Naʻá Ke ʻIloʻi?
Ko e hā naʻe lea ai ʻa Sīsū ʻi he lotu kia Sihova “ʻApā, Tamai”?
Ko e foʻi lea faka-Alamea ko e ʼab·baʼʹ ʻoku lava ke ʻuhinga iá “ko e tamai” pe “ʻE Tamai.” ʻI he taimi taki taha ʻo e hā tuʻo tolu ʻa e kupuʻi leá ʻi he Tohi Tapú, ko e konga ia ʻo ha lotu pea ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he lave ki he Tamai fakahēvaní, ʻa Sihova. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko ení?
ʻOku pehē ʻi he International Standard Bible Encyclopedia: “ʻI he lea anga-maheni ʻi he taimi ʻo Sīsuú, ko e ʼabbāʼ naʻe ngāueʻaki tefito pē ia ko ha foʻi lea ki he vahaʻangatae vāofi mo e fakaʻapaʻapa ʻa e fānaú ki heʻenau ngaahi tamaí.” Ko ha foʻi lea ʻofa ia pea ʻoku kau ia ʻi he muʻaki ngaahi foʻi lea ʻoku ako ʻe ha kiʻi tama. Naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e foʻi leá ʻi ha kōlenga fakamātoato ki heʻene Tamaí. ʻI he ngoue Ketisemaní, ʻi ha ngaahi houa pē ki muʻa heʻene pekiá, naʻe lea ai ʻa Sīsū ʻi he lotu kia Sihova ʻaki ʻa e ongo foʻi lea “ʻApā Tamai.”—Maake 14:36.
Ko e “ʼAbbāʼ ko ha founga ʻo e lea ki he ʻOtuá ʻoku ʻikai ʻaupito ngāueʻaki lahi ia ʻi he ʻū tohi faka-Siu ʻo e vahaʻa taimi Kalisi-Lomá, ʻo ʻikai ha veiveiua koeʻuhi he naʻe mei hā taʻefakaʻapaʻapa ke lea ki he ʻOtuá ʻaki ʻa e foʻi lea anga-maheni ko ení,” ko e hoko atu ia e lau ʻa e maʻuʻanga fakamatala naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá. Kae kehe, “ko Sīsū . . . ʻi heʻene ngāueʻaki ʻa e foʻi lea ko ení ko ha fakapapauʻiʻanga taʻefakahangatonu ia ʻo ʻEne taukaveʻi makehe ʻokú ne vāofi mo e ʻOtuá.” Ko e ʻasi kehe tuʻo ua ʻi he Tohi Tapú ʻa e “ʻApā”—fakatouʻosi ʻi he ongo tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá—ʻoku fakahaaʻi ai naʻe toe ngāueʻaki ia ʻe he kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí ʻi heʻenau ngaahi lotú.—Loma 8:15; Kaletia 4:6.
Ko e hā naʻe tohi ai ʻa e konga ʻo e Tohi Tapú ʻi he lea faka-Kalisí?
Ko e “ngaahi foʻi folofola ʻa e ʻOtua” naʻe ʻoange ki he kau Siú, ko e fakahaaʻi ia ʻe he ʻapositolo ko Paulá. (Loma 3:1, 2) Ko ia ai, ko e ʻuluaki konga ʻo e Tohi Tapú naʻe tohi lahi taha ia ʻi he lea faka-Hepeluú, ʻa e lea ʻa e kau Siú. Neongo ia, ko e Tohi Tapu Kalisitiané naʻe tohi ia ʻi he lea faka-Kalisí.a Ko e hā hono ʻuhingá?
ʻI he senituli hono fā K.M., ko e kau sōtia naʻa nau ngāue ʻi he malumalu ʻo ʻAlekisānita ko e Lahí naʻa nau lea ʻi he ngaahi lea kehekehe ʻo e lea faka-Kalisi faka-houʻeikí, ʻa ia naʻe fio ia ke faʻu ai ʻa e Koiné, pe lea faka-Kalisi anga-mahení. Ko e ngaahi ikuna ʻa ʻAlekisānitá naʻe tokoni ia ki he hoko ʻa e Koiné ko e lea fakavahaʻapuleʻanga ia ʻo e taimi ko iá. ʻI he taimi ʻo e ngaahi ikuna ko iá, naʻe hoko ai ʻo movete holo ʻa e kau Siú. Ko e tokolahi naʻe ʻikai ʻaupito te nau toe foki ki Pālesitaine mei honau fakaheeʻi ki Pāpiloné, ʻa ia naʻe ngata ʻi he ngaahi senituli ki muʻá. Ko hono olá, naʻe faifai pē ʻo mole ai mei he tokolahi ʻo e kau Siú ʻa ʻenau mahinoʻi ʻo e lea totonu faka-Hepeluú pea ʻi hono kehé naʻa nau ngāueʻaki ʻa e lea faka-Kalisí. (Ngāue 6:1) Ke tokoniʻi kinautolú, naʻe faʻu ai ʻa e liliu Septuagint, ko ha Koine, pe faka-Kalisi anga-maheni ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú.
Ko e Dictionnaire de la Bible ʻoku fakahaaʻi ai naʻe ʻikai toe maʻu ʻi ha lea kehe mei he lea faka-Kalisí “ʻa e tuʻunga lelei taha, kehekehe ʻa hono ngaahi foʻi leá, feliliuaki ngofua mo fakamānako taha ki he kakai ʻo e ngaahi fonua kehekehe.” ʻI he lahi mo e tonu ʻa hono leá, kalama fakaikiikí, mo e ngaahi veape ʻoku fakahaaʻi totonu ai ʻa e ngaahi ʻuhinga kehekehe, ko ha “lea ia ʻo e fetuʻutaki, naʻe ngāueʻaki mo mahinoʻi lahi—ko e lea tofu pē ia naʻe fiemaʻu ʻe he lotu faka-Kalisitiané.” ʻIkai ʻoku feʻungamālie ʻa e hoko ʻa e lea faka-Kalisí ko e lea ia naʻe hiki ai ʻa e pōpoaki faka-Kalisitiané?
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e konga nounou ʻo e Tohi Tapu Faka-Hepeluú naʻe tohi ia ʻi he lea faka-Alameá. Ko e Kōsipeli ʻa Mātiú ʻoku hā mahino naʻe ʻuluaki tohi ia ʻi he lea faka-Hepeluú pea naʻe toki liliu nai ia ki he lea faka-Kalisí ʻe Mātiu tonu.
[Fakatātā ʻi he peesi 31]
Konga ʻo ha Maniusikilipi Sepituakini Faka-kalisi
[Credit Line]
Courtesy of Israel Antiquities Authority