Taha ʻo e Ngaahi Nati ʻAonga Taha ʻi he Māmaní
ʻOKU ʻi ai ha “nati” mahuʻinga kuo fononga takatakai holo ʻi he kolopé. ʻOkú ne ʻomai fakatouʻosi ʻa e meʻakai mo e inu. Pea ko e fōtunga makehe ʻo e fuʻu ʻakau ʻokú ne ʻomai ʻa e nati ko ení ʻoku fakaʻilongaʻi ʻaki ia ʻa e ʻotu motu fakatalopikí. Ko e nati fē ʻoku tau talanoa ki aí? Ko e niú—ʻa e taha ʻo e ngaahi nati ʻaonga taha ʻi he māmaní.a
Ki he kakai ʻikai mei he Talopikí, ko e fuʻu niú ko ha fakaʻilonga nai pē ia ʻo ha taimi mālōlō ʻi he talopikí. Ka ki he faʻahinga ʻoku nau nofo ʻi he feituʻu Talopikí, ko e fuʻu ʻakaú ʻoku mahuʻinga ʻaupito. ʻOku taukaveʻi ʻe he kau ʻInitonīsiá ko hono fuá ʻoku “lahi hono ngaahi ʻaongá ʻo hangē pē ko e ngaahi ʻaho ʻi ha taʻú.” ʻI he ʻOtu Motu Filipainí ʻoku pehē ai: “Ko ia ʻokú ne tō ha fuʻu niú ʻokú ne tō ʻa e ngaahi nāunau mo e vala, meʻakai mo e inu, ko ha nofoʻanga maʻana, mo ha tofiʻa ki heʻene fānaú.”
Ko e leá ni ʻoku ʻikai ko ha talanoa fakalahi. Fakatatau ki he tohi Coconut—Tree of Life, ko e fuʻu niú “ʻoku tokonaki mai ai ʻo ʻikai ko e meʻakaí pē, vai mo e lolo ki he feimeʻatokoní, kae toe pehē foki ko e laú ki he ʻato lauʻiʻakaú, kaveleʻi pulu ki he maea mo e falá, ngeʻesí ʻa ia ʻe lava ke ngāueʻaki ia ko e ngaahi meʻa ngaohi kai mo e ngaahi meʻa teuteu, pea ko e huʻa melie ʻo e fisiʻi niú ʻoku ngaohi mei ai ʻa e suka mo e ʻolokaholo.” ʻOku tānaki mai ʻe he tohí: “Naʻa mo e sinó, kapau ʻe tutuʻu ʻi he founga totonú, ʻe lava ke ngāueʻaki ia.” Ko hono moʻoní, ko e kau nofo ʻo e ʻOtu Motu Maldive ʻi he ʻŌseni ʻInitiá naʻa nau foʻu vaka mei he niú, pea ʻoku pehē naʻa nau folau ai ki ʻAlepea mo e ʻOtu Motu Filipainí. Ka ko e niú, ʻikai ko e faʻahinga naʻa nau toó, kuo fakamoʻoniʻi ko e kaivai lahi tahá ia.
Ko ha Foʻi Niu Kaivai
ʻOku tupu lelei ʻa e niú ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi matātahi fakatalopikí, ʻi he tuʻunga ʻo e ʻi ai ha ʻuha feʻungá. Neongo ʻoku tō nai ʻe he kakai ʻo e feituʻú ʻa e fuʻu niu mohu ʻaongá, kuo aʻu ʻa e niú ʻiate ia pē ki he niʻihi ʻo e ngaahi feituʻu mamaʻo taha ʻi he palanité. ʻOku mafola ʻa e niú ʻi he ngaahi founga lahi, ka ʻoku ngāueʻaki ʻe he niú ʻa e tahí. Pea ʻoku tupu mei ai ʻa ʻene lavameʻa ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha folaua ʻo e māmaní.
ʻI he taimi ʻoku motuʻu ai ha foʻi niú, ʻoku tō ia ki he kelekelé. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ko e nati kuo motuʻú ʻoku teka atu ia ʻi he matātahí ki tahi. ʻOku tafiʻi atu leva ʻi he taimi huʻá ʻa e foʻi niú ki tahi. Koeʻuhi ʻoku ʻi ai ha ʻea lahi ʻi hono pulu kaveleʻiá, ʻoku tētē ngofua ai ʻa e foʻi niú ʻi he vaí. Kapau ko e foʻi niú naʻe ʻi ha motu, tahi ʻi loto mo tuʻa ʻo e Pasifikí, ʻe tēkina nai pē ia ki he tafaʻaki ʻe taha ʻo e namó. Ka ʻo kapau ʻe aʻu ia ki he tahi lahí, ʻe lava ke folau ai ʻa e foʻi niú ʻi ha tuʻunga mamaʻo lahi.
Ko e tahi māsimá, ʻa ia ʻokú ne fakaʻauha ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi fua kehé, ʻoku fiemaʻu ʻa e taimi lōloa ke hū ai ki he pulu fefeka ʻo e foʻi niú. ʻOku lava ke matuʻuaki ngofua ʻe he niú ʻa e māhina ʻe tolu ʻi tahi—ʻi heʻene tēkina he taimi ʻe niʻihi ʻi he kilomita ʻe laui afe—pea kei lavameʻa ʻene tupú ʻi he taimi ʻoku aʻu ai ki ha matātahi feʻungamālié. Mahalo ko e founga eni kuo tupu lahi ai ʻa e niú ʻi he ngaahi matāfonua lahi ʻo e māmani fakatalopikí.
Ko ha Ifo ʻo e Feituʻu Talopikí
ʻI tuʻa ʻi he Talopikí, ʻoku fakakaukau nai ai ʻa e kakaí ki he niú ko ha meʻa fakaifo ia ki he ngaahi pā lolé pe fanga kiʻi pisiketé. Kae kehe, ʻalu ki he Tonga-Hahake ʻo ʻĒsiá, pea te ke ʻiloʻi ai ko e niú ko ha nati ʻaonga moʻoni ia. Fakatatau ki he tohi Pacific and Southeast Asian Cooking, “ko e niú ko e meʻa tefito ia ʻe taha ʻi he feimeʻatokoni ʻa e fonua mo e feituʻu pea mo e ʻotu motu kotoa mei Hauaiʻi ki Bangkok.” ʻOku toe fakamatala ʻi he tohí ʻo pehē, ki he kau nofo ʻo e ngaahi feituʻu ko iá, “ko e niú ko ha fiemaʻu ia ʻa e moʻuí ʻa ia ʻoku nau maʻu meʻakai mei ai . . . ʻi he ngaahi founga lahi pea fakafou ʻi he meimei tisi mo e ifo kehekehe taʻefaʻalaua.”
Ko e ʻuhinga ki he tuʻunga lāngilangiʻia ʻo e niú ʻi he ngaahi peito fakatalopikí ʻoku faingofua: ʻOkú ne ʻomai ʻa e vai, huʻakau, mo e lolo feimeʻatokoni. Ko e huhuʻa maʻa, mo melie ʻoku fakafonuʻaki ʻa e foʻi nati lanu mata, ʻikai ke motuʻú, ʻoku ʻiloa ia ko e vai mei he niú pe huhuaʻi niu. Ko ha inu ifo mo fakaivifoʻou ia ʻa ia ʻoku faʻa fakatau atu ʻi ha ngaahi falekoloa he veʻehalá ʻi he ngaahi feituʻu Talopikí. Ko e huʻakau niú, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku maʻu ia ʻi hono fio ʻa e kakanoʻi niu kuo vaú fakataha mo e vaí pea tatau leva mei ai ʻa e huhuʻá. Ko e huʻakau niú ʻokú ne tānaki mai ʻa e fakaifo mo e fakanamulelei ki he supó, sōsí mo e tou mahoaʻá.
Ke maʻu ha lolo feimeʻatokoni mei he niú, ʻoku fahi ʻe he tokotaha fāmá ʻa e nati kuo motuʻú ʻo fakamōmoa ia he laʻaá. ʻI heʻene mōmoá pē, ko e kakano ʻo e niú, pe mataká, ʻe lava ke fakamavaheʻi ia mei he ngeʻesí, pea ʻe lava leva ke maʻu mai ai ʻa e loló. ʻI he feituʻu Talopikí, ko e lolo niú ʻa e lolo feimeʻatokoni tefitó, lolotonga ia ʻi he ngaahi fonua ʻi he Hihifó ʻoku faʻa ngāueʻaki ai ia ʻi he masaliní, ʻaisikilimí, mo e fanga kiʻi pisiketé.
Ko hono toli ʻo e niú ʻoku ʻikai ko ha ngāue faingofua ia. ʻI he taimi lahi, ʻe kaka ai ha tokotaha toli ʻi he fuʻu ʻakaú ʻo tuʻusi hifo ʻa e fuá. ʻOku ngāueʻaki ʻe he kau toli ʻe niʻihi ha fuʻu vaʻakau lōloa ʻoku fakapipiki ki ai ha mataʻi hele. ʻI ʻInitonīsia, kuo akoʻi ai ʻa e fanga ngelí ke nau fai ʻa e ngāué. Ko e founga faingofua taha—ʻa ia ʻoku saiʻia ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau loto ke fakapapauʻi ʻoku nau toli ha niu motuʻú—ko e tatali kae ʻoua kuo tō hifo ʻa e foʻi niú ki he kelekelé ʻiate ia pē.
ʻI ha founga pē ʻoku toli ai, ko e ngāueʻaki lahi ʻo e niú kuo ʻai ai ia ko ha fua fakamāketi lelei pea pehē foki ko ha maʻuʻanga meʻakai mahuʻinga taʻehanotatau ia ki he tokolahi. Ko ia, ko e taimi hoko mai te ke sio ai ki ha fuʻu niú—ʻi ha fakatātā pe ʻi he moʻui moʻoní—manatuʻi ko ha meʻa lahi ange ia ʻi ha fuʻu ʻakau teuteu pē ʻokú ne teuteuʻi ʻa e ngaahi matātahi fakatalopikí. ʻOkú ke sio ai ki ha fuʻu ʻakau ʻokú ne ʻomai ʻa e taha ʻo e “ngaahi nati” ʻaonga taha ʻi he māmaní.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Neongo ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻoku ʻikai vakai ai ki he niú ko ha nati, ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatala lahi ʻoku lave ai ki he meʻa ʻi loto ʻi he fuá ko ha nati.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 26]
NGAAHI TAFAʻAKI MAKEHE ʻO E NIÚ
ʻŪʻŪ Ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku ʻikai ko e faʻahinga pē ia ʻoku nau mahuʻingaʻia ʻi he meʻa ʻoku ʻomai ʻe he niú. Ko e ʻūʻuú ʻoku nofo ia ʻi ha foʻi luo he kelekelé lolotonga ʻa e ʻahó, ka ʻoku kai ia mei he niú ʻi he poʻulí. Neongo ʻoku fiemaʻu ʻe he tangatá ha hele pelu ke fahiʻi ʻaki ha foʻi niu, ko e paka mohu fakakaukau ko ení ʻokú ne fou ʻi ha ngāue ke fahiʻi ai ha foʻi niu ʻaki hono tuki ia he maká kae ʻoua kuo ava. Ko ha meʻakai ʻoku kau ai ʻa e niú ʻoku hā ngali feau ai ʻa e fiemaʻu ʻa e meʻamoʻui ko ení—ʻoku lava ke moʻui ia ʻo laka hake he taʻu ʻe 30!
NIU ʻI HE MEʻA TEUTEÚ Koeʻuhi ko e lolo niú ʻoku lelei ia ki he kilí, ʻoku ngāueʻaki ia ʻe he kau ngaohi koloá ʻi he lipisitikí mo e huhuʻa fakamelomelo kili ʻi he laʻaá. Pea kapau ʻokú ke ngāueʻaki ʻa e koa pe semipū ʻoku fakasiʻisiʻi ai ʻa e kemikalé ʻa ia ʻoku koa lahí, ko e lolo niú ʻoku ngalingali ko e taha ia ʻo hono ngaahi meʻa tefito ʻoku ngaohiʻakí.
[Fakatātā]
ʻOku lava ke hao ʻa e niú ʻi he ngaahi folau ʻi ʻōsení
ʻŪʻū
Fuʻu niu
[Maʻuʻanga]
Godo-Foto
[Maʻuʻanga ʻo e tā ʻi he peesi 25]
Tā ʻi loto ʻi toʻomataʻu ʻi ʻolungá: Godo-Foto