Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
ʻEPELELI 1-7
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | 1 KOLINITŌ 7-9
“Taʻemalí—Ko ha Meʻaʻofa”
(1 Kolinitō 7:32) Ko e moʻoni, ʻoku ou loto ke mou ʻataʻatā mei he loto-moʻuá. Ko e tangata taʻemalí ʻoku loto-moʻua ia ki he ngaahi meʻa ʻa e ʻEikí, pe ʻe anga-fēfē haʻane maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻEikí.
Ngāueleleiʻaki Ho Tuʻunga Taʻemalí
3 Ko ha tokotaha taʻemali ʻokú ne faʻa maʻu ʻa e taimi lahi ange mo e tauʻatāina fakafoʻituitui lahi ange ʻi ha tokotaha mali. (1 Kol. 7:32-35) Ko e ngaahi ʻaonga makehe eni ʻe lava ke fakaʻatā ai ia ke fakalahi ʻene ngāue fakafaifekaú, fano atu ʻene ʻofa ki he niʻihi kehé, pea ʻunuʻunu ofi ange ai kia Sihova. Ko ia ai, ko e kau Kalisitiane tokolahi kuo nau hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e taʻemalí pea kuo nau fili ai ke “tali” ia, ʻi ha kiʻi taimi. Kuo ʻikai nai ke ʻuluaki palani ʻa e niʻihi ki he taʻemalí, ka ʻi he taimi kuo liliu ai honau ngaahi tuʻungá, ʻoku nau fakakaukau faʻa lotu ki honau tuʻungá pea ʻiloʻi ʻi he tokoni ʻa Sihová ʻoku nau toe malava ai ke fakapapauʻi ʻi honau lotó. Ko ia ai, ʻoku nau tali honau ngaahi tuʻunga feliliuakí pea tali ʻa e taʻemalí.—1 Kol. 7:37, 38.
(1 Kolinitō 7:33, 34) Ka ko e tangata malí ʻoku loto-moʻua ia ki he ngaahi meʻa ʻo e māmaní, pe ʻe anga-fēfē haʻane maʻu ʻa e hōhōʻia ʻa hono uaifí, 34 pea ʻoku māvahevahe ʻene fakakaukaú. Pehē foki, ko e fefine taʻemalí, pea pehē ki he fefine kei nofo anga-maʻá, ʻoku loto-moʻua ia ki he ngaahi meʻa ʻa e ʻEikí, ke ne hoko ai ʻo māʻoniʻoni fakatouʻosi ʻi hono sinó pea ʻi hono laumālié. Kae kehe, ko e fefine malí ʻoku loto-moʻua ia ki he ngaahi meʻa ʻo e māmaní, pe ʻe anga-fēfē haʻane maʻu ʻa e hōhōʻia ʻa hono husepānití.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi ʻe Ua ki he Kau Kolinitoó
7:33, 34—Ko e hā ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e “meʻa ʻo mamani” ʻa ia ʻoku loto-moʻua ki ai ha tangata pe ko ha fefine ʻosi mali? ʻOku ʻuhinga ʻa Paulá ki he ngaahi meʻa anga-maheni ʻi he moʻuí ʻa ia ʻoku fiemaʻu ke tokanga ki ai ʻa e kau Kalisitiane ʻosi malí. ʻOku kau ki heni ʻa e meʻakai, vala, mo e nofoʻanga, ka ʻoku ʻikai kau ki ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kovi ʻo e māmani ko ʻení, ʻa ē ʻoku fakaʻehiʻehi mei ai ʻa e Kalisitiané.—1 Sione 2:15-17.
(1 Kolinitō 7:37, 38) Ka ʻo kapau ʻoku fakapapauʻi ʻe ha taha ʻi hono lotó pea ʻikai te ne ongoʻi ko ha fiemaʻu pau ia, ka ʻokú ne mapuleʻi ʻa e meʻa ʻokú ne loto ki aí pea kuó ne ʻosi fai ʻa e fili ʻi hono loto ʻoʻoná ke nofo taʻemali ai pē, ʻe lelei ia kiate ia. 38 Pehē foki, ʻilonga ʻa ia ʻoku malí ʻoku lelei ia, kae ʻilonga ʻa ia ʻoku ʻikai te ne malí ʻe toe lelei ange ia.
Taʻemalí—Ko ha Matapā ki he Ngāue Taʻefehākaaki
14 Ko ha tokotaha Kalisitiane taʻemali ʻokú ne ngāueʻaki ʻa hono tuʻunga taʻemalí ke tuli ai ki ha ngaahi taumuʻa siokita, ʻoku ʻikai ke “lelei ange” ia ʻi he kau Kalisitiane kuo ʻosi malí. ʻOkú ne kei taʻemalí, ʻo ʻikai “koeʻuhi ko e Puleʻanga,” ka ʻi he ngaahi ʻuhinga fakafoʻituitui. (Mātiu 19:12) Ko e tangata pe ko e fefine taʻemalí ʻoku totonu ke ‘moʻua hono lotó ʻi he ngaahi meʻa ʻa e ʻEikí,’ hoko ʻo loto-moʻua ke “hohóʻia ʻa e finangalo ʻo e ʻEiki,” pea hoko ʻo “fakafeʻao lelei ki he ʻEiki taʻe ha fehākaaki.” ʻOku ʻuhinga ʻení ko hono līʻoa atu ʻa e tokanga tāfataha ke tauhi ʻa Sihova mo Kalaisi Sīsū. Ko e fai peheé pē ʻoku “lelei ange” ai ʻa e kau tangata pe ko e kau fefine Kalisitiane taʻemalí ʻi he kau Kalisitiane kuo ʻosi malí.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(1 Kolinitō 7:11) Ka ʻo kapau te ne māvae mo hono husepānití, tuku ke ne nofo taʻemali ai pē, pea ka hala aí ko haʻane fakalelei mo hono husepānití; pea ʻoku ʻikai totonu ke liʻaki ʻe ha husepāniti ʻa hono uaifí.
Fakamatala ʻi he Ngataʻangá
ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku fili ai ha kau Kalisitiane ke nau mavahe mei honau hoá neongo kuo ʻikai ke hoko ha ʻulungaanga taʻetaau. (1 Kolinitō 7:11) ʻI he ngaahi tuʻunga ko ení, ʻe fakakaukau nai ai ha Kalisitiane ke fai ha māvae.
• Mātuʻaki taʻefietauhi: ʻOku fakafisi ha husepāniti ke ne tokonaki fakamatelie maʻá e fāmilí, ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻoku ʻikai ai ha paʻanga pe meʻakai ʻa e fāmilí.—1 Tīmote 5:8.
• Ngaohikoviʻi tōtuʻa fakaesino: Ko e ngaohikoviʻi fakaesino ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻoku ongoʻi ai ʻe ha hoa mali ko ʻene moʻui leleí pe moʻuí ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki.—Kalētia 5:19-21.
• ʻAi ke ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki fakaʻaufuli ʻa e vahaʻangatae ʻo e tokotahá mo Sihová: ʻOku ʻai ʻe ha husepāniti pe uaifi ke ʻikai malava ʻa e hoa malí ʻo tauhi kia Sihova.—Ngāue 5:29.
(1 Kolinitō 7:36) Ka ʻo kapau ʻoku ʻikai lava ke mapuleʻi ʻe ha taha ʻa ʻene holi fakaefehokotaki fakasinó, pea kapau ʻokú ne mahili atu mei he tuʻunga ʻo e kei talavoú, ko e meʻa leva eni ʻoku totonu ke hokó: Tuku ke ne fai ʻa e meʻa ʻokú ne loto ki aí; ʻoku ʻikai te ne fai ai ha angahala. Tuku ke nau mali.
ʻE Lava Ke Ke Kei Anga-Maʻa ʻi ha Māmani ʻUlungaanga Taʻetaau
Ko ia, ko e kau talavoú, ʻoku ʻikai totonu ke nau fakavave ke mali ʻi heʻenau toki fuofua hokosia ʻa e ʻalu hake ʻo e ngaahi ongo fakaefehokotaki fakasinó. ʻOku fiemaʻu ki ha nofo mali ha aleapau, pea ko e moʻui ʻo fakatatau ki ha fatongia peheé ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e matuʻotuʻa. (Sēnesi 2:24) ʻOku lelei ange ke tatali kae ʻoua ke ne “tauhili mei hono tuʻunga talavoú”—ʻa e vahaʻa taimi ko ia ʻoku mālohi ai ʻa e ngaahi ongo fakaefehokotaki fakasinó pea malava ke mioʻi ai ʻa ʻete fakakaukaú. (1 Kolinitō 7:36, NW) Pea ko ha taʻefakapotopoto mo e angahala lahi ē ki ha taha lahi ʻoku holi ke mali ke ne kau ʻi he ngaahi fehokotaki fakasino taʻetāú koeʻuhi pē ko e ʻikai ke ala maʻu ha hoa mali naʻe ʻamanaki ki ai!
ʻEPELELI 8-14
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | 1 KOLINITŌ 10-13
“Ko Sihova ʻOku Faitōnunga”
(1 Kolinitō 10:13) ʻOku ʻikai ha ʻahiʻahi kuo hoko mai kiate kimoutolu tuku kehe pē ʻa ia ʻoku anga-maheni ki ai ʻa e tangatá. Ka ko e ʻOtuá ʻoku faitōnunga, pea ʻe ʻikai te ne tuku ke ʻahiʻahiʻi kimoutolu ʻo fakalaka atu ia ʻi he meʻa ʻoku malava ke mou kātekiná, kae fakataha mo e ʻahiʻahí te ne ʻai foki mo ha haoʻanga koeʻuhi ke mou malava ai ke kātakiʻi ia.
Fehuʻi mei he Kau Lautohí
Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ko Sihova “ʻe ʻikai te ne tuku ke ʻahiʻahiʻi kimoutolu ʻo fakalaka atu ia ʻi he meʻa ʻoku malava ke mou kātekiná.” (1 Kol. 10:13) ʻOku ʻuhinga ení ʻoku tomuʻa fili ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻe lava ke tau kātekiná peá ne fili leva ʻa e ngaahi ʻahiʻahi te tau fehangahangai mo iá?
▪ Kapau naʻe moʻoni eni, fakakaukau ki he anga ʻo ʻene uesia ʻetau moʻuí. Ko e fakatātaá, naʻe taonakita ha foha ʻo ha tokoua ʻe taha. Naʻe loto-mamahi lahi ʻa e tamaí. Naʻá ne fifili pe naʻe ʻosi ʻiloʻi ʻe Sihova ia ʻa e meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú pea fakapapauʻi te ne malava mo hono uaifí ke kātekina ʻa e faingataʻa ko ení. ʻI he fokotuʻutuʻu lolotonga ko ení, ko e tokolahi ʻo kitautolu te tau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa. Ko ia ʻoku totonu ke tau tui ʻoku puleʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku hoko ʻi heʻetau moʻuí?
ʻI heʻetau sivisiviʻi ʻa e 1 Kolinitō 10:13, te tau ʻiloʻi ai ʻoku ʻikai ke poupouʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e fakakaukau ʻo pehē ʻoku tomuʻa ʻiloʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻe lava ke tau kātekiná, peá ne fakapapauʻi leva ʻa e ʻahiʻahi te tau fehangahangai mo iá. Ko e hā ʻoku lava ke tau leaʻaki ai ení? Tau sivisiviʻi ʻa e ʻuhinga ʻe fā.
ʻUluakí, naʻe ʻoange ʻe Sihova ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e tauʻatāina ke filí, ko e tauʻatāina ke fai ʻa e ngaahi fili. ʻOkú ne loto ke tau fai pē ʻe kitautolu ʻetau filí. (Teu. 30:19, 20; Sios. 24:15) Kapau te tau fai ai ʻa e ngaahi fili ʻoku fakahōifua kia Sihová, ʻe lava ke tau falala kiate ia ke ne tataki kitautolu. (Pal. 16:9) Ka ʻi he taimi te tau fai ai ha ngaahi fili kovi, kuo pau ke tau utu ʻa e ngaahi nunuʻa ko iá ʻi heʻetau moʻuí. (Kal. 6:7) Ko ia kapau naʻe fili ʻe Sihova ʻa e ngaahi ʻahiʻahi naʻa tau fehangahangai mo iá, ʻoku tau tauʻatāina moʻoni ai ʻi hono fai ʻetau ngaahi filí?
Uá, ʻoku ʻikai ke maluʻi kitautolu ʻe Sihova mei he ngaahi meʻa ʻoku “hokonoa.” (Koh. 9:11) ʻE hokosia nai ʻe ha taha ha fakatamaki koeʻuhí pē ko ʻene ʻi he feituʻu hala ʻi he taimi hala. Naʻe lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo ha fakatamaki ʻa ia naʻe mate ai ʻa e kakai ʻe toko 18 ʻi he taimi naʻe holo ai ha taua ʻiate kinautolu. Naʻá ne fakahaaʻi mahino naʻe ʻikai ko e ʻOtuá naʻá ne fakatupunga ʻenau maté. (Luke 13:1-5) ʻOku ʻikai ʻuhinga lelei ke tau fakakaukau ko e ki muʻa ke hoko ha fakatamakí, ʻoku ʻosi fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ia ʻa e tokotaha ʻe moʻuí pe maté.
Tolú, ko kitautolu taki taha kuo pau ke tau tauhi maʻu ʻetau anga-tonú kia Sihova. Naʻe pehē ʻe Sētane ʻoku tauhi pē ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová kiate Ia koeʻuhí ko e meʻa ʻokú Ne ʻoange kia kinautolú. Naʻe taukaveʻi ʻe Sētane ʻe ʻikai ke tau hanganaki mateaki kia Sihova kapau te tau hokosia ha ngaahi ʻahiʻahi. (Siope 1:9-11; 2:4; Fkh. 12:10) Kapau naʻe maluʻi kitautolu ʻe Sihova mei ha ngaahi ʻahiʻahi pau, ʻe hā ngali naʻe moʻoni ʻa Sētane.
Faá, ʻoku ʻikai ke fili ʻe Sihova ke ne ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻe tomuʻa hoko kiate kitautolú. Ko e moʻoni, ʻoku lava ke ʻiloʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú kapau te ne loto ki ai. (ʻAi. 46:10) Ka ʻoku fakahaaʻi mai ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻikai ke fili ʻe Sihova ia ke ne tomuʻa ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa pē. (Sēn. 18:20, 21; 22:12) ʻOku ʻofa mo māʻoniʻoni ʻa Sihova, ʻi heʻene peheé ʻoku ʻikai ai ke ne kaunoa ʻi he tauʻatāina ʻoku tau maʻu ki heʻetau ngaahi fili ʻoku faí.—Teu. 32:4; 2 Kol. 3:17.
Ko e hā leva naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Paula ʻi heʻene pehē ko Sihová “ʻe ʻikai te ne tuku ke ʻahiʻahiʻi kimoutolu ʻo fakalaka atu ia ʻi he meʻa ʻoku malava ke mou kātekiná”? ʻI hení, naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e meʻa ʻe fai ʻe Sihova lolotonga ʻa e ngaahi ʻahiʻahí, kae ʻikai ko e ki muʻa ʻi he ngaahi ʻahiʻahí. (Sio ki he fakamatala ʻi lalo.) Kapau te tau falala kia Sihova, te ne tokoniʻi kitautolu ʻi ha faʻahinga ʻahiʻahi pē ʻi heʻetau moʻuí. (Saame 55:22) Te tau sivisiviʻi ʻi he taimí ni ʻa e ʻuhinga ʻe ua naʻe lava ke lea pehē ai ʻa Paulá.
Ko e ʻuhinga ʻuluakí he ko e ngaahi ʻahiʻahi ʻoku tau hokosiá “ʻoku anga-maheni ki ai ʻa e tangatá.” Koeʻuhí ko ʻetau moʻui ʻi he fokotuʻutuʻu ʻa Sētané, te tau hokosia kotoa ha ngaahi tuʻunga faingataʻa, ʻo aʻu nai ki ha ngaahi fakatamaki. Ka ʻo kapau te tau falala kia Sihova, ʻe lava ke tau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ko ení pea hanganaki mateaki. (1 Pita 5:8, 9) ʻI he ngaahi veesi ki muʻa ʻo e 1 Kolinitō vahe 10, naʻe tohi ai ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻe niʻihi naʻe fehangahangai mo e kau ʻIsilelí ʻi he toafá. (1 Kol. 10:6-11) Ko e faʻahinga naʻe falala kia Sihová naʻe lava ke nau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ko iá. Ka naʻe talangataʻa ʻa e kau ʻIsileli ʻe niʻihi kia Sihova. Naʻe ʻikai ke nau hanganaki mateaki ai pē koeʻuhí he naʻe ʻikai ke nau falala kiate ia.
Ko e ʻuhinga hono uá “ko e ʻOtuá ʻoku faitōnunga.” ʻOku ʻuhinga eni ki he hā? ʻI heʻetau sio ki he anga hono tokangaʻi ʻe Sihova ʻene kau sevānití ʻi he tukuʻau mai ʻa e hisitōliá, ʻoku tau ʻiloʻi ai ʻokú ne tokoniʻi mateaki ʻa e faʻahinga ʻoku ‘ʻofa kiate ia, mo tauhi ʻene ngaahi tuʻutuʻuní.’ (Teu. 7:9) ʻOku tau ʻiloʻi ai ʻoku fakahoko maʻu pē ʻe Sihova ʻene ngaahi talaʻofá. (Sios. 23:14) ʻE lava ke tau fakapapauʻi ai (1) ʻE ʻikai ke fakaʻatā ʻe Sihova ha ʻahiʻahi ʻo fuʻu faingataʻa ke tau taʻemalava ʻo kātekina ia, pea (2) te ne “ʻai foki mo ha haoʻanga” maʻatautolu.
ʻOku anga-fēfē hono hanga ʻe Sihova ʻo “ʻai foki mo ha haoʻanga” maʻá e faʻahinga ʻoku falala kiate iá? Ko e moʻoni, ʻe lava ke ne toʻo atu ʻa e ʻahiʻahí. Kae manatuʻi, naʻe pehē ʻe Paula ʻe hanga ʻe Sihova ʻo “ʻai foki mo ha haoʻanga koeʻuhi ke mou malava ai ke kātakiʻi ia.” Ko ia ai, ʻoku faʻa hanga ʻe Sihova ʻo ʻai ha haoʻanga maʻatautolu ʻaki hono fakaivimālohiʻi kitautolu ke tau kei lava ʻo mateaki ai pē. Tau lāulea ki ha niʻihi ʻo e ngaahi founga ʻokú ne fai ai ení:
▪ ʻOku hanga ʻe Sihova ʻo “fakafiemālieʻi kitautolu ʻi he kotoa ʻo ʻetau mamahí.” (2 Kol. 1:3, 4) ʻOku lava ke ne fakanonga hotau ʻatamaí, lotó mo e ngaahi ongoʻí fakafou ʻi he Tohi Tapú, ko hono laumālie māʻoniʻoní mo e tamaioʻeiki anga-tonú.—Māt. 24:45; Sione 14:16, fakamatala ʻi lalo; Loma 15:4.
▪ ʻOku lava ke ngāueʻaki ʻe Sihova hono laumālie māʻoniʻoní ke tataki kitautolu. (Sione 14:26) ʻOku lava ʻe he laumālie māʻoniʻoní ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau manatuʻi ʻa e ngaahi fakamatala Fakatohitapú mo e ngaahi tefitoʻi moʻoní, koeʻuhi ke tau lava ʻo fai ha ngaahi fili ʻoku fakapotopotó.
▪ ʻOku lava ʻe Sihova ke ne ngāueʻaki ʻene kau ʻāngeló ke tokoniʻi kitautolu.—Hep. 1:14.
▪ ʻOku lava ʻe Sihova ke ne ngāueʻaki hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ke tokoniʻi kitautolu. Te nau lava ʻo fakaivimālohiʻi kitautolu ʻi he meʻa ʻoku nau leaʻakí mo e meʻa ʻoku nau faí.—Kol. 4:11.
Ko ia, ko e hā kuo tau ako mei he ngaahi lea ʻa Paula ʻi he 1 Kolinitō 10:13? ʻOku ʻikai ke fili ʻe Sihova ʻa e ngaahi ʻahiʻahi te tau fehangahangai mo iá. Ka ʻoku lava ke tau fakapapauʻi kapau te tau falala kia Sihova, ʻe lava ke tau kātekina ha faʻahinga ʻahiʻahi pē. ʻOku tau ʻiloʻi ʻe hanga ʻe Sihova ʻo ʻai maʻu pē ha haoʻanga maʻatautolu koeʻuhí ke tau kei lava ʻo mateaki ai pē kiate ia.
(1 Kolinitō 10:13) ʻOku ʻikai ha ʻahiʻahi kuo hoko mai kiate kimoutolu tuku kehe pē ʻa ia ʻoku anga-maheni ki ai ʻa e tangatá. Ka ko e ʻOtuá ʻoku faitōnunga, pea ʻe ʻikai te ne tuku ke ʻahiʻahiʻi kimoutolu ʻo fakalaka atu ia ʻi he meʻa ʻoku malava ke mou kātekiná, kae fakataha mo e ʻahiʻahí te ne ʻai foki mo ha haoʻanga koeʻuhi ke mou malava ai ke kātakiʻi ia.
(1 Kolinitō 10:13) ʻOku ʻikai ha ʻahiʻahi kuo hoko mai kiate kimoutolu tuku kehe pē ʻa ia ʻoku anga-maheni ki ai ʻa e tangatá. Ka ko e ʻOtuá ʻoku faitōnunga, pea ʻe ʻikai te ne tuku ke ʻahiʻahiʻi kimoutolu ʻo fakalaka atu ia ʻi he meʻa ʻoku malava ke mou kātekiná, kae fakataha mo e ʻahiʻahí te ne ʻai foki mo ha haoʻanga koeʻuhi ke mou malava ai ke kātakiʻi ia.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(1 Kolinitō 10:8) Pea ʻoua naʻa tau tōʻongaʻaki ʻa e fehokotaki fakasino taʻetāú, ʻo hangē ko ia ko e fehokotaki fakasino taʻetaau naʻe fai ʻe he niʻihi ʻo kinautolu, ʻo tō ai ʻa e toko 23,000 ʻo kinautolu ʻi he ʻaho pē ʻe taha.
Fehuʻi mei he Kau Lautohí
Ko e hā ʻoku pehē ai ʻi he 1 Kolinitō 10:8 ko e kau ʻIsileli ʻe toko 23,000 naʻe tō ʻi he ʻaho ʻe taha ʻi he fai feʻauakí, lolotonga iá ʻoku ʻomai ʻe he Nōmipa 25:9 ʻa e fika ko e toko 24,000?
ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa tefito ʻe fakamatalaʻi nai ai ʻa e faikehekehe ʻi he ongo fika ʻoku ʻomai ʻi he ongo veesi ʻe ua ko ení. Ko e meʻa tefito faingofua tahá ko e lava ke pehē ko e mataʻifika moʻoní ʻoku ʻi he vahaʻa ia ʻo e 23,000 mo e 24,000 ʻo fakaʻatā ai ia ke feʻunuʻaki holo ki ha tafaʻaki pē koeʻuhi ke kakato.
Toe fakakaukau angé ki ha meʻa ʻe taha ʻe ala lava. Naʻe hiki ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e kau ʻIsileli ʻi Sitimí ko ha fakatātā fakaefakatokanga ki he kau Kalisitiane ʻi Kolinitō ʻo e kuonga muʻá, ko ha kolo naʻe ʻiloa ʻi heʻene founga moʻui taʻetāú. Naʻá ne tohi: “Ke ʻoua naʻa tau feʻauaki, ʻo hange ko e feʻauaki ʻa e niʻihi ʻo e kakai na, pea to ai hanau toko ua mano ma tolu afe ʻi he ʻaho pe ʻe taha.” ʻI hono fakamavaheʻi ʻa e faʻahinga ʻa ia naʻe tāmateʻi ʻe Sihova koeʻuhi ko ʻenau fai feʻauakí, naʻe ʻomai ai ʻe Paula ʻa e fika ko e 23,000.—1 Kolinito 10:8.
Kae kehe, ko e Nomipa vahe 25, ʻoku tala mai ai kia kitautolu naʻe “luva kinautolu [pe pipiki] ʻe Isileli kia Peali-peoli, pea langaʻi ai ʻa e houhau ʻo Sihova ki Isileli.” Naʻe fekauʻi leva ai ʻe Sihova ʻa Mōsese ke ne tāmateʻi ʻa e “houʻeiki katoa ʻo e kakai.” Ko ia ai, naʻe fekauʻi ʻe Mōsese ʻa e kau fakamāú ke fakahoko ʻa e fekau ko iá. Fakaʻosí, ʻi he ngāue fakavavevave ʻa Fineasi ke fakapoongi ʻa e tokotaha ʻIsileli naʻá ne ʻomai ha fefine Mitiani ki he ʻapitangá, naʻe “taʻofi ai ʻa e ʻau ʻo haʻa Isileli.” Naʻe ngata ʻa e fakamatalá ʻi he fakamatala ko ení: “Ko e pekia ʻi he ʻau ko ia ko e toko ua mano ma fa afe.”—Nomipa 25:1-9.
Ko e fika ʻoku ʻomai ʻi he Nomipá ʻoku hā mahino naʻe kau ai ʻa e “houʻeiki katoa ʻo e kakai” naʻe tāmateʻi ʻe he kau fakamāú pea mo e faʻahinga naʻe tāmateʻi hangatonu ʻe Sihová. Naʻe ʻi ai nai ha toko taha afe ʻo e kau houʻeiki ko ia naʻe mate ʻi he nima ʻo e kau fakamāú ʻo aʻu ai ʻa e fiká ki he 24,000. Pe ko e ngaahi houʻeiki, pe ko e kau taki ko ení naʻa nau fai feʻauaki, kau ʻi he ngaahi kātoangá, pe loto ki he meʻa naʻe fai ʻe he faʻahinga ko iá, naʻa nau halaia ʻi he ‘luva kinautolu [pe pipiki] kia Peali-peolí.’
ʻI he fekauʻaki mo e foʻi lea “pipikí,” ʻoku fakamatala ʻa e tohi maʻuʻanga fakamatala Tohi Tapu ʻe taha ʻo pehē ʻe lava ke ʻuhinga ia “ko hono haʻi kita ki ha tokotaha.” Ko e kau ʻIsilelí ko ha kakai ia naʻe fakatapui kia Sihova, ka ʻi he taimi naʻa nau fakahoko ai ha “luva kinautolu [pe pipiki] kia Peali-peoli,” naʻa nau maumauʻi ai honau vahaʻangatae fakatapui mo e ʻOtuá. ʻI he taʻu nai ʻe 700 ki mui ai, fakafou ʻi he palōfita ko Hōseá, naʻe pehē ʻe Sihova fekauʻaki mo e kau ʻIsilelí: “ʻAlu ʻa e faʻahinga na kia Peali-Peoli, ʻo nau luva kinautolu kia Poseti (Maʻanga), pea nau hoko ko e koto fakalielia tatau mo honau ʻofaʻanga.” (Hōsea 9:10) Ko e faʻahinga kotoa naʻa nau fai iá naʻa nau tuha mo e fakamaau fakafili fakaʻotua. Ko ia ai, naʻe fakamanatu ʻe Mōsese ki he ngaahi foha ʻo ʻIsilelí: “Ko homou mata naʻe mātaʻi ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Sihova ʻia Peali-Peoli: he ʻilonga ha tangata naʻe muimui kia Peali-Peoli kuo fakaʻauha ia ʻe Sihova ko ho ʻOtua mei ho lotolotonga.”—Teutalonome 4:3.
(1 Kolinitō 11:5, 6) ka ko e fefine kotoa pē ʻokú ne fai ha lotu pe kikite mo ʻikai pūlou hono ʻulú ʻokú ne fakamaaʻi ʻa hono ʻulú, he ʻoku hangē ia ko ha fefine kuo tele hono ʻulú. 6 He kapau ʻoku ʻikai ke pūlou ha fefine, ʻoku totonu ke kosi hono ʻulú; ka ʻo kapau ko e meʻa fakamā ki ha fefine ke kosi hono ʻulú pe tele, ʻoku totonu ke ne ʻai ha pūlou.
(1 Kolinitō 11:10) Ko e ʻuhinga ia ʻoku totonu ai ki he fefiné ke ne ʻai ha pūlou ki hono ʻulú ko ha fakaʻilonga ʻo ʻene anganofo ki hono husepānití, koeʻuhi ko e kau ʻāngeló.
Fehuʻi mei he Kau Lautohí
ʻOku fiemaʻu ki ha tuofefine ke ne tui ha pūlou ʻo kapau ʻokú ne fai ha ako Tohi Tapu ʻoku ʻi ai ha tokotaha malanga tangata?
▪ ʻI ha “Fehuʻi mei he Kau Lautohí” naʻe pulusi ʻi he Taua Leʻo ʻo Siulai 15, 2002, naʻe fakahaaʻi ai ʻoku totonu ki ha tuofefine ke ne tui ha pūlou ʻo kapau ʻokú ne fai ha ako Tohi Tapu ʻoku ʻi ai ha tokotaha malanga tangata, tatau ai pē pe ʻokú ne papitaiso pe ʻikai. Ko ha fekumi lahi ange naʻe fai fekauʻaki mo e meʻá ni ʻoku feʻungamālie ai ke fai hano fakaleleiʻi ʻa e fakahinohino ko ení.
Kapau ʻoku ʻalu fakataha ha tokoua ʻosi papitaiso mo ha tuofefine ki ha ako Tohi Tapu ʻo fai ia ʻe he tuofefiné, ʻe fiemaʻu moʻoni ki he tuofefiné ke ne tui ha pūlou. ʻOkú ne fakahāhā ai ʻa e fakaʻapaʻapa ki he fokotuʻutuʻu ʻa Sihova fekauʻaki mo e tuʻunga-ʻulu ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané koeʻuhí ʻokú ne fakahoko ha ngafa ko e anga-mahení ko ha fatongia ia ʻo ha tokoua. (1 Kol. 11:5, 6, 10) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻe lava ke ne kole ki he tokouá ke ne fai ʻa e akó kapau ʻokú ne taau mo malava ke fakahoko ia.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻe ʻalu fakataha ha tuofefine ki ha ako Tohi Tapu mo ha tokoua teʻeki papitaiso ʻa ia ʻoku ʻikai ko hano husepāniti, ʻoku ʻikai ko ha fiemaʻu Fakatohitapu ia ke ne tui ha pūlou. Kae kehe, ko e konisēnisi ʻo e fanga tuofāfine ʻe niʻihi ʻe ueʻi nai kinautolu ke tui ha pūlou naʻa mo e ʻi he ngaahi tuʻunga peheé.
ʻEPELELI 22-28
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | 1 KOLINITŌ 14-16
“Hoko ʻa e ʻOtuá ʻo Tāfataha ʻi he ‘Ngaahi Meʻa Kotoa Pē ki he Tokotaha Kotoa Pē’”
(1 Kolinitō 15:24, 25) Pea ʻi he ngataʻangá, te ne tuku atu ai ʻa e Puleʻangá ki hono ʻOtuá mo e Tamaí, ʻi he ʻosi ia ʻene fakakaʻanga ʻa e founga-pule kotoa pē mo e mafai pea mo e mālohi kotoa pē. 25 He kuo pau ke ne pule ko e tuʻi kae ʻoua kuo tuku ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fili kotoa pē ki hono lalo vaʻé.
‘Kuo Fakakaʻanga ʻa Mate’
10 Ko e “ngataʻanga” ko e ngataʻanga ia ʻo e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Kalaisí, ʻi he taimi ʻe tukuange atu ai ʻe Sīsū ʻi he anga-fakatōkilalo mo e mateaki ʻa e Puleʻangá ki hono ʻOtuá mo e Tamaí. (Fakahā 20:4) Ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá “ke falute ʻa e meʻa kotoa pe ʻia Kalaisi” ʻe ʻosi fakahoko ia. (Efeso 1:9, 10) Ka, ko e ʻuluaki meʻá, ʻe ʻosi fakaʻauha ʻe Kalaisi ia “ʻa e pule kotoa pe mo e tuʻunga kotoa pe mo e malohi” naʻe fakafepaki ki he finangalo Aoniu ʻo e ʻOtuá. ʻOku kau ki heni ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he fakaʻauha naʻe fai ʻi ʻĀmaketoné. (Fakahā 16:16; 19:11-21) ʻOku pehē ʻe Paula: “[Ko Kalaisi] kuo pau ke ne Hau, kaeʻoua ke ne tuku ʻa e fili kotoa pe ki hono lalo vaʻe. Ta kuo fakakaʻanga mo e fili fakamui, ʻa Mate.” (1 Kolinitō 15:25, 26) ʻIo, ko e toetoenga kotoa ʻo e angahala mo e mate meia ʻĀtamá ʻe ʻosi toʻo atu ia. Ko ia, kuo pau ke hanga ʻe he ʻOtuá ʻo fakakaʻanga mai ʻa e “ngaahi faʻitoka” ʻaki hono fakafoki mai ʻa e kau maté ki he moʻuí.—Sione 5:28.
(1 Kolinitō 15:26) Pea ko e maté, hotau fili fakaʻosí, ʻe toʻo ʻosi atu ia.
kr 237 ¶21
Ko e Puleʻangá Te Ne Fai ʻa e Finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he Māmaní
21 Ko e hā leva ʻa e ikuʻanga pē taha ki he mahamahakí, nunuʻa taʻealakalofi ʻo e angahalá—ʻa e maté? ʻA ia ko hotau “fili fakaʻosí,” ʻa e fili pē ʻe taha ʻo e faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá ʻa ia ʻe vavé ni ke ngata. (1 Kol. 15:26) Ka ko e fakaaoao ʻa maté ʻokú ne manukiʻi ʻa Sihova? Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe tomuʻa tala ʻe ʻAiseá: “Te ne folofua ʻa mate ʻo taʻengata, pea ʻe holoholo ʻe he ʻEiki Hau ko Sihová ʻa e loʻimatá mei he mata kotoa pē.” (ʻAi. 25:8) ʻE lava ke ke fakakaukau atu ki he taimi ko iá? ʻE ʻikai ke toe fai ha putu, heʻikai toe ʻi ai ha tanuʻanga, heʻikai ke toe ʻi ai ha loʻimata ʻi he mamahí! Ka ʻe fetongi ʻaki ia ʻa e loʻimata fiefia he kuo fakahoko ʻe Sihova ʻa ʻene talaʻofa fisifisimuʻa ke toe fokotuʻu hake ʻa e kau maté! (Lau ʻa e ʻAisea 26:19.) Fakaʻosí, ko e ngaahi kafo fakaeongo tupu mei he maté ʻe faitoʻo.
(1 Kolinitō 15:27, 28) He ko e ʻOtuá “naʻá ne fakamoʻulaloaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ki hono lalo vaʻé.” Ka ʻi heʻene pehē ko e ‘ngaahi meʻa kotoa pē kuo fakamoʻulaloaʻí,’ ʻoku hā mahino ʻoku ʻikai ke fakakau heni ʻa e Tokotaha ko ia naʻá ne fakamoʻulaloaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate iá. 28 Ka ʻi he hili hono fakamoʻulaloaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ki hono ʻAló, ʻe hanga leva ʻe he ʻAló ʻo fakamoʻulaloaʻi foki mo ia tonu ki he ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne fakamoʻulaloaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate iá, koeʻuhi ke hoko ʻa e ʻOtuá ʻo tāfataha ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ki he tokotaha kotoa pē.
Melino ʻi he Taʻu ʻe Afe—Pea Fakalaka Atu Ai!
17 Heʻikai ha lea te ne toe fakamatalaʻi lelei ange ʻa e tumutumu maʻongoʻonga ko iá ʻi he ngaahi lea “koeʻuhi ke hoko ʻa e ʻOtuá ʻo tāfataha ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ki he tokotaha kotoa pē.” Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo iá? Manatu ki he taimi ʻi ʻĪtení ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa e ongo meʻa haohaoá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, ko ha konga ʻo e fāmili melino mo feongoongoi fakaeʻuniveesi ʻa Sihová. Ko Sihova, ʻa e Hau Fakalevelevá, ʻokú ne pule fakahangatonu mai ki he kotoa ʻa ʻene fakatupú, fakaeʻāngeló mo fakaetangatá. Naʻa nau malava ke fetuʻutaki fakafoʻituitui mo ia, lotu kiate ia, pea tāpuakiʻi ʻe ia. Naʻá ne hoko ko e “ngaahi meʻa kotoa pē ki he tokotaha kotoa pē.”
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(1 Kolinitō 14:34, 35) tuku ki he kakai fefiné ke nau hanganaki fakalongolongo ʻi he ngaahi fakatahaʻangá, he ʻoku ʻikai ngofua kiate kinautolu ke nau lea. ʻI hono kehé, tuku kiate kinautolu ke nau anganofo, hangē ko ia ʻoku leaʻaki foki ʻe he Laó. 35 Kapau ʻoku nau loto ke ʻilo ki ha meʻa, tuku ke nau ʻeke ia ki honau ngaahi husepānití ʻi ʻapi, he ʻoku fakamā ki ha fefine ke ne lea ʻi he fakatahaʻangá.
w12 9/1 9, puha
Naʻe Tapui ʻe he ʻApositolo ko Paulá ʻa e Kakai Fefiné ke Lea?
Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá, “tuku ki he kakai fefiné ke nau hanganaki fakalongolongo ʻi he ngaahi fakatahaʻangá.” (1 Kolinitō 14:34) Ko e hā ʻene ʻuhingá? Naʻá ne fakasiʻia ai ʻenau malavá? ʻIkai. Ko hono moʻoní naʻá ne toutou lave ki he faiako ola lelei ʻa e kakai fefiné. (2 Tīmote 1:5; Taitusi 2:3-5) ʻI heʻene tohi ki he kau Kolinitoó naʻe faleʻi ai ʻe Paula naʻe ʻikai ngata pē ʻi he kakai fefiné kae toe pehē foki ki he niʻihi tāutaha naʻa nau maʻu ʻa e meʻaʻofa ʻo e leá mo e palofisaí ke “hanganaki fakalongolongo” ʻi he taimi ʻoku lea ai ha tokotaha tui ʻe taha. (1 Kolinitō 14:26-30, 33) Ngalingali ko e niʻihi ʻo e kakai fefine Kalisitiané ʻi heʻenau fiefia koeʻuhi ko ʻenau tui foʻoú naʻa nau fakahohaʻasi ai ʻa e tokotaha malangá ke ʻeke ha fehuʻi, ko e meʻa naʻe anga ʻaki ʻe he kakai ʻi he taimi ko iá. Ke fakasiʻisiʻi ʻa e taʻemāú, naʻe fakalototoʻaʻi kinautolu ʻe Paula ke nau “ʻeke ia ki honau ngaahi husepānití ʻi ʻapi.”—1 Kolinitō 14:35.
(1 Kolinitō 15:53) He ko e meʻa ko eni ʻoku ʻauhangofuá kuo pau ke liliu ia ki he taʻefaʻaʻauha, pea ko e meʻa ko eni ʻoku matengofuá kuo pau ke liliu ia ki he taʻefaʻamaté.
it-1 1197-1198
Taʻefaʻaʻauha
Ke fakataha mo Sīsū ʻo fakafou ʻi he toetuʻu tatau mo iá, ko hono kaungāʻeá ʻoku toe fokotuʻu hake ʻo ʻikai ngata pē ki he moʻui taʻengata ʻi ha sino fakalaumālie ka ki he taʻefaʻamate mo taʻefaʻaʻauha. ʻI he hanganaki moʻui, tauhi anga-tonu pea mate ʻi he sino fakaetangata ʻauʻauhá, ʻoku nau maʻu ʻa e sino fakalaumālie taʻefaʻaʻauha, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi mahino ʻe Paula ʻi he 1 Kolinitō 15:42-54. Ko ia ai ko e taʻefaʻamaté ʻoku ʻuhinga moʻoni ia ki he anga ʻo e moʻui ʻoku nau maʻú, ʻoku taʻengata pea taʻealafakaʻauha, ka ko e taʻefaʻaʻauhá ʻoku ʻuhinga ia ki he sino ʻoku ʻoange ʻe he ʻOtuá kiate kinautolú, ʻa ia ʻoku fakalaka atu ia ʻi he popo, maumau pe ʻauha. ʻOku hā leva ai naʻe foaki ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu ʻa e mālohi ke moʻui ʻiate kinautolu pē, kae ʻikai fakafalala ʻi ha ngaahi maʻuʻanga ivi mei tuʻa ʻo hangē ko ia ʻoku maʻu ʻe he ngaahi meʻamoʻui kehé, kakano pe laumālie. Ko e ʻuluaki fakamoʻoni eni ʻo e falala-pau ʻa e ʻOtuá ʻiate kinautolú. Kae kehe, ko e faʻahinga tauʻatāina mo e taʻealafakaʻauha ko ení, ʻoku ʻikai lava ke ne toʻo kinautolu mei he mafai ʻo e ʻOtuá; ko kinautolú te nau hangē pē ko honau ʻulú ʻa Kalaisi Sīsū, ʻoku hokohoko atu ʻenau anganofo ki he finangalo mo e tataki ʻa ʻenau Tamaí.—1 Kol. 15:23-28; sio ki he taʻefaʻamate; moʻui.
ʻEPELELI 29–MĒ 5
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | 2 KOLINITŌ 1-3
“Ko Sihová—Ko e ‘ʻOtua ʻo e Fakafiemālie Kotoa Pē’”
(2 Kolinitō 1:3) Ke fakafetaʻia ʻa e ʻOtua mo e Tamai ʻa hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa e Tamai ʻo e manavaʻofá pea mo e ʻOtua ʻo e fakafiemālie kotoa pē,
“Tangi mo e Faʻahinga ʻOku Tangí”
4 Kuo toe hokosia ʻe heʻetau Tamai ʻofá ʻa e mole ʻo e faʻahinga ʻofeina ʻi he maté, hangē ko ʻene kau sevāniti ko ʻĒpalahame, ʻAisake, Sēkope, Mōsese, mo Tuʻi Tēvita. (Nōm. 12:6-8; Māt. 22:31, 32; Ngā. 13:22) ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ko Sihová ʻokú ne fakatuʻamelie moʻoni atu ki he ʻaho ʻa ia te ne fokotuʻu hake ai ʻa e kau tangata faitōnunga ko iá. (Siope 14:14, 15) ʻI he taimi ko iá, te nau fiefia pea maʻu ʻa e moʻui lelei haohaoa. Naʻe toe hokosia ʻe Sihova ʻa e pekia ʻa hono ʻAlo naʻe ʻuluaki fakatupú. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ko Sīsū ʻa e tokotaha naʻe ‘tautefito ʻa e ʻofa ai’ ʻa e ʻOtuá. (Pal. 8:22, 30) ʻOku taʻemalava ke tau sioloto atu ki he mamahi kuo pau naʻe hoko kia Sihova ʻi heʻene sio ki he pekia fakamamahi ʻa hono ʻAló.—Sione 5:20; 10:17.
(2 Kolinitō 1:4) ʻa ia ʻokú ne fakafiemālieʻi kitautolu ʻi he kotoa ʻo hotau ngaahi ʻahiʻahí koeʻuhi ke tau malava ai ke fakafiemālieʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi ha faʻahinga ʻahiʻahi pē ʻaki ʻa e fakafiemālie ʻoku tau maʻu mei he ʻOtuá.
“Tangi mo e Faʻahinga ʻOku Tangí”
14 ʻOku lava ke faingataʻa hono ʻiloʻi ʻa e meʻa ke leaʻaki ki ha taha ʻoku mamahi. Ka ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú “ko e ʻelelo ʻo e potó ko ha faitoʻo.” (Pal. 12:18) Kuo maʻu ʻe he tokolahi ʻa e ngaahi lea fakafiemālie ke vahevahe atu mei he polosiua ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa ʻAi. Neongo ia, ʻoku faʻa hoko ko e tokoni lahi taha ʻe lava ke ke faí ko e “tangi mo e faʻahinga ʻoku tangí.” (Loma 12:15) Ko Gaby, ʻa ia naʻe mate ʻa hono husepānití, ʻokú ne pehē ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e founga pē taha kiate ia ke fakahāhā ai ʻene ongoʻí ko ʻene tangi. ʻOkú ne toe pehē: “Ko e ʻuhinga ia ʻoku ou maʻu ai ʻa e fiemālie ʻi he taimi ʻoku tangi fakataha ai mo au ʻa hoku ngaahi kaumeʻá. ʻI he mōmeniti pē ko iá, ʻoku ʻikai te u ongoʻi mātuʻaki tuēnoa ʻi heʻeku mamahí.”
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(2 Kolinitō 1:22) Kuó ne toe ʻai foki ʻene silá ʻiate kitautolu pea kuó ne ʻomi kiate kitautolu ʻa e fakapapauʻiʻanga ʻo e meʻa ka hoko maí, ʻa ia, ko e laumālié ʻi hotau lotó.
Fehuʻi mei he Kau Lautohí
Ko e hā ʻa e “fakapapauʻiʻanga” mo e “sila” ʻoku maʻu ʻe he Kalisitiane pani taki taha mei he ʻOtuá?—2 Kol. 1:21, 22; fkm. ʻi lalo.
▪ Fakapapauʻiʻanga: Fakatatau ki ha maʻuʻanga fakamatala ʻe taha, ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “fakapapauʻiʻanga” ʻi he 2 Kolinitō 1:22, ko ha “foʻi lea fakatekinikale fakalao mo fakakomēsiale” ʻa ia ʻoku ʻuhinga ki he “fuofua totongi, tipōsiti, totongi fakakonga, paʻanga maluʻi, ʻa ia ko hono totongi tokamuʻa ia ʻa e konga ʻo e mahuʻinga ʻo ha koloa, pea ʻoku maluʻi fakalao ai ʻa e koloa ko iá ʻo ka ʻekeʻi, pe fai fakalao ha aleapau.” ʻI he tuʻunga ʻo e kau paní, ko e totongi kakató, pe palé ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he 2 Kolinitō 5:1-5, ʻoku kau ki ai ʻenau maʻu ʻa e sino fakahēvani taʻefaʻaʻauhá. Ko e palé ʻoku toe kau ki ai ʻenau maʻu ʻa e meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻefaʻamaté.—1 Kol. 15:48-54.
ʻI he lea faka-Kalisi ʻi onopōní, ko e kupuʻi lea ko ení ʻoku toe ngāueʻaki ki he mama fakamaʻú. ʻOku feʻungamālie ʻa e fakatātā ko ení ki he faʻahinga ko ia te nau hoko ko e konga ʻo e uaifi fakaefakatātā ʻo Kalaisí.—2 Kol. 11:2; Fkh. 21:2, 9.
▪ Sila: ʻI he kuohilí, naʻe ngāueʻaki ʻa e silá ko ha fakamoʻoni ke fakapapauʻi ʻa e tokotaha haʻaná, fakapapauʻi hono moʻoní pe felotoi. ʻI he tuʻunga ʻo e kau paní, ʻoku “silaʻi” ai kinautolu pe fakaʻilongaʻi fakaefakatātā ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻoku ʻa e ʻOtuá kinautolu. (ʻEf. 1:13, 14) ʻOku tuʻuloa ʻa e sila ko ení ʻi he toki aʻu ki ha taimi ki muʻa ke mate faitōnunga ʻa e tokotaha ko iá pe ʻi ha taimi ki muʻa ke kamata ʻa e fuʻu mamahi lahí.—ʻEf. 4:30; Fkh. 7:2-4.
(2 Kolinitō 2:14-16) Kae fakafetaʻi ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne taki maʻu ai pē kitautolu ʻi ha laka maʻalali ʻo e ikuna fakataha mo e Kalaisí pea fakafou ʻiate kitautolú ʻoku mafola atu ai ʻa e ngangatu ʻo e ʻilo kiate iá ʻi he feituʻu kotoa pē! 15 He ki he ʻOtuá ko ha meʻa namu-kakala kitautolu ʻa Kalaisi ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻe fakahaofí pea mo e haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻe fakaʻauhá; 16 ki he faʻahinga ʻe fakaʻauhá ko ha nanamu ʻo e mate ʻoku taki atu ki he mate, ki he faʻahinga ʻe fakahaofí ko ha ngangatu ʻo e moʻui ʻoku taki atu ki he moʻui. Pea ko hai ʻoku taau feʻunga ki he ngaahi meʻá ni?
w10 8/1 23
Naʻá Ke ʻIloʻi?
Ko e hā naʻe ʻuhinga ki ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻi heʻene lea ʻo fekauʻaki mo e “laka maʻalali ʻo e ikuna”?
▪ Naʻe tohi ʻe Paula: “[Ko e] ʻOtuá, . . . ʻokú ne taki maʻu ai pē kitautolu ʻi ha laka maʻalali ʻo e ikuna fakataha mo e Kalaisí pea fakafou ʻiate kitautolú ʻoku mafola atu ai ʻa e ngangatu ʻo e ʻilo kiate iá ʻi he feituʻu kotoa pē! He ki he ʻOtuá ko ha meʻa namu-kakala kitautolu ʻa Kalaisi ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻe fakahaofí pea mo e haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻe fakaʻauhá; “ki he faʻahinga ʻe fakaʻauhá ko ha nanamu ʻo e mate ʻoku taki atu ki he mate, ki he faʻahinga ʻe fakahaofí ko ha ngangatu ʻo e moʻui ʻoku taki atu ki he moʻui.”—2 Kolinitō 2:14-16.
Naʻe fakafelāveʻi ʻe he ʻapositoló ki he tōʻonga naʻe angaʻaki ʻe he kau Lomá ʻa e laka maʻalali ke fakalāngilangiʻi ha ʻeiki tau ʻi haʻane ikuna ha ngaahi fili ʻo e Puleʻanga Lomá. ʻI he kātoanga ko iá, fakatouʻosi ʻa e koloa veté mo e kau taki pōpula mei he taú naʻe taki fakahāhā atu mo e fanga pulú ki ha feilaulau lolotonga ia ʻoku maʻu ʻe he ʻeikitaú mo ʻene kau taú ha fakalāngilangi mei he kakaí. Pea ʻi he ʻosi ʻa e laká, ko e fanga pulú naʻe feilaulauʻi ia pea ko e tokolahi ʻo e kau taki pōpulá naʻe tāmateʻi.
Ko e foʻi lea fakapunake ko e “meʻa namu-kakala . . . ʻa Kalaisi” ʻokú ne fakapapauʻi ai ʻa e moʻui ki ha niʻihi kae mate ki he niʻihi ʻo e kau pōpulá ʻoku “ngalingali ko e toʻo mai eni mei he meʻa naʻe angaʻaki ʻe he kau Lomá ʻa hono tutu ʻo e ʻinisēnisí ʻi he lolotonga ʻo e laka maʻalalí,” ko e lau ia ʻa e The International Standard Bible Encyclopedia. “Ko e nanamu kakala ʻoku haʻu mei he tutu ʻinisēnisí ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e maʻalalí ki he kau ikuná pea fakamanatu ki he kau taki pōpulá ʻoku talitali mai honau teu tāmateʻí.”