ʻa e laumālié, pea ʻoku anga-fēfē ʻene “mole” mei ha tokotaha ʻi he taimi ʻo ʻene maté?

      12. Ko e hā ʻoku fakahuʻunga ki ai ʻa e ongo foʻi lea faka-Hepelū mo faka-Kalisi naʻe liliu ko e “laumālie” ʻi he Tohitapú?

      12 ʻI he Tohitapú ko e ongo foʻi lea naʻe liliu ko e “laumālié” (faka-Hepelū, ruʹach; faka-Kalisi, pneuʹma) ko hono ʻuhinga tefitó ko e “mānava.” Ko ia ai, ʻi he ʻikai pehē “ʻoku mole hono laumālié,” ko e liliu ʻa R. A. Knox ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e kupuʻi-lea “ʻoku mavahe ʻa e mānavá mei hono sinó.” (Sāme 145:​4) Ka ko e foʻi lea “laumālié” ʻoku fakahuʻunga ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he ngāue ʻa e mānavá. Ko e fakatātaá, ʻi hono fakamatalaʻi ʻa hono fakaʻauha ʻo e tangatá mo e moʻui ʻa e fanga manú ʻi he taimi ʻo e Lōvai ʻi he kolopé, ʻoku pehē ʻe he Senesi 7:22: “ʻIlonga ha meʻa ʻi he mōmoa, ʻa ia naʻe ʻi hono avaʻi ihu ʻa e manava [pe, laumālié; faka-Hepeluú, ruʹach] moʻui maʻu mei he matangi, naʻe mate ia.” Ko ia, ko e “laumālié” ʻoku lave nai ia ki he ivi moʻui ʻa ia ʻoku longomoʻui ʻi he meʻamoʻui kotoa pē ʻoku moʻui, fakatouʻosi ʻa e tangatá mo e fanga manú, pea ʻoku fakatolonga ia ʻe he mānavá.

      13. ʻOku anga-fēfē ʻa e toe foki ʻa e laumālié ki he ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku mate ai ha tokotahá?

      13 Ko e hā leva hono ʻuhinga ʻo e fakamatala ʻi he Koheleti 12:7 ʻi he taimi ʻoku mate ai ha taha, “pea foki ʻa e laumalie kia Elohimi ʻa ia naʻa ne tuku mai ia”? ʻOku ʻuhinga ení ʻoku fāifononga hangatonu ʻa e laumālié ʻi he vavaá ki he ʻao ʻo e ʻOtuá? ʻOku ʻikai fakahuʻunga mai ha faʻahinga meʻa pehē. Koeʻuhi ko e laumālié ko e ivi-moʻui, ʻoku ‘foki ia kia Elohimi’ ʻi he ʻuhinga ko ha ʻamanaki pē ki he moʻui he kahaʻú maʻá e tokotaha ko iá ʻoku fakafalala ʻataʻatā pē ia ki he ʻOtuá. Ko e ʻOtuá pē ʻe lava ke ne toe fakafoki mai ʻa e laumālié, pe ivi-moʻuí, ʻo fakatupunga ai ha tokotaha ke toe foki ʻo moʻui. (Sāme 104:30) Ka ʻoku fakataumuʻa ʻa e ʻOtuá ke ne fai pehē?

      “Te Ne Toetuʻu”

      14. Ko e hā naʻe leaʻaki mo fai ʻe Sīsū ke ʻomai ai ʻa e nonga mo e fiemālie ki he ongo tuofāfine ʻo Lasalosí hili ʻa e mole ʻa hona tuongaʻané?

      14 ʻI he kiʻi kolo ko Pētaní, ko e kilomita nai ʻe 3 ʻi he hahake ʻo Selusalemá, naʻe tēngihia ai ʻe Mele mo Māʻata ʻa e mate mutukia ʻa hona tuongaʻané, ʻa Lasalosi. Naʻe kau ʻa Sīsū ʻi heʻena mamahí, he naʻá ne ʻofa kia Lasalosi mo hono ongo tuofāfiné. Naʻe lava fēfē ke fakafiemālieʻi ʻe Sīsū ʻa e ongo tuofāfiné? ʻIkai ʻi hano tala ange kiate kinaua ha talanoa fihi, ka ʻi hono tala ange kiate kinaua ʻa e moʻoní. Naʻe pehē pē ʻe Sīsū: ‘ʻE toetuʻu ho mo tuongaʻané.’ Naʻe ʻalu leva ʻa Sīsū ki he fonualotó, peá ne fokotuʻu mai ʻa Lasalosi​—ʻo toe fakafoki mai ʻa e moʻuí ki ha tangata ʻa ia naʻá ne ʻosi mate feʻunga mo e ʻaho ʻe fā!​—Sione 11:​18-​23, 38-​44.

      15. Ko e hā ʻa e tali ʻa Māʻata ki he meʻa naʻe leaʻaki mo fai ʻe Sīsuú?

      15 Naʻe ʻohovale ʻa Māʻata ʻi he fakamatala ʻa Sīsū ʻe “toetuʻu” ʻa Lasalosí? ʻOku hā mahino naʻe ʻikai, he naʻá ne tali: “ʻOku ou ʻilo te ne toetuʻu ʻi he Toetuʻu ʻi he ʻaho fakamui.” Naʻá ne ʻosi maʻu ʻa e tui ki he talaʻofa ki ha toetuʻú. Naʻe tala ange leva ʻe Sīsū kiate ia: “Ko au pē ko e Toetuʻu, pea mo e Moʻui: ko ia ʻoku tui pikitai kiate au, ne ongo kuo pekia, ka te ne moʻui pē.” (Sione 11:​23-​25) Ko e mana ʻo hono toe fakafoki ʻa Lasalosi ki he moʻuí naʻe ngāue ia ke fakaivimālohiʻi ʻa ʻene tuí pea fakahūhū ʻa e tui ki he niʻihi kehé. (Sione 11:45) Ka ko e hā tonu ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea “toetuʻu”?

      16. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea “toetuʻu”?

      16 Ko e foʻi lea “toetuʻu” ʻoku liliu ia mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e a·naʹsta·sis, ʻa ia ʻoku ʻuhinga fakahangatonú ko “ha toe tuʻu hake.” Ko e kau liliu lea faka-Hepelū ʻo e faka-Kalisí kuo nau fakaʻuhingaʻi ʻa e a·naʹsta·sis ʻaki ha kupuʻi lea ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “toe moʻui ʻa e maté” (faka-Hepeluú, techi·yathʹ ham·me·thimʹ).a Ko ia ai, ʻoku kau ki he toetuʻú ʻa hono toe fokotuʻu hake ʻa e tokotahá mei he tuʻunga taʻemoʻui ʻo e maté​—ʻo toe fakafoki mai mo toe fakalongomoʻuiʻi ʻa e sīpinga moʻui ʻa e tokotahá.

      17. (a) Ko e hā heʻikai ʻomai ai ha palopalema kia Sihova ko e ʻOtuá mo Sīsū Kalaisi ʻi he toetuʻu ʻa e faʻahinga tāutahá? (e) Ko e hā ʻa e talaʻofa naʻe fai ʻe Sīsū fekauʻaki mo e faʻahinga ko ia ʻi he ngaahi fonualoto fakamanatú?

      17 ʻI he taʻehanongataʻanga ʻo hono potó pea haohaoa ʻi heʻene manatú, ʻe lavangofua pē ke fokotuʻu hake ʻe Sihova ko e ʻOtuá ha tokotaha. ʻI hono manatuʻi ʻa e sīpinga moʻui ʻa e kau maté​—ko honau ngaahi angaʻitangatá, ko honau hisitōlia fakafoʻituituí, pea mo e mingimingiʻi meʻa kotoa ʻo honau ʻiloʻangá​—ʻoku ʻikai ko ha palopalema ia kiate ia. (Siope 12:13; fakafehoanaki mo Aisea 40:26.) ʻIkai ko ia pē, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he meʻa naʻe hoko fekauʻaki mo Lasalosí, ʻoku fakatou loto-lelei mo malava ʻa Sīsū Kalaisi ke ne fokotuʻu hake ʻa e maté. (Fakafehoanaki mo Luke 7:​11-​17; 8:​40-​56.) Ko hono moʻoní, naʻe pehē ʻe Sīsū Kalaisi: “ʻOku ʻunu mai ha houa, ʻa ia ʻe fanongo ai ki hono leʻó [ʻo Sīsuú] ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻoku ʻi he ngaahi fonualoto fakamanatú, pea te nau hū mai ki tuʻa.” (Sione 5:​28, 29, NW) ʻIo, naʻe talaʻofa ʻa Sīsū Kalaisi ko e faʻahinga kotoa ko ia ʻi he manatu ʻa Sihová ʻe fokotuʻu hake. ʻOku hā mahino, fakatatau ki he Tohitapú, ʻa e mate ʻa e soulú, pea ko e fakaleleiʻanga ki he maté ko e toetuʻú. Ka ko e laui piliona ʻo e kakaí kuo nau moʻui pea mate. Ko hai ʻi honau lotolotongá ʻoku ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá, ʻo tatali ki he toetuʻú?

      18. Ko hai ʻe toetuʻú?

      18 Ko e faʻahinga ko ia kuo nau tuli ki ha ʻalunga māʻoniʻoni ʻi he tuʻunga ko e kau sevāniti ʻa Sihová ʻe toe fokotuʻu hake. Ka, ʻoku laui miliona ʻa e kakai kehe kuo nau mate ʻo ʻikai fakahaaʻi pe te nau liliu ki he ngaahi tuʻunga māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá. Naʻa nau taʻeʻilo ki he ngaahi fiemaʻu ʻa Sihová pe ʻikai hanau taimi feʻunga ke fai ʻa e ngaahi liliu naʻe fiemaʻú. Ko e faʻahinga kehé ni foki ʻoku nau ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá pea ko ia ai te nau toetuʻu, he ʻoku talaʻofa ʻa e Tohitapú: “ʻE faifai pea hoko ha toetuʻu ʻa e angatonu mo e angahala fakatouʻosi.”​—Ngāue 24:15.

      19. (a) Ko e hā ʻa e vīsone naʻe maʻu ʻe he ʻapositolo ko Sioné fekauʻaki mo e toetuʻú? (e) Ko e hā ʻoku “li . . . ki he Anoafi,” pea ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea ko iá?

      19 Naʻe maʻu ʻe he ʻapositolo ko Sioné ha vīsone fakalotomāfana ki he faʻahinga toetuʻu ʻoku nau tuʻu ʻi he muʻa taloni ʻo e ʻOtuá. ʻI hono fakamatalaʻi iá, naʻá ne tohi: “Naʻe tukuange ʻe he tahi ʻa e pekia naʻe ʻi ai; pea mo Mate foki mo e Hetesi naʻa na tukuange ʻa e pekia naʻe ʻiate kinaua: pea naʻe fakamāu kinautolu taki taha, ʻo fakatatau ki heʻenau ngāue. Pea naʻe li ʻa Mate mo Hetesi ki he Anoafi. Ko eni ia ʻa e Mate Angaua, ko e Anoafi.” (Fakahā 20:​12-​14) Fakakaukau atu ki he ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá! Ko e kau mate kotoa ʻoku nau ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá ʻe tukuange mei Hētesi, pe Seoli, ʻa e faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (Sāme 16:10; Ngāue 2:​31) Pea ko “Mate mo Hetesi” ʻe lī ki he meʻa ʻoku ui ko e “Anoafi,” ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e ʻauha fakaʻaufuli. ʻE ʻikai toe ʻi ai ʻa e faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.

      Ko ha ʻAmanaki Laulōtaha!

      20. Ko e laui miliona ʻoku mate he taimi ní te nau toetuʻu hake ki he faʻahinga ʻātakai fēfē?

      20 ʻI hono fokotuʻu hake ʻa e laui miliona ʻi he toetuʻú, heʻikai ke toe fakafoki mai kinautolu ki he moʻuí ki ha māmani maomaonganoa. (Aisea 45:18) Te nau ʻā hake ʻi ha ngaahi ʻātakai kuo fakaleleiʻi fakaʻofoʻofa pea ʻiloʻi ʻa e ngaahi nofoʻanga, vala, mo ha meʻakai lahi kuo teuteu maʻanautolu. (Sāme 67:6; 72:16; Aisea 65:​21, 22) Ko hai te ne fai ʻa e teuteu kotoa ko ení? ʻOku hā mahino, ʻe pau ke nofo ʻa e kakaí ʻi ha māmani foʻou ki muʻa ke kamata ʻa e toetuʻu fakaemāmaní. Ka ko hai?

      21, 22. Ko e hā ʻa e ʻamanaki laulōtaha ʻoku tuʻu mei muʻa ki he faʻahinga ʻoku nau moʻui ʻi he “kuonga fakamui”?

      21 Ko hono fakahoko ʻo e kikite ʻa e Tohitapú ʻoku hā ai ʻoku tau moʻui ʻi he “kuonga fakamui” ʻo e fokotuʻutuʻu ko eni ʻo e ngaahi meʻá.b (2 Timote 3:1) Kuo vavé ni he taimí ni, ʻa e kau mai ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa ʻa e tangatá peá ne tafiʻi atu ʻa e fulikivanú mei he māmaní. (Sāme 37:​10, 11; Palovepi 2:​21, 22) ʻI he taimi ko iá, ko e hā ʻe hoko ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau tauhi anga-tonu ki he ʻOtuá?

      22 ʻE ʻikai fakaʻauha ʻe Sihova ʻa e māʻoniʻoní fakataha mo e fulikivanú. (Sāme 145:20) Kuo ʻikai ʻaupito te ne fai ha meʻa pehē, pea ʻe ʻikai te ne fai ia ʻi he taimi te ne fakamaʻa ai mei he foʻi māmaní ʻa e kovi kotoa pē. (Fakafehoanaki mo Senesi 18:​22, 23, 26.) Ko hono moʻoní, ko e tohi fakaʻosi ʻo e Tohitapú ʻoku lau ai fekauʻaki mo ha “fuʻu kakai lahi, ʻa ia ʻe ʻikai lava ʻe ha taha hono lau, ko ha kakai mei he puleʻanga kotoa pē, mo e ngaahi matakali, mo e ngaahi faʻahinga, mo e ngaahi lea,” ʻoku nau hu mai “mei he mamahi lahi.” (Fakahā 7:​9-​14) ʻIo, ʻe hao moʻui ha fuʻu tokolahi ʻi he mamahi lahí ʻa ia ʻe ngata ai ʻa e māmani fulikivanu lolotongá, pea te nau hū ki he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá. ʻI aí, ʻe lava ʻa e faʻahinga ʻo e tangata talangofuá ʻo maʻu ʻa e ʻaonga kakato mei he tokonaki fakaofo ʻa e ʻOtuá ke fakatauʻatāinaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he angahalá mo e maté. (Fakahā 22:​1, 2) Ko ia ai, ko e “fuʻu kakai lahi” ʻoku ʻikai ʻaupito fiemaʻu ke nau aʻusia ʻa e maté. He ʻamanaki laulōtaha moʻoni ia!

      Moʻui ʻo ʻIkai Mate

      23, 24. Ko e hā kuo pau ke ke faí kapau ʻokú ke fiemaʻu ke fiefia ʻi he moʻuí ʻo ʻikai mate he Palataisi ʻi he māmaní?

      23 ʻE lava ke tau tuipau ki he ʻamanaki fakaofo ko ení? ʻAupito! Ko Sīsū Kalaisi tonu naʻá ne fakahaaʻi ʻe ʻi ai ha taimi ʻa ia ʻe moʻui ai ʻa e kakaí ʻo ʻikai ʻaupito toe mate. Ki muʻa pē ʻi heʻene fokotuʻu hake ʻa hono kaumeʻa ko Lasalosí, naʻe tala ange ʻe Sīsū kia Māʻata: “ʻIlonga ʻa ia ʻoku moʻui mo tui pikitai kiate au ʻe ʻikai ʻaupito te ne mate, ʻo taʻengata.”​—Sione 11:26.

      24 ʻOkú ke fie moʻui taʻengata he Palataisi ʻi he māmaní? ʻOkú ke fakaʻamu ke toe sio ki he faʻahinga ʻokú ke ʻofa aí? “ʻOku fakaʻaʻau ke mole ʻa mamani mo ʻene holi aʻana: ka ko ia ʻoku ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua, ʻoku ne nofo maʻu ʻo taʻengata,” ko e lea ia ʻa e ʻapositolo ko Sioné. (1 Sione 2:17) Ko e taimi eni ke ako ai pe ko e hā ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá pea fakapapauʻi ke moʻui ʻo fehoanaki mo ia. Ko koe leva, fakataha mo e laui miliona ʻo e niʻihi kehe kuo nau ʻosi fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, ʻe lava ke mou moʻui taʻengata he Palataisi ʻi he māmaní.

ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
Hū ki Tu‘a
Hū ki Loto
  • Faka-Tonga
  • Share
  • Sai‘ia
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
  • Polisī Fakafo‘ituitui
  • Privacy Setting
  • JW.ORG
  • Hū ki Loto
Share