LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • Ko e Tokangá Naʻá Ne Fakahaofi ʻEnau Moʻuí
    Hanganaki Leʻo!
    • Ko e Tokangá Naʻá Ne Fakahaofi ʻEnau Moʻuí

      NAʻE fai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e fakatokanga ki muʻa fekauʻaki mo e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa faka-Siú ʻa ia naʻe senitā ʻi he temipale ʻi Selusalemá. Naʻe ʻikai te ne ʻomai ha ʻaho ʻo e taimi ʻe hoko aí. Ka naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻe taki atu ki he fakaʻauha ko iá. Naʻá ne ekinaki ki heʻene kau ākongá ke nau hanganaki leʻo pea ke mavahe mei he feituʻu fakatuʻutāmakí.

      Naʻe tomuʻa tala ʻe Sīsū: “ʻO ka mou ka vakai ki he kapui ʻo Selusalema ʻe he ngaahi matatau, te mou toki ʻilo kuo ofi hono fakaʻauha.” Naʻá ne toe pehē: “Ka mou ka vakai ʻoku tuʻu ʻi he Potu Tapu ʻa e meʻa fakalielia ʻo e fakaʻauha, . . . pea ke toki hola ki he moʻunga ʻakinautolu ʻoku ʻi Siutea.” Naʻe ekinaki ʻa Sīsū ki heʻene kau ākongá ke ʻoua te nau toe foki ke maʻu mai ʻa e ngaahi koloa fakamatelié. Naʻe fakavavevave ʻa e holá kapau naʻe fiemaʻu ke fakahaofi ʻenau moʻuí.—Luke 21:20, 21; Mātiu 24:15, 16.

      Koeʻuhi ke lōmia ʻa e angatuʻu hokohokó, naʻe taki ʻe Sesitiuse Kaliuse ʻa e ngaahi kongakau Lomá ki Selusalema ʻi he 66 T.S. Naʻe aʻu ʻo ne hū ki he koló pea fakatoka ʻa hono ʻākoloʻi ʻo e temipalé. Naʻe kapu ʻe he moveuveú ʻa e koló. Ko e faʻahinga naʻe hanganaki leʻó naʻe lava ke nau sio naʻe tuʻunuku mai ʻa e fakatamakí. Ka naʻe malava ha hola? ʻI he taʻeʻamanekiná, naʻe holomui ʻa Sesitiuse Kaliuse mo ʻene ngaahi kongakaú. Naʻe tulimui atu kia kinautolu ʻa e kau Siu angatuʻú. Ko e taimi leva eni ke hola ai mei Selusalema mo Siutea kotoa!

      ʻI he taʻu hoko maí, naʻe toe foki mai ai ʻa e ngaahi kongakau Lomá ʻi he malumalu ʻo Vesipasieni mo hono foha ko Taitusí. Naʻe kapu kotoa ʻa e fonuá ʻi he taú. ʻI he konga ki muʻa ʻo e 70 T.S., naʻe langa takatakai ai ʻe he kau Lomá ʻi Selusalema ha ʻākolo ʻo e ngaahi pou ʻakau mata māsila. Naʻe mapuni ai ʻa e holaʻanga kotoa pē. (Luke 19:43, 44) Ko e ngaahi faʻahi ʻi he loto koló naʻa nau fetāmateʻaki. Ko e toenga ʻo e kakaí naʻe tāmateʻi ʻe he kau Lomá pe ʻave pōpula. Ko e koló mo hono temipalé naʻe fakaʻauha fakaʻaufuli. Fakatatau ki he faihisitōlia Siu ko Siosifasi ʻi he ʻuluaki senitulí, ko e kau Siu laka hake he taha milioná naʻa nau faingataʻaʻia pea mate. Ko e temipale ko iá ne ʻikai ʻaupito toe langa ia.

      Kapau naʻe kei ʻi Selusalema ʻa e kau Kalisitiané ʻi he 70 T.S., ne nau mei mate pe tuku pōpula fakataha mo e faʻahinga kehe kotoa ʻi aí. Kae kehe, naʻe līpooti ʻe he kau faihisitōlia motuʻá ʻo pehē naʻe tokanga ʻa e kau Kalisitiané ki he fakatokanga fakaʻotuá pea nau hola fakatouʻosi mei Selusalema mo Siutea kotoa ki he ngaahi moʻunga ʻi he hahake ʻo e Vaitafe Sioataní. Naʻe nofo ʻa e niʻihi ʻi Pela, ʻi he vahefonua ʻo Pēleá. Ne nau liʻaki ʻa Siutea ʻo ʻikai toe foki ki ai. Ko e tokanga ki he fakatokanga ʻa Sīsuú naʻe fakahaofi ai ʻenau moʻuí.

      ʻOkú Ke Tokanga Fakamātoato ki he Ngaahi Fakatokanga mei he Ngaahi Matavai Tuʻunga Leleí?

      Hili e fanongo fekauʻaki mo e ngaahi fakatokanga lahi kuo ʻikai ʻaupito ke hokó, ʻoku fakataʻetaʻetokanga ai ʻa e kakai tokolahi ki he fakatokanga kotoa pē. Kae kehe, ko e tokanga ki he ngaahi fakatokangá te ne fakahaofi nai ʻa hoʻo moʻuí.

      ʻI Siaina ʻi he 1975, naʻe fai ai ʻa e ngaahi fakatokanga ʻe tō ha mofuike. Naʻe fai leva e ngāue ki ai ʻa e kau ʻōfisá. Naʻe tali ia ʻe he kakaí. Naʻe fakahaofi ai ʻa e moʻui ʻe laui afe.

      ʻI ʻEpeleli 1991 ʻi he ʻOtu Motu Filipainí, ko e ngaahi kolo ʻi he tahifo ʻo Moʻunga Pinatubo naʻa nau līpooti naʻe puhi mai ʻa e kohu mo e efuefu mei he moʻungá. Hili hono vakaiʻi ʻa e tuʻungá ʻo feʻunga mo e māhina ʻe ua, naʻe fakatokanga ʻa e Akoʻanga Filipaini ki he Saienisi ʻo e Moʻunga Afí mo e Mofuiké fekauʻaki mo e fakatuʻutāmaki ʻoku tuʻunuku maí. Naʻe fetukutuku leva ai ʻa e kakai ʻe laui mano mei he feituʻú. ʻI he konga ki muʻa ʻo Sune 15, ʻi ha fuʻu pahū lahi ʻaupito, naʻe puhiʻi ai ha ngaahi kongokonga meʻa ki he langí ʻo laka hake ia ʻi he kiupiki kilomita ʻe 8 pea toki tō hifo ia ʻo nofo ʻi he kolo ʻutá. Ko e tokangá naʻe fakahaofi ai ʻa e moʻui ʻe laui afe.

      ʻOku fakatokanga ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa lolotongá. ʻOku tau lolotonga moʻui he ngaahi ʻaho fakaʻosí. ʻI he fakaofiofi mai ʻa e ngataʻangá, ʻokú ke hanganaki leʻo? ʻOkú ke fai ha ngāue koeʻuhi ke mavahe ai mei he feituʻu fakatuʻutāmakí? ʻI ha ongoʻi ʻo e fakavavevavé, ʻokú ke fakatokanga ki he niʻihi kehé ke nau fai ʻa e meʻa tatau?

  • “Nae Ikai Te Nau Amanaki”
    Hanganaki Leʻo!
    • “Nae Ikai Te Nau Amanaki”

      KO HONO tukunoaʻi ʻo taʻetokanga ki he ngaahi fakatokangá ʻe lava ke iku ia ki he fakatamaki.

      ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi teuteu ʻi Darwin, ʻAositelēlia, ki he ngaahi kātoanga ki he ʻaho mālōlō ʻi he 1974 naʻe fakatokanga mai ai ʻa e ngaahi saeliní fekauʻaki mo ha saikolone ʻoku tuʻunuku mai. Ka naʻe ʻikai ke maumauʻi ʻa Darwin ʻe ha saikolone ʻi he meimei taʻu nai ʻe 30. Ko e hā ka hoko ai he taimi ko ení? Ko e tokolahi taha ʻo e kau nofo aí naʻe ʻikai te nau vakai ki he fakatuʻutāmakí ʻoku mafatukituki moʻoni, ka ʻi hono toki hae ʻa e ngaahi ʻató ʻe he ngaahi matangi fakailifiá pea toʻo mo e ngaahi holisi ʻo e ʻū fale ʻa ia naʻe sonini ai ʻa e kakaí. ʻI he pongipongi hono hokó, naʻe hoko ai ʻa e koló ko ha tuʻunga maumau.

      ʻI Kolomupia ʻi Nōvema 1985, naʻe puna ai ha afi ʻi ha moʻunga afi. Naʻe haʻu mei he sinou ne vaiá mo e ʻaisí ha tāfea pelepela ʻa ia naʻe tanumia ai ʻa e kakai laka hake he toko 20,000 ʻo e kolo ko Armero. Naʻe ʻikai ha fakatokanga ia ki muʻa? Naʻe ngalulululu ʻa e moʻungá ʻi ha ngaahi māhina. Kae kehe, ʻi he anga ki he nofo he veʻe moʻunga afí, ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi Armero naʻa nau taʻetokanga ki ai. Naʻe maʻu ʻe he kau ʻōfisá ʻa e fakatokanga ʻe vave ke patō ʻa e fakatamakí, ka naʻe siʻi ʻenau fakatokanga ki he kakaí. Naʻe fai ʻa e ngaahi fanongonongo fakaletiō ʻi ha feinga ke fakafiemālieʻi ʻaki ʻa e kakaí. Naʻe ngāueʻaki ʻa e meʻa fakaongo leʻo-lahi ʻi he fale lotú ke fakaʻaiʻai ʻaki ʻa e kakaí ke nau hanganaki nonga. Lolotonga ʻa e efiafí, naʻe ʻi ai ʻa e ongo pahū ngalikehe ʻe ua. Naʻá ke mei liʻaki hoʻo ngaʻotoʻotá pea hola? Naʻe fai ʻe he kakai tokosiʻi ha feinga ke fai ia, ka naʻe fuʻu tōmui.

      ʻOku faʻa tomuʻa tala ʻe he kau siolokí ʻi ha tuʻunga tonu lahi ʻa e feituʻu ʻe hoko ai ʻa e ngaahi mofuiké. Ka ʻoku tātātaha pē ʻa e lava ke nau tomuʻa tala pau ʻa e taimi ʻe patō aí. ʻI he 1999, naʻe tāmateʻi ai ʻe he ngaahi mofuike takatakai ʻi he māmaní ʻa e moʻui ʻe 20,000. Ko e tokolahi ʻo e faʻahinga naʻa nau maté ne nau fakakaukau ʻe ʻikai ʻaupito ke hoko ia kia kinautolu.

      ʻOku Fēfē Hoʻo Tali ki he Ngaahi Fakatokanga ʻOku Haʻu mei he ʻOtuá Tonu?

      Naʻe fakamatalaʻi maeʻeeʻa ʻe he Tohi Tapú ki muʻa fuoloa ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻo fakaʻilongaʻi ai ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosí. ʻI hono fakamatalaʻi iá, ʻoku ekinaki ai kia kitautolu ke fakakaukau ki he “gaahi aho o Noa.” “I he gaahi aho nae muomua i he lomaki,” naʻe femoʻuekina ai ʻa e kakaí ʻi he ngaahi ngāue anga-maheni ʻo e moʻuí, neongo ʻoku ʻikai ha veiveiua ne nau hohaʻa fekauʻaki mo e mafolalahia ʻa e fakamālohí. Fekauʻaki mo e fakatokanga naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá fakafou ʻi heʻene sevāniti ko Noá, “nae ikai te nau amanaki, mo ene hoko mai ʻa e vai lahi, o ave akinautolu kotoabe.” (Mātiu 24:37-39, PM) Naʻá ke mei tokanga ki he fakatokangá? ʻOkú ke fai pehē he taimí ni?

      Fēfē kapau naʻá ke nofo ʻi Sōtoma, ofi ki he Tahi Maté, ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e tangata ko Loté, ko ha tokotaha naʻe fohaʻaki ʻe ʻĒpalahame? Ko e feituʻu ʻutá naʻe hangē ha palataisí. Naʻe tuʻumālie ʻa e koló. Naʻe ʻikai hohaʻa ʻa e kakaí ki ha meʻa. ʻI he ngaahi ʻaho ʻo Loté, “naʻa nau kai, naʻa nau inu, naʻa nau fakatau mai, naʻa nau fakatau atu, naʻa nau tō taʻu, naʻa nau langa fale.” Ko e sōsaieti ʻa ia naʻa nau nofo aí naʻe toe ʻi he ʻulungāanga taʻetaau lahi fakaʻulia. Naʻá ke mei tokanga ki he fakatokangá ʻi he taimi naʻe lea ai ʻa Lote ʻo fakahalaiaʻi ʻa e ngaahi tōʻonga koví? Naʻá ke mei fanongo ʻi heʻene tala atu kia koe kuo fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ke fakaʻauha ʻa e kolo ko Sōtomá? Pe naʻá ke mei vakai ki ai ko ha meʻa fakaoli, ʻo hangē ko e ongo foha-ʻi-he-fono ki he kahaʻú ʻo Loté? Naʻá ke meimei kamata ke hola ka naʻá ke toe hanga ki mui, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe he uaifi ʻo Loté? Neongo naʻe ʻikai tokanga fakamātoato ʻa e niʻihi kehé ki he fakatokangá, ʻi he ʻaho naʻe hū ai ki tuʻa ʻa Lote mei Sōtomá, “ne fakaʻuha hifo ʻa e afi mo e sulifa mei langi, ʻo fakaʻauha kinautolu fulipe.”—Luke 17:28, 29.

      Ko e tokolahi taha ʻi hotau ʻahó ʻoku ʻikai haʻanau ʻamanaki. Ka ko e ngaahi fakatātā ko ení kuo fakatolonga mai ia ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ko ha fakatokanga kia kitautolu, ke fakalototoʻaʻi kitautolu ke HANGANAKI LEʻO!

      [Puha/Fakatātā ʻi he peesi 22]

      Naʻe ʻi Ai Moʻoni ha Lōmaki Fakaemāmani Lahi?

      ʻOku pehē ʻe he kau fakaanga tokolahi, ʻIkai. Ka ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú, ʻIo.

      Ko Sīsū Kalaisi tonu naʻá ne lea fekauʻaki mo ia, pea naʻá ne moʻui ʻi he taimi naʻe hoko aí, ʻi heʻene vakai hifo ki ai mei hēvani.

      [Puha/Fakatātā ʻi he peesi 23]

      Naʻe Fakaʻauha Moʻoni ʻa Sōtoma mo Komola?

      ʻOku fakamoʻoni ʻa e kau ʻākeolosiá ki he meʻa ko ení.

      ʻOku lave ki ai ʻa e hisitōlia fakaemāmaní.

      Naʻe fakapapauʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e meʻa naʻe hokó, pea ko e meʻa naʻe hokó ʻoku lave ki ai ʻi he ngaahi tohi mavahe ʻe 14 ʻo e Tohi Tapú.

  • “Ke ʻOua Naʻa Mou Hu ki ha ʻAhiʻahi”
    Hanganaki Leʻo!
    • “Ke ʻOua Naʻa Mou Hu ki ha ʻAhiʻahi”

      “Leʻo pe mo lotu [hokohoko]; ke ʻoua naʻa mou hu ki ha ʻahiʻahi.”​—MĀTIU 26:41.

      NAʻE lahi ʻa e tengé—ʻo ʻikai tatau ia mo ha meʻa naʻá ne hokosia ki muʻa. Ko Sīsū Kalaisi, ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, naʻe ofi ia ki he ngataʻanga ʻo ʻene moʻui fakaemāmaní. Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ʻe vave ʻa hono puke iá, ʻo fakahalaiaʻi ki he maté pea tutuki ʻi ha ʻakau fakamamahi. Naʻá ne ʻiloʻi ko ʻene fili mo e ngāue kotoa pē ʻe tapua atu ai ʻa e huafa ʻo ʻene Tamaí. Naʻe toe ʻiloʻi ʻe Sīsū ko e ngaahi ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he moʻui ʻi he kahaʻú naʻe fiemaʻu he taimi ko ení ke fakapapauʻi. ʻI he fehangahangai mo e tenge kotoa ko ení, ko e hā naʻá ne faí?

      2 Naʻe ʻalu ʻa Sīsū ki he ngoue ko Ketisemaní mo ʻene kau ākongá. Ko ha feituʻu ia naʻe lata ki ai ʻa Sīsū. ʻI aí naʻá ne mavahe ai ʻo mamaʻo siʻi atu mei heʻene kau ākongá. ʻI heʻene tokotahá, naʻá ne hanga ki heʻene Tamai fakahēvaní ki ha mālohi, ʻo lilingi hono lotó kiate ia ʻi he lotu tōtōivi—ʻo ʻikai tuʻo taha pē kae tuʻo tolu. Neongo ʻene haohaoá, naʻe ʻikai ke ongoʻi ʻe Sīsū ʻe lava ke ne fehangahangai mo e tengé ʻiate ia pē.​—Mātiu 26:36-​44.

      3 ʻI he ʻahó ni, ko kitautolu foki ʻoku tau ʻi he malumalu ʻo e tenge. Ki muʻa ʻi he polosiua ko ení, naʻa tau lāulea ai ki he fakamoʻoni ʻoku tau moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ko ení. Ko e ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi faingataʻa ʻi he māmani ʻo Sētané ʻoku fakalalahi. Ko e ngaahi fili mo e ngaahi ngāue ʻa ha taha pē ʻo kitautolu ʻoku taku ʻokú ne tauhi ki he ʻOtua moʻoní, ʻoku tapua atu ai ʻa hono huafá pea ʻoku ʻi ai ʻene kaunga lahi ki heʻetau ngaahi ʻamanaki tāutaha ki he moʻui ʻi heʻene māmani foʻoú. ʻOku tau ʻofa kia Sihova. ʻOku tau loto ke ‘kataki ʻo aʻu ki he ngataʻangá’—ʻa e ngataʻanga ʻo ʻetau moʻuí pe ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko ení, ko fē pē ʻe ʻuluaki hoko maí. (Mātiu 24:13) Ka ʻe lava fēfē ke tau tauhi maʻu ʻetau ongoʻi ʻa e fakavavevavé pea hanganaki leʻó?

      4 ʻI hono ʻiloʻi ko ʻene kau ākongá—fakatouʻosi ʻi he taimi ko eé pea mo e ʻahó ni⁠—te nau toe ʻi he malumalu ʻo e tengé, naʻe ekinaki ʻa Sīsū: “Leʻo pe mo lotu [hokohoko]; ke ʻoua naʻa mou hu ki ha ʻahiʻahi.” (Mātiu 26:41) Ko e hā e ʻuhinga ʻo e ngaahi lea ko iá kia kitautolu he ʻaho ní? Ko e hā ʻa e ʻahiʻahi ʻokú ke fehangahangai mo iá? Pea ʻe lava fēfē ke ke “leʻo”?

      ʻAhiʻahi ke Fai ʻa e Hā?

      5 Ko kitautolu kotoa ʻoku tau fehangahangai mo e ʻahiʻahi ke tukulolo ki he “tauhele ʻa e Tevolo.” (2 Timote 2:26) ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú kia kitautolu ʻoku tāketi ʻa Sētane tautefito ki he kau lotu ʻa Sihová. (1 Pita 5:8; Fakahā 12:12, 17) Ki he taumuʻa ko e hā? ʻOku ʻikai ko e ʻuhinga tefitó ke toʻo ʻetau moʻuí. ʻOku ʻikai ko ha ikuna ia kia Sētane kapau ʻoku tau mate faitōnunga ki he ʻOtuá. ʻOku lāuʻilo ʻa Sētane ko Sihova, ʻi Heʻene taimi kotofá, te ne toʻo ʻa e maté fakafou ʻi he toetuʻú.​—Luke 20:37, 38.

      6 ʻOku loto ʻa Sētane ke ne fakaʻauha ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga ange ia ʻi heʻetau moʻui lolotongá—ko ʻetau anga-tonu ki he ʻOtuá. ʻOku holiholivale ʻa Sētane ke ne fakamoʻoniʻi ʻe lava ke ne fakatafokiʻi kitautolu meia Sihova. Ko ia ai, kapau ʻe lava ke fakataueleʻi kitautolu ke tau hoko ʻo taʻefaitōnunga⁠—ke liʻaki ʻa hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí pe ke liʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga faka-Kalisitiané⁠—ʻe hoko ia ko ha ikuna kia Sētane! (Efeso 6:11-​13) Ko ia ko e “Toko-Taha-Fakatauele” ʻokú ne fokotuʻu mai ʻi hotau ʻaó ʻa e ngaahi ʻahiʻahi.—Mātiu 4:3.

      7 Ko e “ngaahi tuʻutuʻuni kākā” ʻa Sētané ʻoku kehekehe. (Efeso 6:11) Te ne fakataueleʻi nai kitautolu ʻaki ʻa e tuli ki he meʻa fakamatelié, manavahē, veiveiua, pe kumi ki he mālié. Ka ko e taha ʻo ʻene ngaahi founga ola lelei tahá ʻoku kau ki ai ʻa e fakalotosiʻí. Ko ha tokotaha fakasio-faingamālie kākā, ʻokú ne ʻiloʻi ko e ongoʻi siva ʻa e ʻamanakí ʻe lava ke ne fakavaivaiʻi kitautolu, ʻo ʻai kitautolu ke tau laveangofua. (Palovepi 24:10) Ko ia ʻokú ne ʻahiʻahiʻi kitautolu ke tau foʻi, tautefito ʻi he taimi ʻoku tau hoko ai ʻo “laiki” fakaeongó.​—Sāme 38:8.

      8 ʻI heʻetau hoko ʻo ofi ange ki he ngataʻanga ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻoku hā ngali fakautuutu ai ʻa e ngaahi tupuʻanga ki he loto-siʻí, pea ʻoku ʻikai te tau ʻatā mei ai. (Sio ki he puha “Ngaahi Meʻa ʻOku Nau Fakatupunga ʻa e Loto-Siʻí.”) Ko e hā pē ʻa e tupuʻangá, ko e loto-siʻí ʻe lava ke ne fakavaivaiʻi ʻa hotau mālohí. Ko e “fakatau mai ʻa e taimi faingamālié” ki he ngaahi fatongia fakalaumālié—kau ai ʻa hono ako ʻa e Tohi Tapú, maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané mo e kau ʻi he ngāue fakafaifekaú⁠—ʻe lava ke hoko ia ko ha pole kapau ʻokú ke ongosia fakaesino, fakaʻatamai mo fakaeongo. (Efeso 5:15, 16, NW) Manatuʻi ko e Tokotaha-Fakatauelé ʻokú ne loto ke ke foʻi. Ka ʻoku ʻikai ko e taimi eni ke māmālie ai pe ke mole ʻa hoʻo ongoʻi fakavavevave fekauʻaki mo e taimi ʻa ia ʻoku tau moʻui aí! (Luke 21:34-​36) ʻE lava fēfē ke ke talitekeʻi ʻa e ʻahiʻahí pea hanganaki leʻo? Fakakaukau ki he ngaahi fokotuʻu ʻe fā ʻa ia ʻe lava ke tokoni.

      ‘Lotu Hokohoko’

      9 Falala kia Sihova fakafou ʻi he lotu. Manatuʻi ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsū ʻi he ngoue ko Ketisemaní. ʻI he malumalu ʻo e faingataʻaʻia fakaeongo lahí, ko e hā naʻá ne faí? Naʻá ne hanga kia Sihova ki ha tokoni, ʻo ne lotu mātuʻaki tōtōivi ʻo “hoko ʻene tautaʻa ʻo hange ko e ngaahi tulutā taʻataʻa, ʻo vangana ki [he] kelekele.” (Luke 22:44) Fakakaukau atu fekauʻaki mo ia. Naʻe ʻiloʻi lelei ʻe Sīsū ʻa Sētane. Naʻe siofi hifo ʻe Sīsū mei hēvani ʻa e ngaahi ʻahiʻahi kotoa ʻoku ngāueʻaki ʻe Sētane ʻi heʻene ngaahi feinga ke fakataueleʻi ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá. Neongo ia, naʻe ʻikai ongoʻi ʻe Sīsū te ne lavangofua ke ikuʻi ha meʻa pē ʻe fokotuʻu mai nai ʻi hono ʻaó ʻe he Tokotaha-Fakatauelé. Kapau ko e ʻAlo haohaoa ē ʻo e ʻOtuá naʻá ne ongoʻi ʻa e fiemaʻu ke lotu ki ha tokoni mo e mālohi fakaʻotuá, huanoa hake ai ʻa e fiemaʻu kia kitautolú!​—1 Pita 2:21.

      10 Manatuʻi foki, ʻi he hili ʻa e ekinaki ki heʻene kau ākongá ke ‘lotu hokohokó,’ naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku loto pe ʻa laumalie ke fai, ka ʻoku vaivai ʻa kakano.” (Mātiu 26:41) Ko e kakano ʻo hai naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sīsuú? ʻOku ʻikai moʻoni ko hoʻoná; naʻe ʻikai ha vaivai ʻi hono kakano haohaoa fakaetangatá. (1 Pita 2:22) Ka naʻe kehe ʻa e tuʻunga ia ʻo ʻene kau ākongá. Koeʻuhi ko e ngaahi hehema taʻehaohaoa mo angahalaʻia tukufakaholó, te nau fiemaʻu tautefito ai ʻa e tokoni ke talitekeʻi ʻa e ʻahiʻahí. (Loma 7:21-​24) Ko e ʻuhinga ia naʻá ne ekinaki ai kia kinautolu—mo e kau Kalisitiane moʻoni kotoa ki mui ʻia kinautolú⁠—ke nau lotu ki ha tokoni ʻi he fehangahangai mo e ʻahiʻahí. (Mātiu 6:13) ʻOku tali ʻe Sihova ʻa e ngaahi lotu ko iá. (Sāme 65:2) Anga-fēfē? ʻIkai siʻi hifo ʻi he founga ʻe ua.

      11 ʻUluakí, ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻahiʻahí. Ko e ngaahi ʻahiʻahi ʻa Sētané ʻoku hangē ha ngaahi tauhele ʻoku laku holo ʻi ha hala fakapoʻulí. Kapau ʻoku ʻikai te ke sio ki ai, te ke fihia nai ai. Fakafou ʻi he Tohi Tapú mo e ʻū tohi makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú, ʻoku fakaeʻa ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi tauhele ʻa Sētané, ʻo ʻai ai ke tau malava ʻo fakaʻehiʻehi mei he tō ki he ʻahiʻahí. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, ko e ʻū tohi kuo pulusí mo e ngaahi polokalama ki he fakataha-lahí mo e ʻasemipilií kuo toutou fakatokanga mai ai kia kitautolu ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki hangē ko e manavahē ki he tangatá, ʻulungāanga taʻetaau fakaefehokotaki fakasinó, tuli ki he meʻa fakamatelié mo e ngaahi ʻahiʻahi fakasētane kehé. (Palovepi 29:25; 1 Kolinito 10:8-​11; 1 Timote 6:9, 10) ʻIkai ʻokú ke houngaʻia ʻia Sihova ʻi heʻene fakatokanga mai kia kitautolu ʻa e ngaahi fāliunga ʻa Sētané? (2 Kolinito 2:11) Ko e ngaahi fakatokanga peheé kotoa ko ha tali ia ki hoʻo ngaahi lotu ki ha tokoni ki hono talitekeʻi ʻo e ʻahiʻahí.

      12 Uá, ʻoku tali ʻe Sihova ʻetau ngaahi lotú ʻaki hono ʻomai kia kitautolu ʻa e mālohi ke kātekina ʻa e ʻahiʻahí. ʻOku pehē ʻe heʻene Folofolá: “Ko e ʻOtua . . . ʻe ʻikai te ne fakangofua ke ʻahiʻahiʻi kimoutolu ʻo makehe atu ʻi hoʻomou mafai; kae kehe, te ne ngaohi fakataha mo e ʻahiʻahi hono haoʻanga foki mei ai, koeʻuhi ke lava hono katakiʻi.” (1 Kolinito 10:13) ʻE ʻikai ʻaupito fakaʻatā ʻe he ʻOtuá ha ʻahiʻahi ke hoko ʻo mātuʻaki taulōfuʻu ʻo ʻikai ai te tau maʻu ʻa e mālohi fakalaumālie ke talitekeʻi ia—kapau ʻoku tau hokohoko atu ʻa e falala kiate iá. ʻOku anga-fēfē ʻene ʻomai ʻa e “haoʻanga” kia kitautolú? ʻOkú ne “foaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoni kiate kinautolu ʻoku kole kiate ia.” (Luke 11:13) Ko e laumālie ko iá te ne tokoniʻi nai kitautolu ke manatuʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Tohi Tapú ʻa ia ʻe lava ke ne ʻai ke mālohi ʻetau fakapapau ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú pea tokoniʻi kitautolu ke fai ʻa e ngaahi fili fakapotopoto. (Sione 14:26; Semisi 1:5, 6) ʻE lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke fakahāhā ʻa e ngaahi ʻulungāanga tofu pē ko ia ʻoku tau fiemaʻú koeʻuhi ke ikunaʻi ai ʻa e ngaahi hehema fehālaakí. (Kaletia 5:22, 23) Ko e laumālie ʻo e ʻOtuá ʻe aʻu nai ʻo ne ueʻi ʻa e kaungātuí ke nau hoko ko ha ‘fakafiemalie kiate kitautolu.’ (Kolose 4:11) ʻIkai ʻoku mou fakamālō ʻi he tali ʻa Sihova ʻi ha ngaahi founga ʻofa pehē ki hoʻomou ngaahi lotu ki ha tokoní?

      Fakaʻatuʻi ʻi Hoʻomou Ngaahi ʻAmanakí

      13 Ke hanganaki leʻo, ʻoku fiemaʻu ke tau fakaʻatuʻi ʻi heʻetau ngaahi ʻamanakí. Koeʻuhi ko e ngaahi tenge ʻo e moʻuí, ʻoku tau hoko kotoa ai ʻo ongosia ʻi ha ngaahi taimi. Ka kuo pau ke tau manatuʻi naʻe ʻikai ʻaupito talaʻofa mai ʻa e ʻOtuá te tau maʻu ha moʻui ʻatā mei he palopalemá ʻi he fokotuʻutuʻu motuʻa ko ení. Naʻa mo e ʻi he ngaahi taimi ʻo e Tohi Tapú, naʻe fehangahangai ai ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi fakafili, ʻo kau ai ʻa e fakatanga, masiva, loto-mafasia mo e mahamahaki.​—Ngāue 8:1; 2 Kolinito 8:1, 2; 1 Tesalonaika 5:14; 1 Timote 5:23.

      14 ʻI he ʻahó ni, ʻoku tau toe maʻu ai ʻe kitautolu foki mo e ngaahi palopalema. ʻOku tau fehangahangai nai mo e fakatanga, hokosia ʻa e ngaahi loto-moʻua fakapaʻanga, fāinga mo e loto-mafasiá, hoko ʻo puke pea faingataʻaʻia ʻi he ngaahi founga kehe. Kapau naʻe pau ke maluʻi fakaemana kitautolu ʻe Sihova mei he maumau kotoa, ʻikai ʻe tokonaki mai ʻe he meʻa ko iá ha makatuʻunga kia Sētane ke ne manukiʻi ai ʻa Sihova? (Palovepi 27:11) ʻOku fakaʻatā ʻe Sihova ke fakataueleʻi mo ʻahiʻahiʻi ʻa ʻene kau sevānití, ʻi he tuʻunga ʻe niʻihi ʻo aʻu ki he mate mutukia ʻi he nima ʻo e kau fakafepakí.​—Sione 16:2.

      15 Ko e hā leva kuo talaʻofa ʻe Sihová? Hangē ko ia kuo tau lave ki ai ki muʻá, kuó ne talaʻofa te ne ʻai kitautolu ke tau lavaʻi ha ʻahiʻahi pē nai te tau fetaulaki mo ia, kehe pē ʻoku tau falala kakato kiate ia. (Palovepi 3:5, 6) Fakafou ʻi heʻene Folofolá, ko hono laumālié, mo ʻene kautahá, ʻokú ne maluʻi fakalaumālie ai kitautolu, ʻi hono tokoniʻi kitautolu ke maluʻi hotau vahaʻangatae mo iá. ʻI he ʻikai maumauʻi ʻa e vahaʻangatae ko iá, neongo kapau te tau mate, te tau ikuna. ʻOku halaʻatā ha meʻa​—naʻa mo e maté—ʻe lava ke ne taʻofi ʻa e ʻOtuá mei heʻene fakapaleʻi ʻa ʻene kau sevāniti faitōnungá. (Hepelu 11:6) Pea ʻi he māmani foʻou ʻoku ofí maí, ʻe ʻikai taʻefakahoko ai ʻe Sihova ʻa e toenga kotoa ʻo ʻene ngaahi talaʻofa fakaofo ʻo e ngaahi tāpuaki ki he faʻahinga ʻoku ʻofa kiate iá.​—Sāme 145:16.

      Manatuʻi ʻa e Ongo ʻĪsiú

      16 Ke kātaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá, kuo pau ke tau manatuʻi ʻa e ongo ʻīsiu mātuʻaki mahuʻinga ʻoku kau ki hono fakangofua ʻe he ʻOtuá ʻa e fulikivanú. Kapau ʻoku hā ngali taulōfuʻu he taimi ʻe niʻihi ʻetau ngaahi palopalemá pea ʻoku ʻahiʻahiʻi ai kitautolu ke tau foʻi, ʻoku lelei ke tau fakamanatu kia kitautolu kuo poleʻi ʻe Sētane ʻa e totonu ʻo e tuʻunga-hau ʻo Sihová. Kuo toe fehuʻia ʻe he Tokotaha-Kākaá ʻa e līʻoa mo e anga-tonu ʻa e kau lotu ʻa e ʻOtuá. (Siope 1:8-11; 2:3, 4) Ko e ongo ʻīsiu ko iá mo e founga kuo fili ʻe Sihova ke fakaleleiʻi ai kinauá ʻoku lahi ange ia ʻi he moʻui ʻa ha taha pē ʻo kitautolu ʻi he tuʻunga tāutahá. ʻO anga-fēfē?

      17 Ko e fakangofua fakataimi ʻe he ʻOtuá ʻa e faingataʻá kuo fakaʻatā ai ʻa e taimi ki ha niʻihi kehe ke nau maʻu ʻa e moʻoní. Fakakaukau fekauʻaki mo eni: Naʻe faingataʻaʻia ʻa Sīsū koeʻuhi ke lava ʻo tau maʻu ai ʻa e moʻuí. (Sione 3:16) ʻIkai ʻoku tau houngaʻia ʻi he meʻa ko iá? Ka ʻoku tau loto-lelei ke kātakiʻi ʻa e faingataʻá ʻi ha kiʻi taimi lōloa ange koeʻuhi ke lava ʻo maʻu moʻui ai mo ha toe niʻihi kehe? Ke kātaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá, kuo pau ke tau ʻiloʻi ko e poto ʻo Sihová ʻoku lahi mamaʻo ange ia ʻi hoʻotautolú. (Aisea 55:9) Te ne fakangata ʻa e fulikivanú ʻi he taimi ʻa ia ʻoku lelei taha ai ki hono fakaleleiʻi ʻa e ongo ʻīsiú ʻo taʻengata pea ki heʻetau lelei taʻengata ʻatautolú. Ko e moʻoni, ʻe lava fēfē ke toe ʻi ai ha founga ʻe lelei ange ai? ʻOku ʻikai ha fakamaau taʻetotonu ʻi he ʻOtuá!​—Loma 9:14-24.

      “ʻUnuʻunu Atu ki he ʻOtua”

      18 Ke tauhi maʻu ʻetau ongoʻi fakavavevavé, ʻoku fiemaʻu ke tau nofo ofi kia Sihova. ʻOua ʻaupito ʻe ngalo ʻoku fai ʻe Sētane ʻa e meʻa kotoa ʻi hono mālohí ke fakaʻauha ʻa hotau vahaʻangatae lelei mo Sihová. ʻE ʻai ʻe Sētane ke tau tui ʻe ʻikai ʻaupito hoko mai ʻa e ngataʻangá pea ʻoku ʻikai ha taumuʻa ʻo hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí, pe ko e moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻunga ʻa e Tohi Tapú. Ka ko iá “koe loi ia, moe tamai o ia.” (Sione 8:44, PM) Kuo pau ke tau fakapapauʻi ke “tali tekeʻi ʻa e Tevolo.” Ko hotau vahaʻangatae mo Sihová ko ha meʻa ia ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ke tau fakamaʻamaʻaʻi. ʻOku ekinaki anga-ʻofa mai ʻa e Tohi Tapú kia kitautolu: “ʻUnuʻunu atu ki he ʻOtua, pea ʻe ʻunuʻunu mai ia kiate kimoutolu.” (Semisi 4:7, 8) ʻE lava fēfē ke ke ʻunuʻunu ke ofi ange kia Sihova?

      19 ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fakalaulauloto ʻo faʻa lotú. ʻI he taimi ʻoku hā ngali taulōfuʻu ai ʻa e ngaahi tenge ʻi he moʻuí, lilingi ho lotó kia Sihova. Ko hoʻo papau angé, ko e faingofua ange ia ke sio ki heʻene tali ki hoʻo ngaahi lotú. Ko e talí ʻe ʻikai maʻu pē nai ko e meʻa tonu ia naʻe ʻi hoʻo fakakaukaú, ka ʻo kapau ko hoʻo holí ke fakalāngilangiʻi ia pea ke tauhi maʻu ʻa e anga-tonú, te ne tokonaki mai ʻa e tokoni ʻokú ke fiemaʻú koeʻuhi ke ke lava ʻo kātaki lavameʻa ai. (1 Sione 5:14) ʻI hoʻo sio ki heʻene tatakí ʻi hoʻo moʻuí, te ke ʻunuʻunu ai ʻo ofi ange kiate ia. Ko e lau mo fakakaukauloto ki he ngaahi ʻulungāanga mo e ngaahi founga ʻa Sihová, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú, ʻoku toe fiemaʻu foki mo ia. Ko e fakalaulauloto peheé ʻokú ne tokoniʻi koe ke ke ʻiloʻi lelei ange ai ia; ʻokú ne ueʻi ho lotó pea fakaloloto ʻa hoʻo ʻofa kiate iá. (Sāme 19:14) Pea ko e ʻofa ko iá, ʻo laka hake ia ʻi ha toe meʻa, te ne tokoniʻi koe ke ke talitekeʻi ʻa e ʻahiʻahí pea hanganaki leʻo.​—1 Sione 5:3.

      20 Ke hanganaki ofi kia Sihova, ʻoku toe mahuʻinga ke tau nofo ofi ki hotau kaungātuí. ʻE lāulea ki he meʻá ni ʻi he konga fakaʻosi ʻo e polosiuá ni.

      NGAAHI FEHUʻI ʻO E AKÓ

      • Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Sīsū ʻi he taimi naʻá ne ʻi he malumalu ai ʻo e tenge lahi fakaʻulia ʻi he ofi ke ngata ʻa ʻene moʻuí, pea ko e hā naʻá ne ekinaki ki heʻene kau ākongá ke nau faí? (Pal. 1-4)

      • Ko e hā kuo tāketiʻi ai ʻe Sētane ʻa e kau lotu ʻa Sihová, pea ʻi he ngaahi founga fē ʻokú ne ʻahiʻahiʻi ai kitautolú? (Pal. 5-8)

      • Ke talitekeʻi ʻa e ʻahiʻahí, ko e hā kuo pau ai ke tau lotu hokohokó (Pal. 9-12), fakaʻatuʻi ʻi heʻetau ngaahi ʻamanakí (Pal. 13-15), manatuʻi ʻa e ongo ʻīsiú (Pal. 16-17), pea ‘ʻunuʻunu ofi ki he ʻOtuá’ (Pal. 18-20)?

      [Puha ʻi he peesi 25]

      Ngaahi Meʻa ʻOku Nau Fakatupunga ʻa e Loto-Siʻí

      Moʻui/taʻumotuʻa. Kapau ʻoku tau faingataʻaʻia ʻi ha mahaki tauhi, pe kapau ʻoku ʻomai ʻe he taʻumotuʻá ha ngaahi fakangatangata, ʻoku tau hoko nai ai ʻo loto-mafasia koeʻuhi ko e ʻikai te tau malava ke fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he tauhi ki he ʻOtuá.​—Hepelu 6:10.

      Tōnoa ʻa e ʻamanakí. ʻOku tau hoko nai ʻo loto-siʻi kapau ʻoku tau sio ki he siʻi ʻa e tali ki heʻetau ngaahi feingá ʻi hono malangaʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá.​—Palovepi 13:12.

      Ngaahi ongoʻi taʻeʻaonga. Koeʻuhi ko e ngaohikovia ʻi ha ngaahi taʻu, ʻoku hoko nai ai ha tokotaha ʻo tuipau ko iá ʻoku ʻikai ke ʻofaʻi pea aʻu ʻo ʻikai ʻofaʻi ʻe Sihova.​—1 Sione 3:19, 20.

      Ngaahi ongoʻi loto-lavea. Kapau kuo fakalotomamahiʻi lahi ha taha ʻe ha kaungātui, te ne hoko nai ai ʻo mātuʻaki veiveiua ʻo ʻahiʻahiʻi ai ia ke tuku ʻene maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané pe ko e kau ʻi he malaʻe fakafaifekaú.​—Luke 17:1.

      Fakatanga. Ko e niʻihi kehe ʻoku ʻikai kau ʻi hoʻo tuí te nau fakafepakiʻi, fakatangaʻi, pe manukiʻi nai koe.​—2 Timote 3:12; 2 Pita 3:3, 4.

      [Fakatātā ʻi he peesi 26]

      Naʻe ekinaki mai ʻa Sīsū kia kitautolu ke ‘lotu hokohoko’ ki ha tokoni ki hono fakafepakiʻi ʻo e ʻahiʻahí

  • “Sinoemeʻa Ke Mou Tauhi Ai Pe Hoʻomou Feʻofaʻaki ke Tukuingata”
    Hanganaki Leʻo!
    • “Sinoemeʻa Ke Mou Tauhi Ai Pe Hoʻomou Feʻofaʻaki ke Tukuingata”

      “Kuo panaki ʻa e ngataʻanga ʻo e meʻa kotoa pe: . . . Sinoemeʻa ke mou tauhi ai pe hoʻomou feʻofaʻaki ke tukuingata.”—1 PITA 4:7, 8.

      NAʻE ʻiloʻi ʻe Sīsū naʻe mahuʻinga ʻa hono ngaahi houa fakaʻosi mo ʻene kau ʻapositoló. Naʻá ne lāuʻilo ki he meʻa naʻe tatali mei muʻa kia kinautolú. Naʻe ʻi ai ʻenau ngāue lahi ke fakahoko, ka ʻe fehiʻanekinaʻi mo fakatangaʻi kinautolu, ʻo hangē pē ko iá. (Sione 15:18-​20) Laka hake he tuʻo tahá ʻi honau pō fakaʻosi ko iá, naʻá ne fakamanatu ai kia kinautolu ʻa e fiemaʻu ke “feʻofaʻaki.”​—Sione 13:34, 35; 15:12, 13, 17.

      2 Ko e ʻapositolo ko Pitá, ʻa ia naʻe ʻi ai ʻi he pō ko iá, naʻá ne maʻu ʻa e poiní. ʻI he ngaahi taʻu ki mui aí, ʻi heʻene tohi ki muʻa siʻi ke fakaʻauha ʻa Selusalemá, naʻe fakamamafaʻi ai ʻe Pita ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻofá. Naʻá ne akonaki ki he kau Kalisitiané: “Kuo panaki ʻa e ngataʻanga ʻo e meʻa kotoa pe: . . . Sinoemeʻa ke mou tauhi ai pe hoʻomou feʻofaʻaki ke tukuingata.” (1 Pita 4:7, 8) Ko e ngaahi lea ʻa Pitá ʻoku mahuʻinga hono ʻuhingá ki he faʻahinga ʻoku moʻui he lolotonga ʻa e “kuonga fakamui” ʻo e fokotuʻutuʻu ko eni ʻo e ngaahi meʻa lolotongá. (2 Timote 3:1) Ko e hā ʻa e ‘ʻofa tukuingatá’? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau maʻu ʻa e ʻofa pehē ki he niʻihi kehé? Pea ʻe lava fēfē ke tau fakahāhā ʻoku tau maʻu ia?

      ‘ʻOfa Tukuingata’—Ko e Hā Ia?

      3 ʻOku fakakaukau ʻa e tokolahi ki he ʻofá ko ha ongoʻi ʻa ia kuo pau ke hoko fakanatula. Ka naʻe ʻikai ke talanoa ʻa Pitá ʻo fekauʻaki mo ha faʻahinga ʻofa pē; naʻá ne lea ʻo fekauʻaki mo e ʻofá ʻi hono tuʻunga tuʻu-ki-muʻa tahá. Ko e foʻi lea “ʻofa” ʻi he 1 Pita 4:8 ko ha liliu ia ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ko e a·gaʹpe. Ko e foʻi lea ko iá ʻoku ʻuhinga iá ko e ʻofa taʻesiokita ʻa ia ʻoku tataki, pe puleʻi, ʻe he tefitoʻi moʻoni. ʻOku pehē ʻe ha tohi maʻuʻanga fakamatala ʻe taha: “Ko e ʻofa agape ʻoku malava ke fekauʻi ia koeʻuhí ʻoku ʻikai ko ha ongo tefito ia ka ko ha fili ʻi he fakapapau ʻoku taki atu ki he ngāue.” Koeʻuhi ʻoku tau maʻu ha hehema tukufakaholo ki he siokitá, ʻoku tau fiemaʻu ʻa e ngaahi fakamanatu ke fakahaaʻi ʻa e feʻofaʻakí, ʻo fai ia ʻi he ngaahi founga ʻoku tataki ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá.​—Senesi 8:21; Loma 5:12.

      4 ʻOku ʻikai pehē ia ai kuo pau ke tau feʻofaʻaki ʻi ha ongoʻi pē ko e fatongia. Ko e a·gaʹpe ʻoku ʻikai ke hala ia ʻi he māfana mo e ongoʻi. Naʻe pehē ʻe Pita kuo pau ke tau maʻu ʻa e ‘feʻofaʻaki tukuingata [fakafoʻileá, “mafao atu”].’a (Kingdom Interlinear) Neongo ia, ko e ʻofa ko iá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga. Fekauʻaki mo e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku fakalea ko e “tukuingata,” ʻoku pehē ʻe he mataotao ʻe taha: “ʻOku fakatātaaʻi ai ʻa e ʻīmisi ʻo ha uoua mafao ʻo ha tokotaha ʻatelita ʻi heʻene feinga ʻaki ʻa e kiʻi meʻi ivi fakaʻosí ʻi he fakaʻosinga ʻo ha lova.”

      5 Ko ʻetau ʻofá leva, kuo pau ke ʻoua ʻe fakangatangata pē ki hono fai ʻa e meʻa ʻoku faingofuá pe fakangatangata ki ha niʻihi siʻi pē kuo filifili. Ko e ʻofa faka-Kalisitiané ʻoku fiemaʻu ai ke “mafao atu” hotau lotó, ʻo fakaaʻu atu ʻa e ʻofá naʻa mo e ʻi he taimi ʻoku faingataʻa nai ai ke fai peheé. (2 Kolinito 6:11-​13) ʻOku hā mahino, ko e faʻahinga ʻofa ko ení ko e meʻa ia ʻoku fiemaʻu ke tau fakatupulekina pea ngāue ki ai, ʻo hangē tofu pē ko e pau ki ha tokotaha ʻatelita ke ne ako pea ngāue ke fakaleleiʻi ʻa ʻene ngaahi pōtoʻí. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ke tau maʻu ʻa e feʻofaʻaki ko iá. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻI ha ngaahi ʻuhinga ʻikai siʻi hifo he tolú.

      Ko e Hā ʻOku Totonu Ai Ke Tau Feʻofaʻakí?

      6 ʻUluakí, “he ko ʻofa ko e tupu mei he ʻOtua ia.” (1 Sione 4:7) Ko Sihova, ʻa e Tupuʻanga ʻo e ʻulungāanga ʻofeina ko ení, naʻá ne tomuʻa ʻofa ʻia kitautolu. ʻOku pehē ʻe he ʻapositolo ko Sioné: “Ko eni ia ʻa e meʻa kuo fakaha ai ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtua ʻiate kitautolu, ʻa e fekau atu ki mamani ʻe he ʻOtua hono ʻAlo tofu-pe-taha-ne-fakatupu, koeʻuhi ke tau moʻui ʻiate ia.” (1 Sione 4:9) Ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá naʻe “fekau” mai, ʻaki ʻene hoko ko ha tangata, ʻi hono fakahoko ʻa ʻene ngāue fakafaifekaú, pea ʻi heʻene pekia ʻi ha ʻakau fakamamahi—ʻo fai kotoa iá koeʻuhi “ke tau moʻui.” ʻOku totonu ke fēfē ʻetau tali ki he fakahāhā taupotu ko eni ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá? ʻOku pehē ʻe Sione: “Kapau leva naʻe pehe ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtua kiate kitautolu, pea ko kitautolu foki ʻoku totonu ke tau feʻofaʻaki.” (1 Sione 4:11) Fakatokangaʻi ʻoku tohi ʻe Sione, “Kapau leva naʻe pehe ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtua kiate kitautolu”—ʻikai ko e koe pē ka ko kitautolu. ʻOku mahino ʻa e poiní: Kapau ʻoku ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi hotau ngaahi kaungālotú, tā ʻoku totonu leva ke tau ʻofa foki kia kinautolu.

      7 Uá, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga tautefito ke tau feʻofaʻaki lahi ange he taimí ni koeʻuhi ke fakaaʻu atu ʻa e tokoni ki hotau fanga tokoua masivá koeʻuhi “kuo panaki ʻa e ngataʻanga ʻo e meʻa kotoa pe.” (1 Pita 4:7) ʻOku tau moʻui ʻi he “ngaahi taimi faingataʻa.” (2 Timote 3:1) Ko e ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní, ngaahi fakatamaki fakanatulá, mo e fakafepakí ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi faingataʻa kia kitautolu. ʻI he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻá, ʻoku fiemaʻu ke tau ʻunuʻunu ai ke toe vāofi ange fakaekitautolu. Ko e ʻofa tūkuingatá te ne fakafāʻūtahaʻi kitautolu pea ueʻi kitautolu ke tau “fetokangaʻaki.”​—1 Kolinito 12:25, 26.

      8 Tolú, ʻoku fiemaʻu ke tau feʻofaʻaki koeʻuhí ʻoku ʻikai te tau loto ke “tuku ha ava ki he Tevolo” ke ne ngāueʻaki kitautolu. (Efeso 4:27) ʻOku vave ʻa Sētane ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi taʻehaohaoa ʻa e kaungātuí—ʻa honau ngaahi vaivaiʻangá, ngaahi tōnounoú, mo e ngaahi fehālaakí⁠—ko e ngaahi maka tūkiaʻanga. ʻE fakatupunga ʻe ha lea taʻefakakaukau pe ko ha tōʻonga taʻeʻofa ke tau mavahe ai mei he fakatahaʻangá? (Palovepi 12:18) ʻE ʻikai ʻo kapau ʻoku tau maʻu ʻa e feʻofaʻaki tūkuingatá! Ko e ʻofa ko iá ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke tauhi maʻu ʻa e melinó pea ngāue fāʻūtaha ke tauhi ki he ʻOtuá ʻi he “uouangataha.”—Sefanaia 3:9.

      Founga ke Fakahāhā Ai ʻOkú Ke ʻOfa ki he Niʻihi Kehé

      9 Ko hono fakahāhā ʻo e ʻofá kuo pau ke kamata ia ʻi ʻapi. Naʻe pehē ʻe Sīsū ko hono kau muimui moʻoní ʻe fakaʻilongaʻi kinautolu ʻe he feʻofaʻaki ʻoku nau maʻú. (Sione 13:34, 35) Ko e ʻofá kuo pau ke hā mahino ia ʻo ʻikai ʻi he fakatahaʻangá pē kae toe pehē foki ʻi he fāmilí—ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi hoa malí pea ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mātuʻá mo e fānaú. ʻOku ʻikai feʻunga ke ongoʻi ʻofa pē ki he ngaahi mēmipa ʻi he fāmilí; ʻoku fiemaʻu ke tau fakahāhā ia ʻi he ngaahi founga pau.

      10 ʻE lava fēfē ke fakahāhā ʻe he ngaahi hoa malí ʻa e feʻofaʻakí? Ko ha husepāniti ʻoku ʻofa moʻoni ʻi hono uaifí ʻokú ne ʻai ke ne ʻiloʻi ia ʻi heʻene ngaahi leá mo e ngaahi ngāué—ʻi he feituʻu kakaí pea ʻia kinaua pē⁠—ʻokú ne koloaʻaki ia. ʻOkú ne tokaʻi ʻa hono ngeia fakafoʻituituí pea fakaʻatuʻi ki heʻene ngaahi fakakaukaú, vakaí pea mo e ongoʻí. (1 Pita 3:7) ʻOkú ne fakamuʻomuʻa ʻa ʻene leleí ʻi haʻaná, pea ʻokú ne fai ʻa e meʻa kotoa ʻokú ne malavá ke tokangaʻi ai ʻa ʻene ngaahi fiemaʻu fakamatelié, fakalaumālié mo fakaeongó. (Efeso 5:25, 28) Ko ha uaifi ʻoku ʻofa moʻoni ʻi hono husepānití ʻokú ne fai kiate ia ʻa e “fakaʻapaʻapa [loloto],” tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai te ne aʻusia ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻa ʻene ngaahi ʻamanakí. (Efeso 5:22, 33) ʻOkú ne poupou ki hono hoá pea anganofo kiate ia, ʻo ʻikai fai ha ngaahi kouna taʻefakaʻatuʻi, kae ngāue fāitaha mo ia ʻi hono tauhi maʻu ʻa e tokangá ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié.​—Senesi 2:18; Mātiu 6:33.

      11 Ngaahi mātuʻa, ʻe lava fēfē ke mou fakahāhā ʻa e ʻofá ki hoʻomou fānaú? Ko hoʻomou loto-lelei ke ngāue mālohi ke tokonaki fakamatelie kia kinautolú ko e fakamoʻoni ia ʻo hoʻomou ʻofá. (1 Timote 5:8) Ka ʻoku fiemaʻu ki he fānaú ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he meʻakaí, valá mo e maluʻangá. Kapau ʻoku fiemaʻu ke nau tupu hake ʻo ʻofa pea tauhi ki he ʻOtua moʻoní, ʻoku fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e akoʻi fakalaumālie. (Palovepi 22:6) ʻOku ʻuhinga iá ko hono vaheʻi ʻa e taimi ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí ke ako ai ʻa e Tohi Tapú, kau ʻi he ngāue fakafaifekaú, pea maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané. (Teutalonome 6:4-7) Ko e tuʻumaʻu ʻi he ngaahi ngāue peheé ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feilaulau lahi, tautefito ʻi he ngaahi taimi faingataʻa ko ení. Ko hoʻo tokanga mo hoʻo ngaahi feinga ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻa hoʻo fānaú ko ha fakahāhā ia ʻo e ʻofá, he ʻokú ke fakahaaʻi ai ʻokú ke mahuʻingaʻia ʻi heʻenau lelei taʻengatá.​—Sione 17:3.

      12 ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa hono toe fakahāhā ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e ʻofá ʻaki hono tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakaeongo ʻa ʻenau fānaú. Ko e fānaú ʻoku uesiangofua kinautolu; ko honau loto maongongofuá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa hono fakapapauʻi ʻa hoʻomou ʻofá. Tala ange ʻoku mou ʻofa ʻia kinautolu, pea fai kia kinautolu ʻa e ʻofa lahi, he ko e ngaahi fakahāhā peheé ʻoku fakapapauʻi ai kia kinautolu ʻoku ʻofaʻi kinautolu pea ʻoku ʻi ai honau mahuʻinga. Fai kia kinautolu ha fakaongoongolelei loto-māfana mo moʻoni, he ʻoku ʻai ai ke nau ʻiloʻi ʻoku mou sio ʻo fakamahuʻingaʻi ʻenau ngaahi feingá. Akonekina kinautolu ʻaki ʻa e ʻofá, he ko e fakatonutonu peheé ʻoku tala ai kia kinautolu ʻoku mou tokanga fekauʻaki mo e faʻahinga tokotaha te nau iku ki aí. (Efeso 6:4) Ko e ngaahi fakahāhā lelei kotoa ko ia ʻo e ʻofá ʻoku tokoni ia ke langa hake ai ha fāmili fiefia mo fepoupouaki ʻa ia ʻoku mateuteu lelei ange ke ne talitekeʻi ʻa e ngaahi tenge ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí ni.

      13 ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he ʻofá ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi tōnounou ʻa e niʻihi kehé. Manatuʻi ʻi he taimi naʻá ne ekinaki ai ki heʻene kau lautohí ke “tauhi ai pe hoʻomou feʻofaʻaki ke tukuingata,” naʻe ʻomai ai ʻe Pita ʻa e ʻuhinga ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ení: “He ko e ʻofa ʻoku ne ʻufiʻufi ha fufuʻunga angahala.” (1 Pita 4:8) Ke “ʻufiʻufi” ʻa e ngaahi angahalá ʻoku ʻikai ʻuhinga iá ‘ke ʻufiʻufiʻi’ ai ʻa e ngaahi angahala mamafá. Ko e ngaahi meʻa peheé ʻoku līpooti totonu ia ki he faʻahinga fua fatongia ʻi he fakatahaʻangá pea ʻoku nau ngāue ki aí. (Livitiko 5:1; Palovepi 29:24) ʻE mātuʻaki taʻeʻofa—pea taʻefakatohitapu⁠—ke fakaʻatā ʻa e kau faiangahala mamafá ke hokohoko atu ʻenau fakamamahiʻi mo ngaohikoviʻi ʻa e faʻahinga taʻehalaiá.​—1 Kolinito 5:9-​13.

      14 ʻI he ngaahi tuʻunga lahi tahá, ko e ngaahi fehālaaki mo e tōnounou ʻa e kaungātuí ʻoku maʻamaʻa pē. ʻOku tau humu kotoa pē ʻi he lea pe ngāue ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻo ʻai ke tōnoa ʻa e ʻamanakí pe naʻa mo e fefakalotomamahi ʻaki ʻia kitautolu. (Semisi 3:2) ʻOku totonu ke tau fakavave ke ʻai ke ʻiloa ʻa e ngaahi tōnounou ʻa e niʻihi kehé? Ko ha ʻalunga pehē ʻe hoko pē ia ʻo fakatupunga ai ʻa e ngaahi fetēleni ʻi he fakatahaʻangá. (Efeso 4:1-3) Kapau ʻoku puleʻi kitautolu ʻe he ʻofá, ʻe ʻikai te tau “fakahā ha tōnounou” ʻa ha kaungālotu. (Sāme 50:20, NW) Hangē pē ko hono ʻufiʻufi ʻe he palasitaá mo e valí ʻa e ngaahi konga luoluo ʻo ha holisí, ʻoku pehē pē hono ʻufiʻufi ʻe he ʻofá ʻa e ngaahi taʻehaohaoa ʻa e niʻihi kehé.​—Palovepi 17:9.

      15 ʻE fakatupunga kitautolu ʻe he ʻofá ke tau tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻoku nau masiva moʻoní. ʻI he hokohoko atu ke hōloa ʻa e ngaahi tuʻunga ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻe ʻi ai nai ʻa e ngaahi taimi ʻe fiemaʻu ai ʻe hotau kaungātuí ʻa e tokoni fakamatelie pe fakaesino. (1 Sione 3:17, 18) Ko e fakatātaá, kuo tofanga ha mēmipa ʻo ʻetau fakatahaʻangá ʻi ha faingataʻaʻia lahi fakapaʻanga pe ko e mole ha ngāue? Mahalo pē ʻe lava ke tau ʻoatu ha tokoni fakamatelie, ʻo fakatatau ki he meʻa ʻoku fakaʻatā ʻi hotau ngaahi tuʻungá. (Palovepi 3:27, 28; Semisi 2:14-​17) ʻOku fiemaʻu ke fai ha monomono ki ha ʻapi ʻo ha uitou taʻumotuʻa? Mahalo pē ʻe lava ke tau tamuʻomuʻa ʻi he tuʻunga totonu ke tokoni ʻi ha niʻihi ʻo e ngāué.​—Semisi 1:27.

      16 Ko ʻetau fakahāhā ʻa e ʻofa ki he niʻihi kehé ʻoku ʻikai fakangatangata pē ia ki he faʻahinga ʻa ia ʻoku nofo ʻi hotau feituʻú. ʻOku tau fanongo nai ʻi ha ngaahi taimi ki he ngaahi līpooti fekauʻaki mo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi fonua kehé ʻa ia kuo nau hoko ʻo maʻukovia ʻi ha ngaahi afā lahi, ngaahi mofuike, pe ngāngāʻehu fakalotofonua. ʻOku nau holiholivale nai ki ha meʻakai, vala pe ko e ngaahi meʻa kehe. ʻOku ʻikai mahuʻinga pe ʻoku nau mei ha matakali ʻe taha pe kulupu fakafaʻahinga. ʻOku tau “ʻofa ki he feohiʻanga fakakātoa ʻo e fanga tokouá.” (1 Pita 2:17, NW) Ko ia, ʻi he hangē ko e ngaahi fakatahaʻanga ʻi he ʻuluaki senitulí, ʻoku tau vēkeveke ke poupouʻi ʻa e ngaahi feinga tokoni ʻa ia kuo fokotuʻutuʻu ke ʻoatu ai ʻa e tokoní. (Ngāue 11:27-​30; Loma 15:26) ʻI heʻetau fakahaaʻi ʻa e ʻofá ʻi he ngaahi founga kotoa ko iá, ʻoku tau ʻai ai ke mālohi ʻa e haʻi ʻokú ne fakafāʻūtahaʻi kitautolu ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.​—Kolose 3:14.

      17 ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he ʻofá ke vahevahe atu ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki he niʻihi kehé. Fakakaukau angé ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú. Ko e hā naʻá ne malanga ai mo faiakó? Naʻe “langa hono fatu ʻi he ʻofa” ki he fuʻu kakaí koeʻuhi ko honau tuʻunga masiva fakalaumālié. (Maake 6:34) Naʻe liʻaki kinautolu pea takihalaʻi ʻe he kau tauhi fakalotu loí, ʻa ia naʻe totonu ke nau akoʻi kia kinautolu ʻa e ngaahi moʻoni fakalaumālié pea ʻoange kia kinautolu ʻa e ʻamanakí. Ko ia, ʻi hono ueʻi ʻe he ʻofa lolotó, fakamātoató mo e manavaʻofá, naʻe fakafiemālieʻi ai ʻe Sīsū ʻa e kakaí ʻaki ʻa e “[ongoongo lelei ʻo e] Puleʻanga ʻo e ʻOtua.”—Luke 4:16-21, 43.

      18 ʻI he ʻahó ni foki, kuo liʻaki ai mo takihalaʻi fakalaumālie ʻa e kakai tokolahi pea ʻoku ʻikai haʻanau ʻamanaki. Kapau, ʻi he hangē ko Sīsuú, ʻoku tau fakalahi ʻetau ongoʻí ki he ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻa e faʻahinga ʻoku teʻeki ai te nau ʻiloʻi ʻa e ʻOtua moʻoní, ʻe ueʻi leva ai kitautolu ʻe he ʻofá mo e manavaʻofá ke vahevahe kia kinautolu ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Mātiu 6:9, 10; 24:14) ʻI he vakai atu ki he taimi nounou ʻoku toé, kuo ʻikai ha toe taimi ʻe fiemaʻu fakavavevave ange ai ke malangaʻi ʻa e pōpoaki fakahaofi moʻui ko ení.​—1 Timote 4:16.

      “Kuo Panaki ʻa e Ngataʻanga ʻo e Meʻa Kotoa Pe”

      19 Manatuʻi, naʻe kamataʻaki ʻe Pita ʻa ʻene akonaki ke feʻofaʻakí ʻaki ʻa e ngaahi lea: “Kuo panaki ʻa e ngataʻanga ʻo e meʻa kotoa pe.” (1 Pita 4:7) Kuo vavé ni ke fetongiʻaki ʻa e māmani fulikivanu ko ení ʻa e māmani foʻou māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá. (2 Pita 3:13) ʻI he ʻaho ní leva, ʻoku ʻikai ko ha taimi ia ke fakataʻetaʻehohaʻa ai. Naʻe fakatokanga mai ʻa Sīsū kia kitautolu: “Mou lamasi kimoutolu, naʻa ʻiloange ʻe mafatukituki homou loto, ko e meʻa ʻi he faʻa kai, mo e faʻa inu, mo e faʻa lotomoʻua ki he moʻui ni, pea lapasi kimoutolu ʻe he ʻaho ko ia ʻo hangē ko ha hele puna.”—Luke 21:34, 35.

      20 Ko ia ai, tau “[hanganaki] leʻo” leva, ʻo tokanga ki he tuʻunga ʻoku tau ʻi aí ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí. (Mātiu 24:42) Tau leʻohi kitautolu mei ha ngaahi ʻahiʻahi pē ʻa Sētane ʻa ia ʻe lava ke ne fakahohaʻasi kitautolu. ʻOua ʻaupito naʻa tau fakaʻatā ʻa e māmani anga-momoko mo taʻeʻofa ko ení, ke ne taʻofi kitautolu mei hono fakahāhā ʻetau ʻofa ki he niʻihi kehé. Hiliō he meʻa kotoa, tau ʻunuʻunu ke toe ofi ange ki he ʻOtua moʻoni ko Sihová, ʻa ia ko hono Puleʻanga Faka-Mīsaiá kuo vavé ni ke ne fakahoko ʻa ʻene taumuʻa lāngilangiʻiá ki he māmani ko ení.​—Fakahā 21:4, 5.

      [Fakamatala ʻi lalo]

      a ʻI he 1 Pita 4:8, ʻoku pehē ʻi he ngaahi liliu Tohi Tapu kehé kuo pau ke tau feʻofaʻaki “loto-moʻoni,” “loloto,” pe “fakamātoato.”

      NGAAHI FEHUʻI ʻO E AKÓ

      • Ko e hā ʻa e akonaki fakamāvae naʻe fai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá, pea ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe maʻu ʻe Pita ʻa e poiní? (Pal. 1-2)

      • Ko e hā ʻa e ‘ʻofa tukuingatá’? (Pal. 3-5)

      • Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau feʻofaʻakí? (Pal. 6-8)

      • ʻE lava fēfē ke ke fakahāhā ʻokú ke ʻofa ki he niʻihi kehé? (Pal. 9-18)

      • Ko e hā ʻoku ʻikai ai ko ha taimi eni ke hoko ai ʻo fakataʻetaʻehohaʻá, pea ko e hā ʻoku totonu ke tau fakapapauʻi ke faí? (Pal. 19-20)

ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
Hū ki Tu‘a
Hū ki Loto
  • Faka-Tonga
  • Share
  • Sai‘ia
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
  • Polisī Fakafo‘ituitui
  • Privacy Setting
  • JW.ORG
  • Hū ki Loto
Share