ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú
ʻE Lava Fēfē Ke U Talitekeʻi ʻa e Fakatauelé?
◼ ʻOku teʻeki ai ke lava ha miniti ʻe hongofulu ʻo Kēleni ʻi he pātí mo ʻene sio atu ki he aʻu hifo ha ongo tamaiki tangata ʻokú na toʻo mai ha ngaahi kofukofu lalahi. Ko e meʻa ʻoku ʻi he ngaahi kofukofu ko iá ʻoku ʻikai toe hela ʻekeʻi. Naʻá ne fanongo ki muʻa ki he pehē ʻe he ongo tamaiki tangatá ʻe “lahi ʻa e meʻa inú” ʻi he paati ko ení. Ko hono moʻoní naʻe ʻikai ke tala ange ʻe Kēleni ʻa e meʻa ko iá ki heʻene ongo mātuʻá. Naʻá ne loto ke pehē pē ko e fakaoli ʻa e ongo tamaikí. Pea naʻe tonu ke ʻi ai foki ha kakai lalahi ʻi he fale ko ení—ʻi ha feituʻu ai.
Fakafokifā, ʻoku fanongo ʻa Kēleni ki ha leʻo ʻokú ne ʻiloʻi, mei mui. “Ko e hā ʻokú ke tuʻu pehē aí, kiʻi meʻa fakataʻeoli ko koe?” ʻOku tafoki hake ʻa Kēleni, ko hono kaungāmeʻa eni ko Sēsiká ʻokú ne pukepuke mai ha ongo foʻi pia naʻe toki fakaava. ʻOku puke ʻe Sēsika ʻa e foʻi pia ʻe taha ʻi muʻa tonu ʻia Kēleni ʻo ne tala ange, “Vakai naʻá ke tala mai ʻokú ke fuʻu kei siʻi koe ke ke kiʻi fiefia!”
Ko e loto ʻo Kēlení ke ʻoua te ne tali. Ka ʻoku mālohi ange ʻa e tenge ia ke ne talí ʻi heʻene ʻamanekiná. ʻOku ʻikai te ne tokanga ki he ʻolokaholó. Ka ko e meʻá pē ko Sēsiká ko hono kaungāmeʻa, pea ʻoku ʻikai te ne fie hoko ko ha tokotaha fakataʻeoli he pātí ʻo hangē ko e lau ʻa Sēsiká. ʻIkai ko ia pē, ko Sēsiká foki ko e taha ia he tamaiki fefine leleí. Pea kapau ko ia ē ʻokú ne inu, pea ko e hā leva ʻa e palopalemá? ‘Ko ha foʻi pia pē,’ ko e fakakaukau hifo ia ʻa Kēlení. ‘ʻOku ʻikai ke hangē ia ko e maʻu faitoʻo kona tapú pe fehokotaki fakasinó.’
ʻI HOʻO kei siʻí, ʻoku lahi ʻa e ngaahi founga ʻoku haʻu ai ʻa e fakatauelé. ʻOku faʻa fekauʻaki ia mo e tangatá mo e fefiné. “ʻOku taʻenā ʻa e tamaiki fefine ʻi ʻapiakó,” ko e lau ia ʻa Leimoni taʻu 17.a “ʻOku nau saiʻia ke ala atu pea sio angé pe te ke taʻofi fakakū ange. ʻOku ʻikai te nau tuku ia ʻi haʻo taʻofi atu!” Naʻe hokosia ʻe Tiana taʻu 17 ha meʻa meimei tatau. ʻOkú ne pehē: “Naʻe haʻu ʻa e tamasiʻi ʻe taha ʻo hili mai hono nimá ʻiate au. Naʻá ku tukiʻi hono nimá peá u tala ange, ‘Ko e hā ia? ʻOku ʻikai te u ʻiloʻi koe!’”
Te ke fehangahangai nai foki mo koe mo ha ngaahi fakatauele, pea ʻe hā ngali ʻe ʻikai pē toe ngata ʻa e tengé ia. Hangē ko e lau ʻa e Kalisitiane ʻe taha, “ko e fakatauelé ʻoku hangē ia ha tuki taʻemotu mai ʻi ho matapaá ʻo ʻikai ha tokanga ki he fakaʻilonga ʻoku tuʻu atu ai ke ʻOua ʻe Fakahohaʻá.” ʻOku faʻa lahi ange hoʻo fanongo ki he tuki ko iá ʻi hoʻo fiemaʻú? Ko e fakatātaá, ʻoku fakataueleʻi koe ʻe ha taha ʻo e ngaahi meʻa ko ení?
□ Ifi
□ Inu ʻolokaholó
□ Maʻu faitoʻo kona tapu
□ Sio ʻi he fakatātā fakalieliá
□ Fai ʻa e fehokotaki fakasino taʻetaau
□ Toe meʻa kehe ․․․․․
Kapau naʻá ke fakaʻilongaʻi ha taha ʻo e ngaahi meʻa ʻi ʻolungá, ʻoua te ke fakaʻosiʻaki ʻoku ʻikai te ke malava ke hoko ko ha Kalisitiane. ʻE malava ke ke ako ke mapuleʻi ʻa e ngaahi holi koví pea ke talitekeʻi ʻa e fakatauelé. ʻE anga-fēfē? Ko hono ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻokú ne fakatupunga ʻa e fakatauelé ʻoku tokoni ia. Fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻe tolu ko ení.
1. Taʻehaohaoa. Ko e hehema ke faihalá ko e tuʻunga anga-maheni ia ʻo e tangata taʻehaohaoa kotoa pē. Naʻa mo e ʻapositolo ko Paulá—ko ha Kalisitiane matuʻotuʻa—naʻá ne fakahaaʻi totonu: “Lolotonga ʻoku te tokanga kita . . . ke te fai lelei, ta ʻoku tolotui mai kia kita ʻa e fai kovi.” (Loma 7:21) ʻOku hā mahino, naʻa mo e tokotaha anga-tonu tahá te ne fakatokangaʻi nai ʻi ha taimi ʻa e “holi ʻo e kakano, mo e holi ʻo e mata.” (1 Sione 2:16) Ka ko e nōfoʻi ʻi he ngaahi fakatauele ke faikoví ʻokú ne ʻai pē ai ke kovi ange ʻa e ngaahi meʻá, he ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Pea tuʻituʻia ʻa e holi ko ia, ʻo ne fanauʻi ha angahala.”—Semisi 1:15.
2. Ngaahi tākiekina mei tuʻa. Ko e fakatauelé ʻoku ʻi he feituʻu kotoa pē. “ʻI he ʻapiakó pea ʻi he ngāueʻangá, ʻoku talanoa maʻu pē ʻa e kakaí fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó,” ko e lau ia ʻa Tulutí. “ʻI he TV pea ʻi he faivá, ʻoku ʻai maʻu pē ai ke hā mātuʻaki fakamānako, mo mātuʻaki fakafiefia. ʻOku tātātaha ke ke sio ki hono ngaahi ola koví!” ʻOku ʻiloʻi ʻe Tuluti mei he meʻa naʻá ne hokosiá ʻa hono mālohi ʻo e ngaahi tākiekina peheé. ʻOkú ne pehē: “Naʻá ku fakakaukau naʻá ku ʻofa ʻi ha tamasiʻi ʻi hoku taʻu 16. Naʻe fakatangutu hifo au ʻe heʻeku faʻeé ʻo ne tala mai kapau ʻe hokohoko atu ai pē ʻa e ngaahi meʻá ʻo hangē ko ia naʻe ʻi aí, te u iku ʻo feitama. Naʻá ku ʻohovale ʻi he fakakaukau pehē ʻa ʻeku faʻeé! ʻI he ʻosi pē mei ai ʻa e māhina ʻe ua, naʻá ku feitama.”
3. “Ngaahi holi fakatalavou.” (2 Timote 2:22) ʻOku malava ke ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ko ení ki ha holi anga-maheni pē ʻo e kei talavoú, hangē ko e holi ke tali lelei kitá pe ko e fakaʻamu ke hoko ʻo ʻiloʻi kita ko ha tokotaha lahi. Ko e ngaahi holi ko iá ʻoku ʻikai ke kovi ia ʻiate ia pē, ka ʻo kapau ʻe ʻikai mapuleʻi, ʻe malava ke ne ʻai ke faingataʻa ange hono talitekeʻi ʻa e fakatauelé. Ko e fakatātaá, ko e fakaʻamu ke hoko ʻo ʻiloʻi kita ko ha tokotaha lahí ʻe malava ke taki atu ai koe ke ke liʻaki ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei naʻe akoʻi kiate koe ʻi ʻapí. Ko e meʻa ia naʻe hoko kia Sitivi ʻi hono taʻu 17. ʻOkú ne pehē, “Naʻá ku angatuʻu ki heʻeku ongo mātuʻá peá u fai ha meʻa pē, mo e meʻa kotoa pē naʻá na akoʻi kiate au ke ʻoua te u faí—kātoa eni ʻi he hili ʻa e taimi nounou mei heʻeku papitaisó.”
Ko e moʻoni, ko e ngaahi tākiekina ʻoku fakamatalaʻi ʻi ʻolungá ʻoku mālohi ʻaupito. Ka neongo ia, ʻoku malava ke ke talitekeʻi ʻa e fakatauelé. ʻE anga-fēfē?
◼ ʻUluakí, feinga ke ʻiloʻi ʻa e fakatauele ʻokú ne fusi mālohi taha koé. (Mahalo pē kuó ke ʻosi fai eni ʻi ʻolungá.)
◼ Hokó, ʻeke hifo, ‘Ko fē taimi ʻoku ngalingali ke hoko lahi taha ai ʻa e fakatauele ko ení?’ Fakaʻilongaʻi ha taha ʻo e ngaahi meʻá ni:
□ ʻI he ʻapiakó
□ ʻI he ngāueʻangá
□ ʻI heʻete toko tahá
□ Toe meʻa kehe ․․․․․
Ko hono ʻiloʻi ʻa e taimi ʻoku ngalingali ʻe hoko ai ʻa e fakatauelé ʻe malava nai ke ne tokoniʻi koe ke ke fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli mei ai. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he talanoa fakatātā ʻi he kamataʻanga ʻo e kupu ko ení. Ko e hā ʻa e fakatokanga naʻe maʻu ʻe Kēleni ʻe ʻi ai ʻa e palopalema ʻi he fakatahataha naʻe ʻalu ki aí? Naʻe mei lava fēfē ke ne tomuʻa kalofi ʻa e fakatauelé?
◼ Ko eni kuó ke (1) ʻiloʻi ʻa e fakatauelé mo e (2) fakapapauʻi ʻa e taimi ʻoku ngalingali ʻe hoko aí, ʻokú ke mateuteu leva ke fai ha meʻa. Ko hoʻo ʻuluaki taumuʻá ke sio angé ki he founga te ke fakasiʻisiʻi ai pe taʻofi ʻa hoʻo fetuʻutaki mo e fakatauelé. Hikiʻi hifo heni ʻa e meʻa ʻe malava ke ke faí.
․․․․․
․․․․․
(Ko e fakatātaá: Kapau ko e tuku ʻa e akó ʻokú ke fetaulaki maʻu pē ai mo ho kaungāakó ʻoku nau fakaʻaiʻai koe ke mou ifi, mahalo ʻe lava ke ke ʻalu ʻi ha hala kehe ke ʻoua te ke fetaulaki ai mo kinautolu. Kapau ʻoku faʻa ʻasi fakatuʻupakē hake ʻi he ʻInitanetí ha fakatātā fakalielia, ʻe malava ke ke fokotuʻu ha ngaahi polokalama ke ne poloka ʻa e feituʻu ʻoku haʻu mei aí pea mo e kotoa ʻo e ngaahi uepisaiti ʻoku nau meimei tataú. Pehē foki, ʻe malava ke ke toe tokanga ange ki he ngaahi foʻi lea tefito ʻokú ke fakahū ʻi he feituʻu faiʻanga fekumí.)
ʻOku moʻoni ʻe ʻikai malava ke ke kalofi ʻa e fakatauele kotoa pē. ʻE faifai atu pē te ke fetaulaki nai mo ha fakatauele mālohi ʻaupito—mahalo ʻi ha taimi ʻe ʻikai ai te ke fuʻu ʻamanekina. Ko e hā ʻa e meʻa ʻe malava ke ke fai fekauʻaki mo iá?
Mateuteu. Ko Sīsū ʻi he taimi naʻe “fai [ai] hono ʻahiʻahi ʻe Setane,” naʻá ne fakafisingaʻi ia ʻi he taimi pē ko iá. (Maake 1:13) Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi he naʻá ne ʻosi ʻiloʻi ʻa e meʻa te ne fai ʻi he ʻīsiu naʻe malanga haké. Fakakaukau angé fekauʻaki mo iá. Naʻe ʻikai ko ha lōpoti ʻa Sīsū. Naʻe mei malava ke ne fakavaivai ki he fakatauelé. Ka naʻá ne ʻosi fakapapauʻi ke talangofua ki heʻene Tamaí ʻi he taimi kotoa pē. (Sione 8:28, 29) Naʻe ʻuhingaʻi moʻoni ʻe Sīsū ʻa ʻene pehē: “Kuo u ʻalu hifo mei he langi, ʻo ʻikai ke u fai ʻa e loto ʻoʻoku, ka ko e finangalo ʻo ia naʻa ne fekau mai au.”—Sione 6:38.
Tohiʻi hifo ʻi he ʻatā ko ení ʻa e ʻuhinga ʻe ua ʻoku totonu ai ke ke talitekeʻi ʻa e fakatauele ʻokú ke fehangahangai lahi taha mo iá pea mo e founga ʻe ua ʻokú ke fakapapauʻi ai ke talitekeʻí.
1. ․․․․․
2. ․․․․․
Manatuʻi, ʻi hoʻo fakavaivai ki he fakatauelé, ʻokú ke hoko ai ko ha pōpula ki hoʻo ngaahi holí. (Taitusi 3:3) Ko e hā ke fakaʻatā ai ʻa hoʻo ngaahi holí ke ne puleʻi koé? Maʻu ʻa e matuʻotuʻa ke mapuleʻi ʻa hoʻo ngaahi holí kae ʻikai tuku ia ke ne puleʻi koe.—Kolose 3:5.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ngaahi hingoa ʻi he kupú ni kuo liliu.
KE FAKAKAUKAU KI AI
◼ ʻOku malava ke fakataueleʻi ʻa e ngaahi meʻamoʻui haohaoá?—Senesi 6:1-3; Sione 8:44.
◼ ʻI hoʻo talitekeʻi ʻa e fakatauelé, ko e hā ʻa e ola ʻo hoʻo faitōnungá ki he niʻihi kehé?—Palovepi 27:11; 1 Timote 4:12.
[Puha ʻi he peesi 29]
ʻAHIʻAHIʻI ENI
Toʻo ha kāpasa, pea fokotuʻu ia ke huʻu ʻa e huí ki he tokelaú. Tuku leva ha makinito ʻi he tafaʻaki ʻo e kāpasá. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku hokó? ʻOku ʻikai ke kei tonu ʻa e huʻu ʻa e huí. Ka ʻoku huʻu ia ki he makinitó.
Ko ho konisēnisí ʻoku hangē ia ko e kāpasa ko iá. Kapau ʻe akoʻi totonu, ʻe huʻu ki he “tokelaú” peá ne tokoniʻi koe ke ke fai ʻa e ngaahi fili fakapotopoto. Ka ko e feohi koví, ʻi he hangē ha makinitó ʻokú ne fusi koe ʻo malava ai ke ne ofeʻi ʻa hoʻo fakafuofua fakaeʻulungāangá. Ko e hā ʻa e lēsoní? Feinga ke fakaʻehiʻehi mei he kakai mo e ngaahi tuʻunga ʻa ia ʻe malava ke ne maumauʻi ʻa ho tuʻunga fakaeʻulungāanga leleí!—Palovepi 13:20.
[Puha ʻi he peesi 29]
FOKOTUʻU
Palani ʻa e ngaahi tali ʻe malava ke ke ngāueʻaki ʻi he taimi ʻoku feinga ai ha taha ke fakataueleʻi koe ke ke faihala. ʻOua ʻe hohaʻa. ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke ke leaʻaki ha meʻa ʻokú ke ngali fiemāʻoniʻoni ai. Ko ha fakafisinga faingofua mo fai ʻi he loto-maʻu ʻa e meʻa pē ʻoku fiemaʻú. Ko e fakatātaá, kapau ʻoku ʻoatu ʻe ha kaungāako kiate koe ha foʻi sikaleti, ʻe malava ke ke pehē ange: “ʻOua te ke ʻomai ke maumaú. ʻOku ʻikai te u ifi!”
[Fakatātā ʻi he peesi 30]
ʻI hoʻo fakavaivai ki he fakatauelé, ʻokú ke hoko ai ko ha pōpula ki hoʻo ngaahi holí